Táýelsizdikke qol jetkizgen soń bizdiń memlekettigimiz tarıhynda qandaı tulǵalardyń úlesi bar ekenin urpaqqa uqtyrý paryz boldy. Deshti Qypshaq dalasy kindigi bolǵan Altyn orda memleketi Qazaq degen halyqtyń memlekettilik tarıhynyń bastaýynda turǵanyn, Joshy han sol memlekettiń negizin qalaǵanyn álem joqqa shyǵara almaıdy. Joshy kim? Bul tulǵany álem Shyńǵys hannyń tuńǵyshy retinde moıyndaıdy. Bizde ekiudaı pikir bar ekenin jasyryp qaıtemiz.
Biraq «Shyńǵys han qazaq eken, qazaq bolsa Shapyrashty eken, joq Naıman ishinde Mataı eken, joq Alpamystyń atasy Qońyrat eken» dep júrgen báz bireýlerdeı sáýegeısimeı-aq, kimniń urpaǵy bolsa da Qazaq degen halyqpen qany bir, kindiginen baılanǵan atatek retinde, Altyn Ordanyń negizin qalaýshy uly tulǵa retinde arýaǵyna bas ıýge, ardaq tutýǵa tıispiz dep oılaımyn.
Elbasynyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń Qaraǵandy saparyndaǵy tapsyrmasy osy oıdyń qısyndylyǵyn dáleldeıdi. Memleket basshysy Qaraǵandyǵa jasaǵan saparynda «Altyn Ordanyń negizin qalaǵan Joshy hannyń esimin ulyqtaýdy mindetti túrde qolǵa alýymyz kerek. Onyń tarıhı tulǵasyna álemniń nazaryn aýdaryp, kesenesin mádenı týrızm nysanyna aınaldyrý – óte mańyzdy mindet. Bul jumystar Altyn Ordanyń 750 jyldyǵyn merekeleý aıasynda bastalýy qajet» degen edi. İle Parlament Májilisiniń depýtaty osy tapsyrma negizinde atqarylatyn jumystardyń jaı-japsaryna baılanysy Premer-mınıstr Asqar Mamınge depýtattyq saýal joldapty. Bul istiń shyndap qolǵa alynaıyn degeniniń aıǵaǵy bolar, Premer-mınıstr Altyn Ordanyń 750 jyldyǵyn atap ótý is-sharalar josparynyń jobasy ázirlenip jatqanyn aıtyp, bastylaryna toqtalypty. Osy jospar jobasynda Mádenıet jáne sport mınıstrligi Joshy, Alasha han keseneleriniń aýmaǵyn abattandyrýdy qolǵa alatyndyǵy aıtylǵan. Dál osy máselege baılanysty oı qossaq deımiz.
2000-jyldardyń basynda Joshy kesenesine baryp qaıtqan Mońǵolıanyń mádenıet zertteýshisi S.Sanchır bylaı dep jazady: «Mońǵoldyń barlas rýynan shyqqan Ámir Temirdiń, onyń urpaqtarynyń keshendi keseneleri sıaqty qaraýyl-kúzet túgil, tartylǵan jataǵan temir qorshaýynda esik te joq. Bul zıratqa keıin uly hannyń týystary, serikteri jerlengen týraly shejire derekterinde aıtylǵanymen, ýaqyt aǵymynda umyt bolǵan ba, pálen deıtin belgi qoıylmaǵan. Tarıhtan keseneniń qabyrǵasyna mońǵoldyń teteles rýlarynyń tańba, sımvol, belgileri beınelengen degendi oqyǵanymyz eske tússe de, kirpishten qalanǵan qabyrǵanyń árleýi tolyq óshkenin kórdik. Sondaı-aq qaqpanyń áshekeı órnegi erekshe tańsyq dep tarıhta belgilegenmen kózimizge eshnárse túspegen soń, amalsyz 8 ǵasyrdyń qarly burqasyny men aptap ystyǵynyń áseri ǵoı dep, óz-ózimizdi jubattyq. Keseneniń búgingi keıpin kórgen mońǵol azamaty kimniń de bolsa júregi syzdary anyq. Aınala qus sańǵyryǵy, astan-kesten qazylǵan jerler, úıilgen topyraqtar, tipti sońǵy kezderi jerlengen adamdardyń birneshe zıraty kózge oǵash kórindi. Eń soraqysy, sol marqumdardyń biriniń basyna Joshy han kesenesiniń arhıtektýrasyn kóshirip, básekeleskendeı odan áldeqaıda úlken topyraǵy keppegen jańa kesene turǵyzǵanyn kórgende kóńilimizde tańdanys pen jekkórýshilik taıtalasqanyn nesine jasyraıyn. Dástúr boıynsha ulylardyń zıraty ózgeden oqshaý, uly qoryq bolýy kerek edi ǵoı» dep qynjylys bildirgen edi.
