Jangeldınniń jumbaq álemi
Asyly, tarıhta esimi belgili uly adamdarmen birge qyzmettes, aralas-quralas júrip-turý, olardyń ataly sózin estip, is-áreketterine kýá bolý qandaı ǵanıbet deseńizshi. Kezinde Máskeý ýnıversıtetiniń zań fakúltetin bitirip, Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Prezıdıýmy Nagrada bóliminiń meńgerýshisi jáne Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi men Úkimetiniń “Vedomstı” jýrnalynyń bas redaktory qyzmetterin atqarǵan İzgilik Nurmaǵambetuly DABAEVQA sondaı aıtýly tulǵalarmen qyzmette de, ómirde de jaqyn aralasý baqyty buıyrypty. Solardyń biri – kánigi revolúsıoner, Qazaq ólkesiniń tuńǵysh Tótenshe komısary, byltyr týǵanyna 125 jyl tolǵan Álibı Toǵjanuly JANGELDIN. İzgilik Nurmaǵambetuly ol kisiniń tórt jyl qaramaǵynda jumys jasaǵan kezderinde kópshilik bile bermeıtin biraz jáıttarǵa kýá bolǵan. Búginde toqsandy alqymdap otyrǵan aǵamyzben QR Prezıdenti muraǵaty shyǵarǵan “Tótenshe komısar” kitabynyń tusaýkeser rásiminde tanysyp, sonda ol aty ańyzǵa aınalǵan aǵa urpaq ókiliniń adamgershiligi, minez-qulqy, jan jomarttyǵy jaıynda qyzyqty áńgimelerdiń shetin shyǵaryp qalǵan-dy. Jýrnalısik izdenispen ol kisige qaıta jolyǵyp, sol áńgimelerdi qaýzaı túsken edik…
— İzgilik aǵa! Búgingi urpaq Álibı Jangeldındi jiti bile bermeýi múmkin. Sondyqtan áńgimeniń bismillásin Qazaqstannyń tarıh jylnamasynda ortasyn oıyp alar orny bar osy tulǵamen oqyrmandy jaqynyraq tanystyrýdan bastasaq…
– Oıyńyz durys. Biraq Álekeńniń ómirbaıany jaıynda ózinen artyq eshkim aıta almas. Sol sebepten asa qundy, kóptiń qolyna túse bermeıtin, ózi qolyn qoıyp, mórlengen ómirbaıanyn oqyrmanǵa usynǵanymyz jón bolar.
“1884 jyly Qostanaı oblysynyń Qaıdaýyl bolysynda dúnıege kelgenmin. Áke-sheshem qazaq kedeıleri. Orta júzdiń qypshaq rýynanmyn. Qazaqtyń batyry bolǵan Táńirbergen Jangeldınniń famılıasyn aldym. Bala kezimnen bilimge qushtar bolǵanmen, qarajattyń joqtyǵynan 10 jasqa kelgenshe oqymadym. On jasymda áke-sheshemnen qashyp Torǵaı qalasyna kelip, oqýǵa tústim. Biraq, ákem bilim alýyma qarsy bolyp, uryp-soǵyp, aýylǵa áketti. Eki jyldan keıin qaıtadan qashyp Qostanaıdaǵy 2 jyldyq orys-qazaq mektebine tústim. Munda da ákem izdep kelip, aýylǵa qaıtarǵysy kelgenmen, mektep basshylary ol kisini kóndirip, oqýǵa qaldyrtty. Bul kezde 12 jasta edim. Sóıtip, oqýymdy jalǵastyrdym.
