Oryndaǵan: Qazybek ÁDİKEI
BİZDİ "AǴAJAI ALTAIǴA" JETKİZGEN KESH NEMESE «JER SAǴYNǴAN ADAMǴA QIYN EKEN»
Keshe, 13 aqpan kúni Almatydaǵy Ǵylym ordasynyń konsert zalynda "Aǵajaı- Altaı" atty dástúrli án keshi ótti. Aty aıtyp turǵandaı, bul keremet keshte qazaq dástúrli án-kúı mektebiniń baıyrǵy bir arnasy sanalatyn Altaı- Tarbaǵataı án-kúıleri oryndaldy. Bul keshte belgili kúıshi, ónertanýshy Murat Ábeýǵazy men Talǵat Ábeýǵazynyń "Aǵajaı - Altaı" atty kitabynyń tusaýy kesildi.
Keimsal keshtiń keremet bolǵany sondaı, bizdi, kórermen qaýymdy qasıetti Aǵajaıǵa bir jetkizip tastaǵandaı boldy. Bul aıtýly óner keshine barǵan da arman da, barmaǵan da armanda. Arysy adamzattyń, berisi túgel túriktiń túpqazyǵy dep tanylatyn aıbatty Altaıda aıtylatyn zarly saǵynyshqa toly ánder men sher men muńǵa toly, keleli keńes áıininde shertiletin kúılerdiń qazirge deıin ónertanýshy mamandar jaǵynan turaqtanǵan Arqa, Syr, Batys, İle-Jetisý mektepterimen birge atalatyn Altaı-Tarbaǵataı dástúrli án-kúı mektebi ekenin qazaq ónerine súıispenshiligi bar ár tyńdarman biledi. Keshegi keshtiń kóp keshterden ózgesherek bolǵany ras. Qazaqtyń bulbul kómeı ánshisi Erkin Shúkimán sóz alyp, tuńǵysh ret tyńdarman men oqyrmanǵa jol tartyp otyrǵan "Aǵajaı - Altaı" kitaby týraly, Altaı-Tarbaǵataı dástúrli án-kúı mektebi týraly keńirek kósilip, keremet áńgime shertti. Atalǵan mekteptiń qalyptasý tarıhyn, Tákelsiz qazaq eliniń rýhanı keńistigine jetkizýshilerdi, zerttelý jumystarynyń kenje qalǵan tustaryn, ondaǵy sebepterdi kókiregi dańǵyl kórermenge jiliktep jetkizdi. Bul kúnde Qazaq, Orys, Qytaı, Mońǵul– tórt memlekettiń terıtorıasyna táýeldenip ketken, tutas túrki órkenıetiniń bastaý kózi bolǵan aıbarly Altaı topyraǵynda saqtalǵan sazdy saǵynyshqa toly bul mekteptiń buǵan deıin joqtaýshylary jınap-terip, qaımana qaýymǵa usynǵan derekter, jınaqtar arqyly, Qazaqstanda endi Altaı-Tarbaǵataı mektebin zertteý, muragerlerin jetildirý odan ary qolǵaalyna bastaǵanyn, Ábeýǵazy uldary qurastyryp jazyp shyqqan kitaptyń osy saladaǵy alǵashqy ǵylymı oqýlyǵy ekenin, Qurmanǵazy atyndaǵy Ulttyq konservotorıasynda atalǵan mektep án-kúılerin úıretetin synyptr ashylǵanyn shúıinshilep, jınalǵan jurtty bir jelpidirip tastady.
