Qamshy — at-kólik, mal aıdaýǵa arnalǵan jabdyq. Qamshy — qorǵanýǵa, qarsylasyn alyp jyǵýǵa arnalǵan sýyq qarý. Qamshygerlik — qorǵana biletin jáne jaýyn jaıratyp salatyn mashyq (mamandyq).
Qazaq halqynyń kóshpeli mal sharýashylyq, tirlik saltyna baılanysty tepkishekke aıaǵyn salǵan bóbekten bastap, eńkeıgen kárige deıin at-kólik minetin er-áıel túgelimen qamshy ustaıdy. Árkimniń ózine laıyq, ózine tán qamshylary bolady. At kólikke mingende qamshysy qolynda, qonyshynda, bileginde, belinde, taqymynda, eriniń aldy-artynda, ústinde ilýli turady. Keıde tipti qarbalastyqtan aýyzǵa da kóldeneń tisteledi. Al úıde otyrǵan kezde keregeniń basynda, kóginde, ýyq qarynda, syrtqy dádege men beldeýge nemese ashada qystyrýly turady. Qarbalas kezde jabyq kıiz-syrmaq astynda, tipti, tizesi astynda jatady. Ómir talabyna oraı, árkimniń qamshysy ózi qoıǵan jerinde turýǵa tıisti.
Qamshy — árkimniń qolynda júretin jabdyq jáne eleýsiz sýyq qarý. Biraq qolynda qamshy júrgenimen, ony qarý retinde paıdalaný kóringenniń qolynan kele bermeıdi. Qamshyly adam — syrttaı qaraǵanda qarýly adam. Al qamshygerler ózderin «eleýsiz qarýǵa ıemin» dep sanaıdy. Halyqtyń salt-zańynda qamshygerlerdiń qarapaıym adamdy qamshymen urýyna tıym salynǵan. Qamshygerler de mundaı qylyqtan ózin-ózi tyıady. Erterek dáýirde qazaq halqynyń salty boıynsha qamshyny qolǵa ustap, úıge kirý bir páleniń basy sanalatyn bolǵandyqtan, syrt adamdar qashanda qamshyny úı syrtynda, at ústinde qaldyryp kiretin bolǵan. Osy salt mońǵol halqynda áli kúnge deıin saqtalǵan. Olarda úıge kiretin adam qamshylaryn syrtqa qaldyrady. Maqsatsyz bolsa da qamshymen úıge kirgen adam aýyr sógis estıdi ne aıypqa tartylady.
Qamshy arqyly jaýynan qorǵana alatyn ne jaıratyp salatyn adamdar qamshyger atanady. Qamshygerlik týma qabilet emes desek te, adam tabıǵatyndaǵy tezdik, eptilik, oralymdylyq, dálshildik, mergendik, qaraqtylyq, sezimtaldyq, ótkirlik, batyldyq, qarýlylyq, qatty qoldylyq, seskenbeıtin serttilik sıaqty ishki qasıettermen ushtasyp jatatyn mamandyq.
Jastaıynan qamshygerlikke qumartý ne jastaıynan qamshygerlikke baýlý, tárbıe alý, qamshyger mamandardan úırený, qamshyny ustaı bilý, qamshymen ura bilý, qarsylasyn qaı jerinen qalaı urǵanda esten tanady, attan túsedi, jaralanady, munyń bárin qolmen qoıǵandaı qapy jibermeıtindeı bilý shart. Qamshy — kóp sátte at ústi shaıqastyń qarýy. Qamshyny bir-aq ret urǵan, bir urǵanda dál tıgizgen jáne aıtylǵan sharttardy buljytpaı oryndaǵan adam qamshyger bola alady.
Jabdyq jáne qarý retinde ustalǵan qamshynyń urylýy men tıýine qaraı — qamshy úıirý, qamshylaı bilý, qamshymen jasqaý, sıpaı qamshylaý, batyra qamshylaý, oraı tartý, shyqpyrtyp jiberý, kósip jiberý, basa tartý, serpe tartý, salyp jiberý, tartyp jiberý, tile tartý, kóstıte salý, shekesin sherýen attandyrý sıaqty sózder arqyly qamshynyń qalaı urylyp, qalaı tıgen zardabyn bildiredi. Qaı jerden qalaı urýǵa baılanysty qamshy — tesedi, tiledi, syzady, osady, kógertedi, ezedi, jaralaıdy, syndyrady, óltiredi. Jan-janýarlardyń, adamnyń talmaý jáne osal jerleri bolady. Adamda sheke, samaı, qulaq sheke, mańdaı kóz, qastyq, toǵyz taraý shyntaq, qyzyl asyq, aıaqtyń ústi (basy). It pen qasqyrda — qara tumsyq, býra, aıǵyr, buqalarda — qasqamańdaı, oraı tusy talmaý jáne osal jerleri sanalady. Qaı jerinen urýdy qamshygerler ózi tańdap alady nemese qarbalas sátte qaı jeri oraıly kelse, sol jerden urady.