1916 jyly bólshevıkter (kommýnıstik) partıasynyń tapsyrmasy boıynsha Qyrymnan qazaq dalasyna jasyryn túrde keldim. Bul kezde qazaqtardy tyldaǵy jumysqa jappaı alyp jatqan kez. Patshalyq Reseıdiń bul saıasatyna halyq qarsylyq bildirip, kóterilis jasady. Ol Aqpan tóńkerisine deıin sozyldy. Meniń elge kelgenim Torǵaı gýbernatoryna jetkizilse kerek: “Tiri bolsa – ózin, ólse – óligin tez Orynborǵa jetkizińder”– dep buıryq beredi. Muny estigen soń qashýǵa týra keldi…
… Qazan tóńkerisi kezinde Qyrymnan Petrogradqa qaıta shaqyrdy. Halyq Komısarlar Keńesi meni Torǵaı oblysynyń áskerı (soǵys) komısary etip taǵaıyndady. Halyq Komısarlary Keńesiniń maǵan bergen mandatyna V.I. Lenın, I.V.Stalın qol qoıǵan. Jańa qyzmetpen Orynborǵa kelgende, tóńkeriske qarsy kóterilis jasap, Orynbordaǵy keńes ókimetin qulatyp, ózin bıleýshimin dep jarıalaǵan Petr Dýtovpen shaıqastym. Ol jerde Kobozev joldas ekeýmiz keńes ókimetin qorǵaýǵa kiristik. Birneshe otrádtar quryp, Orynborǵa shabýyl jasadyq. Orynbordy azat etken soń, oblystyq sıez shaqyrdym, sonan keıin oblystyq atqarý komıtetin qurdyq. Keńes ókimeti jandana tústi.
Bul jerde júrgende meni jańa qyzmetke – Qazaq dalasynyń tótenshe komısary etip taǵaıyndady. Bekitý jónindegi qaýlyǵa, mandatqa V.I.Lenın men I.V.Stalın qol qoıǵan. Endi Astrahanǵa qaraı júrdik. Asa mańyzdy erekshe tapsyrmany oryndaý kerek boldy. Astrahanda tóńkeriske qarsylyq jasaǵandardy joıýǵa kiristik. “Kaspıı” flotılıasymen birlese otyryp, dushpandarmen shaıqasýǵa týra keldi. Segiz saǵattan keıin keńesterge qarsy kóterilis jasaǵandar jeńilip, Astrahandy azat ettik. Budan keıin bizge 2 parohod berilip, soǵan minip, maıdanǵa – Kaspıı teńizindegi Aleksandrovskıı fortyna bettedik. Qamalǵa kelsek, bul jerdi menshevıkter bılep alǵan eken, olardy qulatyp, Keńes ókimetin qaıta ornattyq. Odan keıin Adaı ústirtine attandyq. Qolymyzda patrondar, snarádtar (1,5 mln. asa) boldy. Budan keıin Bozashy túbegine keldik. Bul jerde 300 túıe, 600 atpen ekspedısıa uıymdastyrdyq. Adaılardyń sýsyz shól dalasymen júrip, dushpan shebinen ótip, mejeli jerimizge jettik. Eki aıdyń ishinde úsh myń shaqyrym júrip, Aqtóbe-Túrkistan maıdanyna qarý-jaraq, oq-dári jetkizdik.
…1920 jyly Keńes ókimetin ornatýǵa qarsylyq kórsetkenderdi jeńip, sosıalısik qurylysqa, keńes ókimetin qurýǵa, ekonomıkany kóterýge kiristim. Qazaqstanda Ortalyq Atqarý komıteti quryldy. Men sol Atqarý komıtetiniń prezıdıým múshesi, ólkelik komýnıstik partıanyń búro múshesi boldym. Sol jyldary taǵy da maǵan Bakýdegi Shyǵys halyqtary keńesiniń quramynda qyzmet etýdi tapsyrdy. Shyǵys halyqtary keńesiniń jumysshy Prezıdıýmynyń múshesi etip bekitti. Bakýde 6 aı boldym. Odan keıin Orynbor qalasyna keldim. Sol kezden bastap Qazaqstan úkimetiniń úzdiksiz múshesi bolyp kelemin. Á.Jangeldın. 7 ıanvar, 1947 jyl”.
–İzgilik aǵa, qalaı oılaısyz, Jangeldın shetelge saıahat jasaýǵa ózi yqtıarymen ketti me, álde Reseı memleketiniń tapsyrmasy boldy ma?