Osydan keıin biz asyǵyp jetken aıtýly kesh bastaldy. Qazaqtyń tanymal ánshisi Qazybek Ádikeı ishegine ǵasyrdyń sazy, saǵynyshy, sheri ilingen qylqobyzben "Aǵajaı Altaıdy" áýeletti. "Oıhoı shirkin-aı", "qaıran dáýren-aı" desip, janarlarynyń jıegi dymqyl tartyp otyryp tyńdady alqaly jurt. "Aǵajaı Altaı" kúlli Eýrazıa dallsyn tulpardyń tuıaǵymen dúbirlekten qypshaqy túrik jurtynyń, qara orman qazaqtyń tarıhtyń uly sahnasynan sheginis jasap, "áttegen-aılap" asqaraly Altaıdy qoldan berip alǵan sáttegi tutas qaýymdyq ókinishtiń, zardyń, altyn besikke degen uly mahabbattyń gımni edi ǵoı. Alpys eki tamyryńdy ıitetin osynaý ǵajaıyp ándi buǵan deıin de nebir dúldúl ánshiler oryndaǵan. Kim oryndasa da kózge jas úıirip, kóńildiń shemen sherin qozǵaıtyn edi osy án. Óz basym Qazybek Ádikeıdiń "Aǵajaıdy" oryndaýyn tyńdap otyrǵanym tuńǵysh ret emes. Eń alǵash Qazykeńdi men sonaý jyldary Beıjińde oqyp júrgen stýdenttik shaǵymda áleýmettik jeliden tyńdaǵam. Qazaqtyń qabyrǵaly aqyny Júrsin Erman bastap barǵan óner úıirmesi Parıj qalasynda bir keremet kesh bergen onda. Bekbolat Tileýhan aǵamyz ben osy Qazybekti fransýz elinde turatyn, ata-babasy Altaıdan qyzyl qytaı qyrǵynynda tolarsaqtan qan keshe júrip, Bulanaı (Tıbet ústirti, Gımalaı) asyp, eýropaǵa aýyp ketken qandastar qaıta-qaıta qolqalap sahnaǵa shyǵaryp án saldyryp edi. Júrekten shyqqan ándi júrekke jetkizgen sol keshti men kúni búginge deıin kompúterimnen qaıtalap kórip júremin. Keıin Almatyǵa kóship kelgennen keıin Qazybek Ádikeıge bir toıda kezdesip, osynaý qosh kóńilimdi, aqjarma tilegimdi de jetkizgen edim. Endi minekı ǵylym ordasynyń tórinde el saǵynyshynyń eskertkishindeı týyndyny Qazybek pen qylqobyz qos daýystap oryndap otyr. Kórermenniń qoshametinde shek joq.
Esten ketpes hıkmet óner keshinde Murat pen Talǵattyń kitabynda jınaqtalǵan júz án-kúıdiń on nesheýi oryndaldy. Birinen biri ótip tur. Oryndaýshylardyń sheberliginen ándegi ıirim men sazǵa, saǵynysh pen zarǵa tula boıymen enip ketken ónerpazdardy kórdik. Ózimdi aıyrqsha áserlendirip qýantqany - osy keshte Altaı-Tarbaǵataı án-kúıin oryndaýshylardyń deni Arqanyń, Jetisýdyń topyraǵynda týǵan óner ıelri bolǵany. Iaǵynı Altaı men Tarbaǵataı topyraǵynda týmasa da, sol topyraqtyń basynan keshken qandy qasiretti kózimen kórmese de, qulaǵymen estip, kókirekterine quıǵan sáýleni dombyramen, qobyzben, jetigenmen jınalǵan áleýmettiń júregine shyǵandata jetkizgeni boldy. Bul toıda estigen án-kúıine, tekti ónerdiń esti ıelerine bárekeldi aıtpaǵan adam joq. Kórermenniń de qarasy mol boldy.
