Qazaqtyń baı tilinde «mergen» deıtin sóz bar. Bul atqan oǵy jerge túspeıtin sadaqshylarǵa qarata aıtylǵan uǵym. Ertede mergendik óner ulys bekemdigi úshin baǵa jetpes qundylyq sanalǵan. Sondyqtan da, kóshpendi halqymyz er balany jastaıynan sadaq atýǵa úıretip, elin qorǵaýǵa tárbıelegen.
Sońǵy jyldary elimizde sadaq atý ónerin ulttyq sport túri retinde damytýda. Memleketshil tulǵa Qaırat Satypaldy myrzanyń jetekshiligimen respýblıkalyq «Jamby atý» federasıasy qurylyp, tuńǵysh ret 2014 jyldyń mamyr aıynda Jambyl oblysy, Merki aýdanynda sadaqshylardyń 10 kúndik oqý-jattyǵý jıyny uıymdastyryldy. Oǵan oblystardan 32 sadaqshy-sportshy shaqyryldy. Osy jyldyń kúzinde Qyzylorda oblysy, Jańaqorǵan aýdanynda alǵash ret jamby atýdan jarys ótti. Kelesi 2015 jyldyń maýsym aıynda Oral qalasynda ulttyq sport túrlerinen ótken jastar chempıonaty men qazan aıynda Qyzylorda da uıymdastyrylǵan respýblıkalyq 4-shi festıvál aıasynda jamby atýdan resmı jarystar jalaýyn kóterdi.
***
Jamby atý sportynyń tarıhy tym tereńde jatyr. Onyń paıda bolý merzimin tarıhshy-ǵalymdar b.z.b. İV-İİİ ǵasyrlar úlesine jatqyzyp júr. Zertteýshilerdiń pikirinshe, kóshpendi Ǵun ulysy alǵash ret sadaqshylar (mergender) qosynyn dúnıege keltirgen. Qytaı jazbalarynda ǵundar kósemi (táńirquty) Módeniń úsh myń mergen sadaqshylary bolǵany jaıly derek aıtylady.
Al, mońǵoldyń «Qupıa shejiresinde»: 1225 jyly Shyńǵys qaǵan Horezmdi tolyq baǵyndarǵan soń «Buǵyly-shashaq» deıtin jerde ulan-asar toı jasap, at jeter jerdegi mergenderdi shaqyryp, saıys ótkizgeni týraly aıtylady. Osy saıysta Eseı mergen 335 qulash (502 metr) jerdegi nysana-jambyǵa oǵyn dál tıgizgen.
Jamby degenimiz – kóne túrik tilinde «ıambý» ıaǵnı, quımaly altyn nemese kúmis degendi bildiredi. Sol sıaqty, baǵaly zattardan jasalǵan qundy buıymdarda jambynyń rólin atqara beredi. Jamby – iri qara nemese usaq maldyń tuıaǵy músindes bolǵandyqtan taıtuıaq, qoıtuıaq, attuıaq, asyq jamby, besik jamby, túıekóz jamby, qoıbas jamby t.b. dep atalaǵan. Jambynyń jasalǵan materıalyna baılanysty: taza aq kúmisten jasalǵan bolsa aq jamby, altynnan jasalsa altyn jamby dep de ataǵan.
Jamby atý oıynyn – kóshpendiler jaýyngerlerdiń mergendik qabiletin jetildirý úshin qoldanǵan. Basty maqsatty: birinshiden, áskerı-jaýyngerlik daıyndyqty jetildirý, ekinshiden, el arasyndaǵy mergenderdi (sadaqshylardy) anyqtap olardy kótermeleý, úshinshiden, synalǵan mergenderden arnaıy top quryp, soǵysta kúshtik qurlym retinde paıdalanǵan.
Jambynyń «Aıqabaq atý» degen de túri bar. Eger nysana altyn buıymnan jasalǵan bolsa «Altyn qabaq» dep ataǵan. «Jamby» nemese «Aıqabaqty» uzyn syryqtyń basyna, mólsherli jerge ilip qoıady. Ony attyń ústinde shaýyp kele jatyp sadaqpen dál atyp túsirý kerek. Bul sadaqshylardyń eń joǵary deńgeıdegi jarysy. Óte úlken merekelerde ǵana oınalady. Atyp túsirgen mergen qymbat buıymdy ózi alady. Bir sózben aıtqanda, burynǵy kezde jaýyngerler mal tabý úshin mergen bolýy shart.