– Ol jaǵyn bizge aıtpaıtyn, sondyqtan bilmeımin. Biraq, Álekeń 1953 jyly tamyzdyń 14-inde qaıtys bolǵanda, qasynda edim. Máıitti úıine aparmaı, qoshtasýǵa birden Opera jáne balet teatryna ákeldi. Tańǵalatynym, qaıtys bolǵan kúnnen bastap páterindegi ózi jatatyn bólmeni 10 kún boıy kúni-túni eki chekıs kúzetip turdy. Ol jerge Qazaqstan basshylaryn da, tipti, áıelin de, balalaryn da kirgizbedi. Al men sıaqtylardy múldem jolatqan joq. Onyń bólmesinde ne bar, ne joǵyn eshkim bilmedi. Keıin osy jaıynda balasy Shyńǵystan suraǵanymda: “Aǵa, ol jaǵy esimde qalmapty”, – deıdi. Ákesi qaıtqanda Shyńǵys 6 synypta oqıtyn. Álekeń sheteldi Nıkolaı Stepnov degen atpen foto, kıno apparatyn arqalap aralaǵan ǵoı. Ol kezde mundaı apparat qazaq turmaq, orysta joq. Shetelden kelgen soń ony bólshevıkter partıasy shaqyryp, revolúsıalyq jumystarǵa tartyp, tapsyrma beredi. Jáne oǵan qurmet kórsetedi. Soǵan qaraǵanda ol shetelge óz betimen emes, bólshevıkterdiń tapsyrmasymen ketken bolýy kerek dep oılaımyn.
– 1917 jyldan 1920 jylǵa deıin qaı úkimet bolsyn, oǵan qazaq dalasynan bir-aq adam emin-erkin kirip júrgen. Ol – Álibı Jangeldın. Sonda bul kisi Reseı ókimeti men onyń basshylarynyń senimine qalaı kirgen?
–1918 jyly Álekeńdi Sverdlov pen Stalın qol qoıǵan jedelhatpen Peterbýrgke shaqyrady. Barǵan soń úkimet májilisine kiretinin aıtady. Májilisti V.I.Lenın basqaryp otyrady. Másele Qazaqstanǵa kelgende jıynǵa qatysýshy jurttyń aldynda Lenın Jangeldınniń betine qarap: “Jangeldın joldas, osy sizben bir jerde kezdestik qoı, á”,– deıdi. Álekeń bolsa: “Durys aıtasyz, Vladımır Ilıch, Shveısarıada kezdestik”, – deıdi. Onysy búkil eldiń aldynda ony burynnan biletin eski dostyǵyn aıǵaqtaǵany ǵoı. Májiliste “qazaq ultyn basqaratyn komısardy bekitemiz” degende, 7-8 adam usynylady. Deni ózge ult ókilderi. Lenın tyńdap otyrady da: “Joq, olardyń bári laıyqty emes, joldas Jangeldınge senemin”, dep kesip aıtady. Álekeń osy áńgimeni: “Sary orystar, ýkraındar turǵanda Lenın meni bekitti”, dep maqtanyshpen eske alatyn. Óıtkeni, oǵan qatty sengen ǵoı.
–Búginde el ishinde Jangeldın jaıynda neshe túrli jaıly da jaısyz áńgimeler aıtylýda. Jangeldın qazaq halqyna qandaı jaqsylyq jasaǵan adam?
– Bastylaryn ǵana aıtaıyn, óıtkeni, ony bireý bilse, bireý bile qoımas. Jangeldın Torǵaıǵa jol túsip barsa, Qazaqstan ólkelik partıa komıtetiniń birinshi hatshysy I.Goloshekın de sonda júredi. Álekeń halyqpen kezdeskende qoımada astyq bola tura, Goloshekınniń bergizbegenin aıtady. I.Goloshekınniń: “Bar astyqty eseptep, normamen beremiz”, degen sózine qaramaı, kópshilik jurttyń kózinshe: “Sovet ókimetin qurǵan sen emes, men. Halyqty qyraıyn dep pe ediń!” — dep taıaqpen salyp qalady. Sóıtip, qambany ashtyrǵan ǵoı. Jangeldınniń bul qylyǵyn kek tutqan hatshy túrmege japtyrmaqshy bolyp, Ejov ekeýi ol jóninde materıal jınaıdy. Mundaı jamanat habardy estisimen ol kisi Máskeýdegi Stalın kabınetinen bir-aq shyǵady. Stalın bolsa kelgen qaralaý qujattarynyń shekesine: “Tovarısha Jangeldına ne trogat” dep bir-aq aýyz sóz jazady. Sodan keıin tynyshtalǵanmen, qyzmetin, kóligin tartyp alyp, jalaqysyn qysqartady. Álekeń Máskeýge jol túskende sol kezdegi Úkimet basshysy V.M.Molotovqa kirip, bar jaǵdaıdy túsindiredi. “Álibı, saǵan jumys ne kerek, bárin istep boldyń ǵoı?” deıdi ol. “Onda qalaı kúneltemin?” dese: “Sen zeınet demalysyna shyq. Biraq, zeınetaqyń Qazaqstannyń birinshi basshysynyń aılyǵynan eki ese kóp bolady”, deıdi. “Al júrip-turǵanyma kólik she?” “Sen mingen poıyzǵa kólik salyp jiberemin. Túskende sonymen úıińe barasyń”, deıdi. Álekeń: “Saıajaıdy da alyp qoıdy ǵoı”, dese: “Ol durys, óıtkeni saıajaı seniki emes, memlekettiki. Onyń ornyna eki gektar jeri bar 10 bólmeli eki qabatty úı saldyryp beremin” deıdi V.M.Molotov. Solaı jasaıdy da. Keıin Álekeńniń zaıyby Sofıa Asfendıarqyzy sol saıajaıdy jerimen qosa “Zará vostoka” kolhozyna syıǵa tartyp jiberedi. Balasy Shyńǵys: “Sol jerdi sheshem bermegende, búginde jerdi satyp baıyp otyratyn edik”, dep kúlip qoıady.