Jalpy on neshe án-kúıdiń ishinde buǵan deıin torqaly toıda, el arasynda azdy-kópti oryndalyp júrgenimen, Qazaqstandaǵy ónerdiń úlken sahnasynda oryndala bermeıtin án men kúılerdiń de úlken sahnada alǵash oryndalýyna kýá boldyq. «Dáýren-aı», », «Zaman-aı», «Altaı saǵynyshy», «Jigitter án salyńdar», «Jıyrma jeti qyz», Báıjigittiń kúıi «Bóken jarǵaq" qatarly ǵasyrlardyń buralań kerýeninen aman-esen jetken óner týyndylary kókirekterge quıyldy. Jalpy, kesheginiń kózindeı bul shyǵarmalardyń úlken sahnadaǵy «alǵashqy sapary» aıtaqalsyn jaqsy boldy. Jurttyń birde siltideı tynyp, birde «beeeeý delep» otyrǵanynan sony ańǵardyq. Kezek áıgili «Sulýbaıdyń» ánine kelgende tebirenbegen kisi joq. Ásirese, qynabynan qylysh sýyryp, qyzyl ımperıaǵa qarsy oq atyp, kıeli Altaıdy qorǵaǵan bahadúr, aqyn, sal-seri, joryq jyrshysy, eli úshin shaıt bolǵan Sulýbaı batyrdyń bul ánin Tileýles Qurmanǵalı bebeýletkende bárimiz de osynaý ǵajap týyndynyń qudiretti kúshi aldynda bas ıdik. Tikeń de bul zalda otyrǵandardyń deni ónerdiń janashyry, quımaqulaq tyńdarmandary ekenin, sol Sulýbaıdyń jerinen, elinen kelgen ul men qyzdardyń bar ekenin eskergendeı, aýyr jyldarda ot keshken aıaýly esil erdiń án arqyly qalǵan uly murasyn jerine jetkize shyrqaýǵa tyrysqany baıqalady. Meniń estigen ánniń árbir sózin, kúıdiń árbir qaıyrymyn den qoıa tyńdap zer salatyn ádetim bar edi. «Basynda máýesi joq qý qaıyńnyń» dep bastalatyn tarmaqtan ánshiniń az-kem jańylǵanyn da ańǵaryp úlgirdim. Biraq, án aıaqtalǵansha Sulýbaıdyń uly saǵynyshyna et júregimen engen ánshi, «at qulaǵynan aqsamaıtynyn» dáleldep, býyrqanǵan kóńildiń býynyn bosatty.
«Astymda alqońyrym jelmediń ǵoı,
Qudaıym suraǵandy Bermediń ǵoı.
Talpynyp qansha qanat qaqsamdaǵy,
Qysqa jip kúrmeýime kelmediń ǵoı-aı!
Bulǵary belbeý burań bel,
Burylar ma eken bizdiń el?!»
Jatqan bir ushy-qıyrsyz dúnıe. Buǵan deıin oryndalyp júrgen nusqalarynda ár eki tarmaqtan keıin «Shińgiliń móldir sýyndaı, dep salǵan ánim Sulýbaı», «Qaıqaıa shapqan qaraker, qaıyrylar ma eken qaıran el?!», «Sekpiltaı, Shańqan, Turǵyn-aı, esen bol el-jurt, qurbym-aı», «Saıaly bulaq, kók jasań (jaısań), arman joq kúlip-oınasam» qatarly qaıyrmalar qaıtalanyp otyratyn. Al, Tilekeń búgin ár eki tarmaqtan keıin emes, tórt tarmaqtan (bir shýmaqtan) keıin bir qaıyrma jiberip otyrdy. Tyńdap kórsek bul da keremet eken. Ony da ónertanýshylar zerttep, osylaı turaqtandyrǵan bolýy kerek dep túıdim. Osy Ataqty «Sulýbaı» áni týraly aıtar birneshe erekshe oqıǵa bar edi. Ony keler jazbanyń enshisine qaldyra turaıyq. Jaryqtyq Sulýbaıdyń bizdiń úı Ertistiń boıynda otyrǵanda, jol-jónekeı qudaıy qonaq bolyp, qonyp attanǵany týraly «Apam biletin Altaı áńgimeleri» degen jeliles jazbamda azdy-kópti toqtalǵan edim.