Qazaq eline otty qarý taramaı turǵan kezde adamdar qylysh, naıza, súńgi, soıyl, shoqpar, bosmoıyn, qaıtypkel, sadaq sıaqty soǵys qarýlaryn paıdalanǵan. Solardyń qatarynda ári jabdyq, ári qarý retinde qamshy da bar. Toı-tomalaqta, as-jıynda, el-jurt jınalǵan ulystyń uly kúnderinde báıge atty jarysqa, jorǵany salysqa, balýandy kúreske, mergendi qaraǵa, qamshygerdi básekege shaqyryp, jıylǵan jurt aldynda toptan ozǵandaryna júlde berilgen, madaqtalǵan. Solardyń ishinde qamshygerlik te ertedegi sport túrinde saıysqa, bás-básekege, eges-namysqa túsetin mamandyqtyń biri bolǵan.
Arnaıy jasalǵan qamshyny qamshygerler ózderin qarýly adam retinde sezinedi. Ońaı ospaq, tapberme shabýylǵa alǵyza qoımaıdy. Aıaq astynan umtylǵan ıt pen qasqyrdy, býra, aıǵyr, buqalardy qamshymen uryp, betin qaıtarǵan nemese mertiktirip, jaralap, óltirip ketkenderi de kezigedi.
Qazaqstanda qamshygerlik sport umyt qalǵan. Al Qytaıdaǵy jáne Mońǵolıadaǵy qazaqtarda áli bar. Jońǵar qalmaqtarynyń Oımaýyt rýynan shyqqan Jondyn atty adamdy qazaqtar Qaımolla atap ketken. 1954 jyldary 60 jas shamasynda edi. Bizdiń aýylymyzǵa turaqtap, musylman dinin qabyldap, bizdiń aǵamyz Qusaıyn Babalyqulymen dostasyp ketken adam edi. Sol sebepti, Jondyn aǵamyz týraly jaqsy bilemiz. Jondyn aǵamyz ózi qamshyger, ózi kásibı sheber órimshi bolatyn. Qamshygerlikpen órimshilik bir qolda bolýynan, ol kisiniń qolynan shyqqan qamshylar talaı-talaı qamshygerlerdiń qol qyshýyn qandyrǵany el ishinde aıtylyp júretin. Óıtkeni, sol kezdegi qamshygerler Jondyn qolynan shyqqan qamshyny at-túıedeı qalap, suraǵanyn berip, alyp jatatyn edi. Odan basqa Erenqabyrǵanyń Manas ózeni óńirin mekendegen kereı elinen shyqqan ataqty batyr Hamza Shámshibaıuly (bala Hamza, 1981 jyly Túrkıada qaıtys boldy) sıaqty qamshygerlerdi ózimiz kórdik. Tarbaǵataıdyń oń tusynda Jaıyr taýyn mekendegen kereı ishinde ataqty qamshyger Laq degen adam ári naızager bolǵan eken. Jaýgershilik zamanda Laq pen Sarjan degen adamdardyń batyrlyq dańqy birge shyqqan. Ári naızager, ári qamshyger Laqtyń týǵan balasy Bálel de ataqty qamshyger edi (1945 jyldary 50 jas mólsheri).
Qys kúnderi búrkit salyp júrgende, óristes jatqan qalmaqtyń jaraǵan býrasy tura umtylady. Oń qolynda qondyrǵan búrkiti bolady da, aýyz sala bergen býrany qasqa mańdaıdan qamshyny sol qolyna ustaǵan kúıi tartyp jiberedi. Túıe etpetinen túsedi. Býranyń ıesi daý kóterip: «Sen basqa qarýmen urdyń, túıemniń qunyn tóle», — degende, Bálel sondaıǵa baryp, qaıta oralady da, shaýyp óte berip, oń qolymen ólgen túıeniń basyn qamshymen uryp, súıegin tesip jiberedi. Qamshygerligi arqyly daýdan qutylady. Jaıyr taýyn mekendegen el ishindegi ataqty batyr Qalıdiń úlken ákesi Jumaǵul atqa qarǵyǵan ıtti qamshymen tartyp jibergende, ıttiń qańq etýge shamasy kelmeı, sulap túskenin kórgen ákem Babalyq aıtyp otyratyn. Tólebaı qamshyger men Ybyraı Mazaqbaıuly bástesip qalady. Sonda Ybyraı: «Eger sen meniń balýanym «Qaratóbeldi» qamshymen bir uryp jyqsań, astymdaǵy atymdy mingizem. Bir uryp jyǵa almasań, myna kóptiń aldynda qamshyger ataǵynan quladym dep moıynda», — depti.