Álekeńniń zaıyby Sofıa apaı sulý, óte aqyldy, sypaıy, ádiletti adam bolatyn. Qolynan talaı shaı ishtik, aralasyp turdyq. Ol kisi alǵashqy Oqý-aǵartý komısarlarynyń biri, kezinde Alash múshesi bolǵan Asfendıar Kenjınniń qyzy edi. Zady, bastyqtardyń áıelderiniń kópshiligi kijireıip, kisige qyr kórsetip turatyn bolsa, apaıdyń ondaıy joq-tyn. Qarapaıym ómir súrdi, jaqsy kıinetin, qazaqsha sóılesetin. Biraq, jurttyń bárimen tildese bermeıtin. Burynǵy “Stolıchnyı” dúkeniniń janynda eki otbasyna arnalyp aǵashtan salynǵan úıde turdy. Bir jaǵynda Jangeldın, ekinshisinde Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Ivandaev qonystanǵan bolatyn. Úıine pesh jaǵatyn, úlken bólmesinde qara roıál turatyn. Ol qazir balasy Shyńǵystyń úıinde. Bólmesinde eski dıvan bar edi. Oǵan tek bastyqtar – K.E.Voroshılov, S.M.Býdennyı, A.Qazaqbaev, sosyn kompozıtor Baqytjan Baıqadamovtyń sheshesi kelse otyratyn. Ol kisini qatty syılaıtyn. Men sıaqtylarǵa dıvannan oryn joq. Úıine papkamdy qushaqtap baramyn. Álekeń bir qaǵazǵa oqymaı qol qoımaıtyn. Kózildirik kımeıtin. Bergen tapsyrmasyn ómirde umytpaıtyn.
– Tártipke qalaı edi? Óıtkeni áskerı adam bolǵan ǵoı…
–Óte qatal edi. Ár tapsyrma bergen saıyn ár bastyqqa: “Siz meniń áskerı adam ekenimdi umytpańyz, tapsyrmamdy dálme-dál ýaqytynda oryndańyz”, – dep eskertip otyratyn. Mınıstrlerge hat daıyndaǵanda “ótinem” dep emes, “osy tapsyrmany oryndaýdy buıyramyn” dep jaz deıtin. Solaı jazatynbyz. Eger bir mınót keshikseń, ony da umytpaıdy. Birde: “7 qarasha kúni saǵat jetide úıge kel”, – dedi. Keldim. Ol kisi úıinde de kostúm kıip otyratyn. Tipti, saıajaıda da jeńil-jelpi kıinbeıtin. Álekeńdi Amangeldi eskertkishiniń janyndaǵy aǵashtan jasalǵan minberge ertip barýym kerek eken. Ol jerge Úkimet adamdary da kelmek. Parad boldy, áýeli atty ásker, artıllerıa, jaıaý ásker, sonan soń halyq ótedi. Ol kisige oryndyq ákelýim kerek boldy. Sonda J.Shaıahmetov turdy da: “Qaraǵym, inim, sen ol kisige oryndyq ákelme. Odan da Álekeńe eki sulý kelinshek tapsań, eki jaǵynan qoltyǵynan súıep tursa, durys bolar edi”,– dep kúldi. Álekeń bolsa saspastan: “Shyraǵym, Jumashjan, ondaı kelinshek bolsa, óziń de bóten kórmessiń”,– dep jymıdy. Parad bitken soń, maǵan júr dedi. Ol kisiniń ádeti “júr” dep aıtpaıdy, qolymen nusqap, ym beredi. Úıine kelip kirgizip edim, kete ber, – dedi.