Joshynyń kesenesinen de úlken salynǵan 21 ǵasyrdaǵy zırat
Mine, mońǵol aǵaıyndar kezinde basyna barǵanda uly qolbasshy kesenesiniń osyndaı jutań keıipte bolǵanyna keıigen. Odan bergi jyldary «Mádenı mura», «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalary aıasynda jóndeldi me, joq pa, ol jaǵyn kózben kórmegendikten bilmeımiz. Áıteýir, úlkendi-kishili jóndeýdi
talap etetini sózsiz ekenin Premer mınıstrdiń jaýabynan bildik. Eń bergisi mańyna sol dáýirde jerlengen adamdar jaıly derekter taýyp belgi qoıý, (Joshynyń báıbishesi kereı qyzy Nıhtımısh jerlengeni týraly da ańyz-áńgimeler bar) kezinde bezendirýge qoldanylǵan aıshyqtardy ańyz boıynsha qalpyna keltirý sıaqty sharalar kesene mańyn abattandyrý mindetin júktegen Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń qaperinde bolsa, abattandyrýdyń nátıjesi anyq sezileri anyq.
Al Joshy han kesenesiniń mysyn basyp turǵan jańa kesene turǵysynda kimdi kinálaımyz? Marqum urpaqtaryna meniń basyma Joshynyń kesenesinen de asqaq kesene turǵyz degen ósıet qaldyrmaǵan bolar. Aınalyp kelgende, bul bizdiń halqymyzdyń paryqsyz, sappastyǵy, dańǵazalyǵy ekeni daýsyz. Ol keseneni buzyp tastaı almaısyz. Biraq osy jolǵy abattandyrý sharasy aıasynda sol keseneden Joshy hannyń kesenesiniń sáýletin, aıbatyn asyratyn qosymsha shara qoldaný kerek shyǵar. Múmkin keseneniń aýmaǵyn memorıaldy keshen boldyratyn, sol arqyly búkil aınalany erekshe sánge bólep, saltanatyn asyratyn, aıbynyn asqaqtatatyn joldar oılap tabý arhıtektýra mamandarynyń qolynan keleri anyq. Tek qarjy bólinse…
Joshy kesenesiniń mańyzy Shyńǵys han áýletinen jer betinde qalǵan japadan-jalǵyz zırat bolǵandyqtan, sol jalǵyz zıratty saqtaǵan álemdegi jalǵyz el retinde meımanymyz tasyry anyq.
Ol úshin shyǵarmashylyq asqaq ıdeıa oılap týyp, keshendi shara qoldansaq álem aldyndaǵy saıası bedelimiz de, týrısik saladaǵy tabysymyz da eseleneri sózsiz. Buǵan Mońǵolıanyń Tóv (ortalyq) aımaǵyndaǵy Shyńǵys hannyń qamshysy túsken jerge ornatylǵan Uly qaǵannyń at ústindegi eskertkishi Gınness kitabyna kirýi dálel.
At ústindegi músininiń ústine shyǵyp, uly qaǵannyń artyna «mingesý» úshin siz eskertkishtiń ishindegi jedel satymen kóterilesiz. Ol – sizge ǵanıbet. Al memorıal keshenindegi sarbazdar tobynyń músinine óz músinińizdi qosý úshin 10 myń dollar tóleseńiz boldy. Ol – Mońǵolıa ekonomıkasyna ǵanıbet. Sizdiń qola músinińiz áp-sátte Shyńǵys sarbazdarynyń qatarynan oryn alady. Mine, ıdeıa degen osy. Nıet bolsa, bizdiń arhıtektýralyq jobalaýshylardyń mońǵoldardan artyq týyndy jasaýǵa qabileti jetedi.
Bodaýhan TOQANULY
«Astana aqshamy»
6alash usynady