Mysaly, «Qobylandy batyr» jyrynda, Kóktem Aımaq deıtin han aı astyna bıik baqan ornatyp, oǵan altyn jamby ilip, atyp túsirgen adamǵa qyzymdy berem dep jar salady.
Aı astynda aspanǵa
Qurdy baqan qaqtyryp
Altyn teńge attyryp,
Teńgeni atyp túsirgen
Qurtqany sulý sol alar...
Osy habar Qobylandynyń qulaǵyna jetip, jas batyr tobylǵy tory atymen shaýyp baryp, aı astyndaǵy altyn teńgeni atyp túsirip Qurtqa sulýdy alyp qaıtady:
Qolyna alyp tolǵanyp,
Qozy jaýyryn jebeni
At ústinen shirenip,
Sonda turyp tartady,
Qurýly baqan basynda,
Eki bólip ushyrdy
Aı astynda teńgeni...
Joǵarydaǵy jyrdyń mátininen túsingenimiz: erte dáýirde mergenge hannyń ózi qyzyn bergen. Kóshpendiler turmysynda mergenniń orny qanshalyqty ekenin osydan-aq uǵyna berseńiz.
Sol sıaqty, daýylpaz aqyn Sáken Seıfýlınniń «Kókshetaý» poemasynda Abylaı han zamanynda Býrabaıda jamby atýdan úlken saıys ótip, bıik shyńnyń ústindegi nysanǵa eshkimniń oǵy jetpegendikten sol bıik «Oqjetpes» dep atalǵany jaıly ańyz bar. Jyrǵa qulaq túrsek:
...Qalyń qol gýildeıdi antalasqan,
Báseke bir qyz úshin taıtalasqan.
Bir tasqa top janynda qyz da shyqty.
Tartystyń sebepkeri jantalaskan.
Batyrlar shirenisip tizbektelip,
Tartysty sadaqtaryn «Abylaılap»
Dúmpildep sadaq oǵy ysqyrady,
Oıqastap attary oınap pysqyrady.
Yshqynyp jolbarystaı kúshin ólshep,
Batyrlar sadaqqa oǵyn qystyrady,
Atqan oq tasqa tıip jarqyldaıdy,
Shyńda oınap bala búrkit shańqyldaıdy.
Oqtaryn oramalǵa jetkize almaı,
Batyrlar birazdan soń qarqyndaıdy...
***
Jambyny atý úshin eń áýeli sadaq kerek. Sadaq – sonaý ejelgi dáýirdegi saqtar men ǵundardan, berisi Kenesary zamanyna deıin kóshpelilerdiń ıyǵynan túspegen, dástúr-saltymen bite qaınasqan qymbat mura. Ata-babamyz adyrnasyn ańyratyp jaýǵa shapqan, ań atqan, toıǵa baryp jamby da atqan. Sadaq «qaraǵaı sadaq», «úıeńki sadaq», «qaıyń sadaq», «saryja», «sarsadaq», «bulǵary sadaq», «adyrna», «kón sadaq», t.b. túrlerge bólingen. Qaıyńnyń sarǵaıǵan qabyǵymen qaptalǵan sadaqty túsine baılanysty «saryja» nemese «sarsadaq» dep te ataǵan.
Qarapaıym sadaq eki bólikten turady. Birinshisi, ıaǵnı aǵash nemese súıekten jasalatyn atý úrdisin iske asyratyn bólik – adyrna dep atalady. Al, shireı tartyp, sadaq oǵyn ushyratyn jipti nemese baýdy kiris deıdi. Ataqty Qaztýǵan jyraýdyń:
Budyraıǵan eki shekeli,
Muzdaı úlken kóbeli,
Qary unamy sultandaıyn júristi,
Adyrnasy shaıy jibek oqqa kiristi.., degen tolǵaýyn oqyp kórińiz...
Adyrna – bes bólikten turady. Onyń qolmen qysyp ustaıtyn orta tusyn beli dep ataıdy.
Bulǵary sadaq, buqar jaı,
Tarta almasam maǵan sert!