Úsh aıdan keıin Almaty oblysynyń Shelek aýdanyna temeki sovhozyna baratyn boldyq. Sovhoz dırektory Sosıalısik Eńbek Eri Petr Tomarovskıı kelip: “Jumysshylar sizdi kórgisi keledi, marapatty ózińiz tapsyrsańyz”, – dep jalynyp bolmaǵan soń, barýǵa kelisim berdi. “Jıyndy saǵat úshte bastaımyn, maǵan saǵat ekide kel. Ana joly bir mınót keshikkensiń”, – degeni. Imanym ushyp ketti. Kórdińiz be, retin taýyp bir mınót keshikkenimdi esime salyp tur.
Eki aıdan keıin memlekettik Qaýipsizdik komıtetiniń tóraǵasy I.A.Fıtın: “Bizdiń chekıser sizdiń qolyńyzdan marapat alǵysy keledi. Soǵan kelisim beresiz be?” dedi. Ol kisi kelisimin berdi. Sodan maǵan: “Prezıdıým hatshylyǵyna, Fıtınge telefon shal. Marapattaý rásimin saǵat úshte bastaımyn. Saǵat 3-ke 15 mınót qalǵanda Dzerjınskıı jaǵynan kútip alsyn”, – dep tapsyrma berdi. Orden, medaldardy qobdıshaǵa salyp, “Pobeda” kóligine otyryp edim, maǵan “ZIM-ge” otyr” dedi. Sóıtti de júrgizýshige: “Mıtá, sen esik aldyna 3-ke 15 mınót qalǵanda toqta. Ne 14 ne 16 mınýt bolmasyn”,– dedi. Kórdińiz be, týmysynan áskerı adam ǵoı, sol tártipti óle-ólgenshe saqtap ótti.
– Bir sózińizde, Jangeldınge Qazaqstan basshylarynyń kózqarasy durys bola qoıǵan joq dedińiz. Biraq ómiriniń sońǵy jyldarynda joǵary laýazymdy qyzmet atqarǵany qalaı?..
– Ras aıtasyń, Álekeńdi “halyq jaýy” dep sońynan túsken soń, durys qyzmet bermedi. Oǵan Molotov pen Stalın ekeýi: “Sol jumysty isteı ber, keıin kórermiz”, – degen. Birde Álekeń Stalınniń kabınetinde otyrǵanda ústine Qazaqstannyń birinshi hatshysy N.Skvorsov kiredi. “Joldas Skvorsov Jangeldınge nege qadirli jumys bermeısiń. Qazaqta budan artyq syıly adam joq qoı”, – depti. Ol bolsa birden: “Bizdegi laýazymdy orynnyń barlyǵy bos emes. Joǵarǵy Keńestiń tóraǵasyn, eki orynbasaryn da saılap qoıdyq”, – deıdi. “Onda men Jangeldınge jańa shtat ashyp, laýazymdy bir oryn beremin, jalaqysyn, basqasynyń bárin KSRO-nyń búdjetinen tóleımin. Jáne ol 8 saǵat emes, 4 saǵat jumys istesin dep arnaıy qaýly shyǵaramyn. Óıtkeni, Jangeldın sıaqty adam az, densaýlyǵy syr berip qalypty, ony saqtap qalýymyz kerek”, deıdi. Sóıtip, Álekeńniń densaýlyǵyn baqylap turatyn eki dáriger bekitip beredi. Osylaısha, Álekeń, óle-ólgenshe tek 4 saǵat jumys istep ketti.