Sonda Tólebaı: «Joq, ol jazyqsyz adam ǵoı, obal bolady, qunǵa jyǵylarym joq. Ógiz ákel», — deıdi. Eges-báske qatynasqan jurt qamshygerdiń de, Ybyraıdyń da shashbaýlaryn kóterip, aradan atan ógizdi aıdap ótkizedi. Tólebaı ógizdi belden tartyp jibergende, ógiz ókirip baryp, jata ketedi de, pyshaqqa ilinedi. Ógizdiń osylǵan jeri tesilip, bel omyrtqanyń basy ketken desedi. Ybyraı záńgi ózi minip júrgen tańdaýly qaraker atyn báske ataǵany úshin moıyn burmastan, qamshygerge jetektetedi. Oqıǵa 1939 jyly Tarbaǵataı men Saýyr taýy arasyndaǵy Qotanashy — qojyrdyń Kókmoınaq degen jaılaýynda ótken.
Naıman ishinde Qarakereı, onyń ishinde Mámbet, Toǵalaq atasynan Árip atty jas jigit 1940 jyly jazda joq qarap, el aralaıdy. Kezdeısoq, toıda tartylǵan laqqa aralasady da (kókpar), laqty alyp, dodadan uzap shyǵa jóneledi. Sońyna túsken úsh jigit qýyp jetedi de, aı-shaıǵa qaramaı, Áripti sabaı bastaıdy. Úsh birdeı doıyr qamshy janyna batqan Árip yzaǵa býlyǵady da, úshtiń birin jaýyryn ortadan qamshymen tartyp jiberedi. Qamshy tıgen jigit attan ushyp túsedi de, til tartpaı óledi. Qamshy-beshpetti, kóılekti jyrtyp, qabyrǵany syndyryp, ókpege tıgen. Kisi ólimi bolsa da, el-jurt «Áripti sabaǵandar kináli» dep taýyp, el salty negizinde qun tarttyrady.
1952 jyly ókimet ózgergende, ólgen jigittiń týystary qaıtadan daý qozǵaıdy. Jergilikti Qytaı ókimeti isti baıyptaı kelip, Áripti taǵy da aqtaıdy. Biraq qytaılar «qamshygerlik» degen uǵymǵa kóńil aýdarady da, Áriptiń ónerin baıqaýdan ótkizedi. Áriptiń qamshysymen bári de uryp kórip, boldyra almaıdy. Áripten qamshygerlik syryn suraǵanda, «Men sol sátte uratyn zatymdy ǵana kórem. Al qamshyny qalaı jumsaǵanymdy bilmeımin» depti. Soǵan qaraǵanda, qamshygerlik ári ishki daryndylyq, ári mashyq bolýy da múmkin. Nemese zerdeli azamat Árip qazaq halqynyń ulttyq óner syryn qytaılarǵa aıtqysy kelmeýi de yqtımal. (Oqıǵa QHR-da İle Qazaq avtonomıaly oblysynyń Shaǵantoǵaı aýdanynda bolǵan). Atyshýly qamshyger Sarqojaq degen adam sý talasy janjalynda tórt adamdy ólmeıtin jerinen qamshymen uryp, attan túsirip ketken. Bul oqıǵa 1940 jyldary bolǵan.
Qazaqtyń salt zańy boıynsha ishki qaıshylyq kezinde adamdy óltirip, qun tartýdyń ornyna qarsylastaryn ólmeıtin jerinen atyp ketý, naıza-súńgi shanshyp, attan túsirip ketý, soıylmen uryp túsirip ketý, qamshymen uryp attan qulatý da jeńiske jatady.
Qazaq halqy erterek kezde qamshygerlik ónerin el-jurtqa úıretý jáne dáripteý, árýaqtandyrý maqsatynda arnaıy jarys ótkizip otyrǵan. Sońǵy kezdegi keıbir básekede sıyrdyń terisin tórt pushpaǵynan tórt qazyqqa kerip tastap, shaýyp kelip uryp ótkende, teri tesiledi, jyrtylady, tilinip túsedi desedi. Tórtke búktelgen sıyrdyń jas terisin jerge tastap qoıyp urǵanda, teriniń bir qabatyn, ne eki qabatyn tesip nemese jyrtyp, tilip ketetin kórinedi. Qamshygerler mashyǵynyń saltanatyn kórsetetin tolyp jatqan mysaldar bar.
Adam balasynyń at-kólik miný, aıdaý tarıhyn eń jaqyn degende 10 myń jyl mólsherinde aıtýǵa bolady. Mal aıdaý, jasqaý, jyrtqyshtardan qorǵaný sıaqty turmys qajetterinen týǵan bul qarýdyń alǵashqy túrleri tabıǵı zattardyń — qýraı, shybyq, balǵyn, buta-butaqtan bastalyp, qamshy men bıshikke deıin jetildire kelip jetken ǵoı.