Bel kúshime shydamaı,
Belińnen ketseń saǵan sert! («Qobylandy batyr» jyrynan)
Beli – berik bolý úshin súıekpen kómkerip, taramyspen oralǵan, ıinmen túıisken jeri shylǵı terimen qaptalyp, keptiriletin bolǵan.
Adyrnanyń ıilmeli serippeli bóligin – eki ıini (joǵary jáne tómengi) dep ataıdy. Kiris, ıaǵnı jip baılanatyn adyrnanyń eki ushyn basy (joǵary jáne tómengi) deıdi. Iinderiniń ústinen taramys tartylyp, ishki beti múıizben qaptalyp, qońyr ańnyń nemese maldyń maıymen maılanyp otyrǵan. Halqymyzdyń dástúrli qarý-jaraǵyn zerttep júrgen etnograf Qalıolla Samatulynyń eńbeginde «adyrnanyń bastary bólek-bólek jasalyp, ıinine burysh jasaı bekitiledi», deıdi.
Al, adyrnanyń eki basyn qosyp baılanǵan jipti «kiris» deıdi. Ol berik jipten nemese jibekten, taramystan óriledi. Mindeti – oqty nysanaǵa qaraı ushyrý. Kiris jip sadaqtyń bir basyna myqtap bekitilip, ekinshi basy adyrnany bosatyp turý úshin almaly tuzaq túrinde alynyp, salynady. Kiristi qatty serpigende adyrnanyń basy jarylyp nemese setinep ketpes úshin súıekten qorǵanysh ornatylady. Ony tobyrshyq dep ataıdy.
Tobyrshyqty bıik jaı salyp,
Dushpan attym ókinben... (Dospanbet jyraý)
***
Al, sadaqtyń oǵyn jebe deıdi. Onyń: «sur jebe», «qý jebe», «tobylǵy jebe», «qozyjaýyryn», «saýytbuzar», «kóbebuzar», t.b. qyryqtan astam túrleri bar. Elshil azamat Erlan Qarın jebe túrleriniń 140 ataýyn taýyp, olardy qurlymdyq jasalýy men mindetine qatysty bes túrge bólipti.
Qozyjaýyryn qý jebe,
Tartatuǵyn shaq boldy. («Er Tarǵyn»)
Jumsap qatty bolatty,
Saýytbuzar oq atshy... («Jubanysh» Aqsaýyt)
Kónsadaqtyń ishinde,
Kóbebuzar saýyt bar... (Mahanbet)
Jebeniń quramy: ezek jeli, qanat jalaýsha, ótkir ushy, jetesi, qyrlary jáne qalpaqshadan turady. Qalpaqshada baǵyttaýshy sańylaý adyrnaǵa qondyrý úshin tereńdigi 5-6 mm, eni 2,5-3,0 mm oıyq bolady. Jebeniń qanaty (jalaýshasy) qustyń qaýyrsynan jasalyp, oq atylǵanda turaqtandyratyn qyzmet atqarady. Jebeniń oqqa bekitilgen tusyn jetesi deıdi. Jete berik bolmasa, jebe sabynan bosyp jol ortaǵa túsip qalady. Sondyqtan jebeni jetesine jetkizip sińiretin bolǵan. Qazaqtyń, «jetesine jetkizip aıtyldy» degen sóz tirkesi osy.
Etnograf-zertteýshi Qalıolla Ahmetjan myrza jebe bekitilgen uzyn aǵashty saby dese, kiriske bekitilip, sozyla serpiletin tetikti kez-taban dep atapty. Al, oqtyń túzý ushýyna baǵyt beretin qaýyrsyndy oqtyń qanaty deıdi. Oqtyń saby qaıyń, tobylǵy, qatty taldan jasalady. Oq óte túzý bolmasa nysanǵa jetpeıdi. Qazaqta, «oqtaı túzý» degen tirkes sodan qalǵan. Oqty shyn sheberler ǵana jasaı alǵan. Atalarymyzdyń «áke kórgen oq jonar» degeni de osy. Jonylǵan oqty sýy qanǵansha keptirip, dymdanbas úshin maıǵa bóktirip pisiretin bolǵan.
Kóshpendiler oqty arnaıy ydys-qapqa salyp alyp júrgen. Ony qylshan nemese qoramsa dep ataǵan. Epıkalyq dastandarda, «qoramsaǵa qol saldy, qol salǵanda mol saldy» degen jyr joldary osydan qalǵan.
Beken QAIRATULY