1951 jyly meni Máskeýge ózimen birge ertip bardy. Kremldiń aldynan KPSS Ortalyq Komıtetiniń ekinshi hatshysy G.M.Malenkovtyń ózi kútip aldy. Sosyn maǵan: “Bala, sen osy jerde otyra tur”, – dedi qazaqshalap. Sóıtti de ekeýi Stalınge kirip ketip, jarty saǵattan soń shyqty. Ornymnan túregelip edim, Álekeń maǵan taǵy da qolyn siltedi. Sońymnan júr degeni. Sodan KSRO Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy V.M.Molotovqa kirdik. Men esik jaqta otyrdym Vácheslav Mıhaılovıch kekesh adam eken. Qushaqtasyp amandasqan soń kelgen sharýasyn surady. “Karlovye Varyǵa” baryp demalǵym keledi”,– dedi. “Qazir onda kúrdeli jóndeý júrip jatyr. Ózderińniń sanatorıılerińe barmaısyń ba?” dep edi: “Joq, onyń bir korpýsynda áli jóndeý joq. Men ol jerde 1913 jyly Lenınmen birge demalǵanmyn. Sen ony bilesiń be?” dedi. Anaý: “Bilemin, onda bara ber”,– dedi. “Taǵy ne sharýań bar” dep edi: “Jolǵa qarajat kerek” dedi. V.I.Molotov dereý bireýge telefon soqty da: “Mende Álibı Jangeldın otyr, paket ákelińiz”, dedi. Kóp keshikpeı bir ádemi jigit paket ákeldi, syrtynda “40 myń som” degen jazýy bar. Álekeń paketti maǵan ustatty, papkama salyp, jatatyn jerine aparyp berdim.
1953 jyly kóktem shyǵa Máskeýge ol kisimen taǵy birge barýǵa jol tústi. Qaladan 30 shaqyrym jerde kileń birinshi hatshylar demalatyn “Barvıha” degen Kreml shıpajaıy bar. Ol jerge, tipti mınıstrlerge ruqsat etpeıdi, óıtkeni olardyń kategorıasy bólek. Osynda kelerdiń aldynda Joǵarǵy Keńestiń tóraǵasy D.Kerimbaev pen Densaýlyq saqtaý mınıstri I.Qaraqulov: “Máskeýge hat jazdyq, barsańyz joldama daıyn”, – degen edi. Máskeýge poezben kelsek, joldama turmaq dáneńe joq. Sol kezdegi Máskeýdegi turaqty ókil Ó.Atambaevty shaqyryp edi: “Sizge joldama berý máselesin Ortalyq Komıtet qarap jatyr”, – dedi. Erteńine kelsek: “Densaýlyq saqtaý mınıstri sheshedi”, – deıdi. Budan eshteńe shyqpaıtynyn bilgen Álekeń dereý KSRO Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵasy K.E.Voroshılovqa telefon shaldy. “Qashan keldińiz?” degen bolýy kerek: “Keshe keldim”, – dep sharýasyn aıtyp jatty. “Nege demalmaı jatyrsyń?” dese kerek: “Joldama joq”, – dedi. “Saǵan joldamanyń keregi ne, qazir kóligimmen kómekshim general Sherbakov baryp, ornalastyrady”, – dedi. Kóp uzamaı general da keldi. Álekeńdi “Barvıha” shıpajaıynyń dırektory akademık K.E.Vınogradov kútip aldy. “Joldas Jangeldın, siz meni tanymaı tursyz ba? Osydan eki jyl buryn osynda demaldyńyz ǵoı. Men akademık Vınogradovpyn”, dedi. Álekeń: “Nege shashyńyz aǵaryp ketken?” dep edi, ol kisi: “Bir jyl túrmede otyrdym, Berıanyń “dárigerler isi” ǵoı. “Stalındi dárigerler ýlaıyn dep jatyr”, dep kúmándanǵan birneshe áriptesimdi áýrege saldy, sodan bir jylda shashym aǵaryp ketti”,– dedi akademık.
Shıpajaı 60 gektardaı jerdi alyp jatyr, qaraǵaılar samsap tur. Qorshaýynyń bıiktigi 3 metr, ishinde jeke úı de, úlken korpýs ta bar eken. Jangeldınge jeke úı berdi. Qasynda balyq aýlaıtyn toǵany bar eken. Surastyryp bilsem, bir joldamanyń baǵasy sol zamandaǵy 11 myń som eken, biraq Álekeńe bári tegin edi.