Ári myqty, ári shyp etpe ótkir, qolǵa ustaýǵa qolaıly, jeńil qamshy men bıshik kóp. Qamshynyń: at qamshy, dyraý qamshy, doıyr qamshy, dúre qamshy, kúderi qamshy, jortýyl qamshy, uzyn qamshy, sholaq qamshy, bileý qamshy, sarala qamshy, barbas qamshy, orama sapty qamshy, múıiz sapty qamshy, «saıtan» qamshy , «kıeli» qamshy, «qasıetti» qamshy, jylanbaýyr qamshy, ózekti qamshy, shashaqty qamshy, tobylǵy sapty qamshy, bala qamshy, shybyrtqy qamshy sıaqty kóptegen túrleri bar.
At-kólikti aıdaý jabdyqtarynyń bir túri — bıshik. Túrleri — jalǵyz taspa shybyrtqy bıshik, eki taspa, úsh taspa, tórt taspadan esilgen, shıratylǵan ushtaryna taspa jalǵanǵan uzyn jáne qysqa sapty bıshik tórt taspa, bes taspa, alty taspa, segiz taspadan órilgen, ushtaryna taspa jalǵanǵan qysqa túrleri kóp kezdesedi. Qamshy tórt taspa, alty taspa, segiz taspa, on eki taspa, on alty taspa dep atalady. Taspany tilip qyrnap, sydyryp óńdeýine qaraı jýan-jińishke bolady. Qamshy da taspanyń óńdelýine oraı jýan, jińishke bolyp óriledi. Kóp taspalylar men ishine ózek salyp órgenderi ádeıi jýandatylady. Órilgennen keıingi úlgisi — jumyr, tórt qyrly, alty qyrly bolyp shyǵady. Saptalmaı turyp, túrli-túrli ysqydan ótkiziledi. Qamshynyń sabynan órimi qysqa túrleri de bar. Erlerge arnalǵan, áıelderge arnalǵan, balalar men shal-shaýqanǵa arnalǵan túrleri moldaý kezigedi. Jastar men jigit aǵalary ustaıtyn qamshylar alty tutam at qamshy, jeti tutam jer qamshy dep atalady. Ótkirlik jaǵynan ólshemi saby alty tutam, órimi jeti tutam qamshy durysyraq sanalady.
Qamshy ólshemi munymen shektelmeıdi. Teriniń ılenýi, taspanyń tilinýi, teri men taspanyń erekshe qasıetterine baılanysty ataýlary bar. Qalaı órilýi, órim men saptyń ózara uzyn-qysqalyq salystyrmasy, qamshynyń alaqany, alaqannyń uzyn-qysqalyǵy, qatqyl ne jumsaqtaýlyǵy shart bop aıtylady.
Qamshygerler óz daǵdysy, óz esebi boıynsha qalaǵanyn ózderi jasap alady nemese órimshilerge arnaıy tapsyrma berip órgizedi. Qolaıyna jaqqan qamshylaryn ustaǵan qamshygerler ózderin qarýly adamdaı sezinedi.
Qamshygerlik mashyǵyn (mamandyǵyn) egjeı-tegjeıli eseptegende Qytaıdyń, Japonıanyń «Ý-shý», «Karatesi» sıaqty deýge bolady. Al «Ý-shý» men «Karate» damytylyp, ústemelenip, mamandardy jetildirip, tarıhı tájirıbeleri qaǵazǵa túsirilip keledi. Al qamshygerlik umytylyp, joǵalyp barady. Áli de halyq arasynda bar jurnaǵyn qaıta tiriltýge, qalpyna keltirýge bolar edi.
Meniń ákem Babalyq — 1860-1937 jyldar aralyǵynda ómir súrgen kisi. Al onyń zamandasy Laq atty adamnyń qamshygerlik óneri týraly maqala ishinde aıtyldy. Soǵan qaraǵanda, HİH-HH ǵasyr ón boıynda qazaqtyń qamshygerlik mamandyǵy óner retinde damyǵan kezi deýge bolady.
Qamshygerlikti mindetti túrde halyqtyq sport túriniń bir salasy dep taný kerek, bekitý kerek. Syry, sıpaty, ǵajaby áli tanylmaǵan, ashylmaǵan ǵylym retinde qaraǵan jón. Qamshygerlik mashyqqa, qamshyger adamǵa sýyq qarý retinde tanylǵan qamshyǵa taldaýlar, zertteýler júrgizý qajet. Sonan soń onyń sporttyq mán-maǵynasyna, erekshelikterine oraı, baǵyt-baǵdar, tártip-qaǵıda jasaýǵa bolady.Barlyq quqyqtar saqtalǵan.
«Túrkistan»
6alash usynady