– Jangeldındi Alashorda úkimetine qarsy shyqqan, ózi musylman emes, dep qaýeset taratýshylar da joq emes. Oǵan ne aıtasyz?
– Álekeń ómirinde bir adamǵa jamandyq jasamaǵan pende. Tipti, dushpanyna da ádil bolǵan. “Maǵan tótenshe komıssarlyq qyzmetti bergende “tótenshe” quqyq ta berildi” degen edi. “Tótenshe” degen sóz – mılısıa, prokýratýra, sottyń ıaǵnı, búkil jazalaý mekemeleriniń bıligi Jangeldınniń bir óziniń qolynda bolǵan. “Men zań, tártip buzǵan adamdy ózim jazalaýǵa quqyqty boldym. Tipti, atýǵa deıin. Sóıte tura, bir adamnyń shekesinen shertken emespin. Adamdy jazalaı salýǵa, atyp jiberýge, túrmege tyǵa salýǵa kóp aqyldyń keregi joq, ol ońaı nárse. Kópshiligi zańdy buzaıyn dep buzbaıdy, bireý bilmeı, bireý adasyp buzady. Al bireý bireýdiń azǵyrýymen teris jolǵa túsedi. Ondaıda tuqymyn qurtpaı, janyn qınamaı, aqyl aıtyp jónge salyp jiberýge tyrysý kerek. Durysy sol. Eger jónge kelmeıtin adam bolsa, ony on jerden túrmege japsań da eshteńe shyqpaıdy. Osyny umytpa”, – deıtin.
Alashordany qulatqan Jangeldın emes. Ony qurtqan Keńes ókimeti. Ataqty Álıhan Bókeıhanovty Álibı Jangeldın Lenınge eki ret kirip: “Patsha ókimetine qyzmet istegen adam bizge de qyzmet isteı alady. Bul óte bilimdi, paıdaly kisi. Qazaq halqy ony qadirleıdi, ony saqtap qalý kerek”, – dep aman qaldyrǵan. Álekeń sondaı-aq Ahmet Baıtursynovty da Lenınge kirip: “Baıtursynov gramatıka jazǵan, matematıkany tórt amal dep qazaq tiline aýdarǵan úlken ǵalym, jazýshy, bizge kerek”, – dep ony saqtap qalǵan. Álibı Toǵjanuly katolık te, hrıstıan da emes, ol musylman. Mekkede eki ret bolǵan. Siz bilesiz, Saýd Arabıasyna musylman emes adam jiberilmeıdi. Jangeldın shylym shekpegen, araq-sharap ishpegen, qazaqtyń ádet-ǵurpyn saqtaǵan, otyrǵan jerinde as qaıyryp, bata beretin. Muny men kózimmen kórgen adammyn.
– İzgilik aǵa, siz Joǵarǵy Keńestiń Nagrada bólimin basqardyńyz. Jalpy, adamnyń eńbegin baǵalaý qıyn da qyzyqty, jaýapty jumys qoı. Osy rette Jangeldınge qatysty aıtar erekshe jaǵdaılar boldy ma?
– Árıne. Ondaı jaǵdaılar kóp. Este qalǵanyn aıtyp kóreıin. 1951 jyly aǵaıyndy Rıshad, Músilim Abdýllınderge halyq ártisi ataǵyn berýde Prezıdıým músheleri: “.Úlkenine bereıik te, kishisin qoıa turaıyq”,– dep ekige jaryldy. Sonda Álekeń turdy da: “Shyraqtarym-aý, bular ózderi egiz kórinedi. Aralary 10-12 mınót. Qudaı aıyrmaǵan adamdardy sender bólektegenderiń qalaı bolady? Ekeýine birdeı berińder”, – dedi. Sonda J.Shaıahmetov turdy da: “Aqsaqal durys aıtady. Ekeýine birdeı berý kerek”,– dep qostady. Jalpy, bizdiń bólimge marapat alýǵa adamdar kóp keletin. Sonda olardyń deni marapat alýǵa emes, sony syltaýratyp Jangeldındi kórip ketýge tyrysatyn. 1951 jyly qazan meıramy qarsańynda maǵan bir minezi shálkes Bekejan (Bek) Súleımenov degen tarıhshy jigit keldi de, aty-jóni joq: “Marapatty kim jasaıdy?” dedi. “Joǵary Keńestiń tóraǵasy” dedim. “Olaı bolsa almaımyn, tek qana Jangeldınniń qolynan alamyn”, – dep turyp aldy. Men ol kisiniń on kúnge issaparǵa ketkenin aıtyp áreń qutyldym. Sol kúni birshama ýaqyttan keıin ádemishe kelgen aqquba jigit kelip óziniń ǵylym doktory Ermuqan Bekmahanov ekenin, eger ruqsat bolsa marapatty Jangeldınniń qolynan alǵysy keletinin sypaıy jetkizdi. Ol kisige yqylasym túsip: “Olaı bolsa, telefonyńyzdy bizdiń qyzmetker Mýza Safıýllınaǵa tastap ketińiz”, – dedim. Jangeldın kelgen soń professordyń óz qolynan marapat alǵysy keletinin aıtyp edim, Álekeń kelisti. Ol kisige, umytyp otyrmyn, sol joly KSRO-nyń ordeni me, medali me tapsyryldy. Sol múmkindikti paıdalanǵan E.Bekmahanov: “Álibı aǵa meni partıadan shyǵardy, jumystan qýdy, endi sottaıyn dep jatyr. Kenesary jaıynda kitap jazyp edim, sodan pálege qaldym”, dedi. Álekeń dereý J.Shaıahmetovke telefon soqty. “Jumashjan, mende Bekmahanov degen jigit otyr. Ol jigit 1916 jyly týylypty. Ol jyldary týǵandar ókimetti qurǵanmen birdeı bolmaı ma? Sonda ókimetti qurǵan bala jaý bola ma? Eger aqyn-jazýshy, ǵalymdardyń kitaby unamaıtyndardy shetinen jaba bersek, bizde aqyn da, ǵalym da qalmas. Bul bolmaıdy. Odan da: “Ana kitabyńdy túzetińiz, bolmasa qaıtadan jazyńyz, áıtpese shyǵarmaımyz deý kerek shyǵar”, – dedi. Ar jaǵynan Shaıahmetov kelispegen bolýy kerek, Álekeń telefonnyń tutqasyn qoıdy da surlanyp otyryp qaldy. Qolynan eshteńe kelmeı qalǵanda sondaı kúıge túsýshi edi jaryqtyq. Artynsha bir aıdan keıin Ermuqan Bekmahanovty da, Bek Súleımenovti de 25 jylǵa sottap jiberdi.
1954 jyly qysta Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp P.K.Ponomarenko keldi. Arada biraz ýaqyt ótkende ıntellıgensıa ókilderimen kezdesip, qaǵazǵa qaramaı tórt saǵat boıy sóıledi. Sonda: “Dúnıe júzinde jańa memleket paıda bolsa, onyń ǵalymdary ótken zamandaǵy aqyndaryn, batyrlaryn muraǵattan izdeıdi. Ol zańdy nárse. Sizderdiń Bekmahanov degen ǵalymdaryńyz Kenesary deıtin batyrdy taýypty. Kenesary jaman batyr ma, jaqsy batyr ma – másele onda emes. “Basqa batyrdy tap”, degende Bekmahanov basqasyn da tabar edi ǵoı. Osylaı aqyl aıtýdyń ornyna Shaıahmetovterińiz ony 25 jylǵa sottap jibergen. Odan da sol Bekmahanovtyń 25 jylyn SK-nyń bes hatshysyna bes jyldan bólip bergende durys bolatyn edi”,– degeni. Sol kezde Álibı Jangeldınniń 1951 jyly Jumekeńe sózin ótkize almaı sup-sur bop otyryp qalǵany kóz aldymda kólbeńdep turyp aldy. Panteleımon Kondratevıchtiń osy sózinen keıin E.Bekmahanov Sibirden bosanyp keldi. Keıinnen kómektesip úı alyp berdik. Men bul jerde J.Shaıahmetovti kinálaıyn dep otyrǵanym joq. Oǵan: “Feodaldyq aǵymǵa bizdi qaıta tartyp bara jatyr”, dep teris málimet bergen Ortalyq Komıtettiń qyzmetkerleri de qatysty bolýy múmkin. Áıteýir, sondaı bir surqıa zaman ótti ǵoı.
Áńgimelesken Gúlzeınep SÁDİRQYZY
"Alash aınasynan" alyndy
6 alash usynady