Shynaıy júrekpen eminip otyrǵanda odan ári tolqytqan endi bir án «Altaı saǵynyshy» boldy. Halyq áni atanyp ketken bul keremet ándi Erkin Shúkmán aǵamyz áýeletti. Bul án de qazaq óner sahnasynda alǵash ret oryndalyp otyrǵany eken. Degenmen, men bul ánmen osy Erkin aǵamyz oryndaýy arqyly burynnan tanyspyn. Bir dastarqan ústinde aıtqany bolýy kerek, osydan eki jyl buryn, Eraǵań oryndaǵan osy án dybysty nusqada áleýmettik jelilerdi kezip júrgen jerinen «ustap alyp» tyńdap, qaıran qalyp, qaıta-qaıta tyńdaǵanym esimde. Ótken jyly 5-qyrkúıekte taǵy da osy ǵylym ordasynyń «qysqy baǵynda» ótken, Ahmet Baıtursynulynyń týǵan kúnine arnalǵan ǵylymı konferensıada dástúrli ónerden shashý shashqaly kelgen Erlan Tóleýtaı men Erkin Shúkmán aǵalarymyzben az-kem áńgimelesip qalyp, osy án jóninde surap qalǵanym bar. Sonda osy án Halıfa Altaıdiki bolyp qalar dep edim, Erkin aǵamyz bul týyndy Halıfaniki emes, halyqtyki ekenin túsindirgen bolatyn.
Búgingi sahnada Erkin aǵamyz taǵy da erkin kósildi.
«Aınalaıyn atyńnan Altaı seniń,
Qutqa toly qoınaýyń – altyn keniń, eı, Altaı!
Zańǵar bıik, shúıgin shóp qandaı bir taý,
Altaı seniń tabylar, qaıdan teńiń, eı, Altaı!
Qara kózim taldy-aý,
Qaıran meken qaldy-aý.
Bas aýyrsa jan qaıǵy,
Medetiń ber Alla-aý!
...............
.................
Jer saǵynǵan adamǵa qıyn eken,
Qaıran meken qaldyń-aý, qaldyń keıin, eı Altaı!»
Qulaqtan kirip boıdy alǵan tekti óner týyndysyn ánshi osyndaı tolqytyp, tolyqsytyp, kókke órletip baryp toqtady. Bul endi ǵajap týyndy, ǵajaıyp oryndaý. Qazaq qazynasyna qaıta qosylyp jatqan osyndaı esti ánder talaı sahnada tyńdarmanyn «jylatar». Múmkin, babalar murasyna osyndaı tazalyqpen, adaldyqpen qarap, joqtaýshy bolyp júrgen ónerdegi áriptesterimiz bul ánniń de avtoryn tabatyn bolar.
Mynaý kıeli sahnada oryndalǵan árbir án-kúı týraly toqtalyp uzaq jazýǵa bolady. Bireýi bir maqala tipti bir úlken eńbekke júk bolarlyq, Altaı-Tarbaǵataı áýenderi týraly birdeńe jazý úshin de tereń bilim, úlken izdenis, ónertanýshylyq qyraǵy qasıet kerek. Jáne tarıhtyń da deste-deste qatparly qyrlaryna úńilý kerek. Biz tek bir sanaly tyńdarman retinde kózimiz jetip, kóńilimiz áser, rýhymyz shabyt alǵan tustardy tizbelegen bolyp otyrmyz. Tusaýy kesilgen kitaptyń avtory Murat Ábeýǵazy shertken qoıdan qońyr, jylqydan tory kúı de qulaǵymda jańǵyryp, kókeıime tereń uıalap qaldy.
Kerimsal kesh shymyldyǵyn japqanda, júzimizden áldebir qýanyshtyń, senminiń nury oınap, óner jolyndaǵy azamattar men arýlarymyzǵa baq tilesip attandyq. Árkim óz bilgeninshe túsinip júrgen «Rýhanı jańǵyrýdyń» jolynda shynaıy eńbektenip, Altaı men Atyraýdyń arasyndaǵy qazaq rýhanı muralaryn túgendep júrgen esil azamattarǵa rızashylyǵymyz sheksiz. Táýelsizdiktiń jalpaq álemde ekinshi balamasy joq qadiri men qasıetin osyndaıda taǵy bir sezinesiń. Ólgenimiz tirilip óshkenimiz janǵandaı bolǵan rýhanı óner jınalysynda túıgen oıymyzdy osylaı jınaqtadyq. Ásirese, kóneniń qatary sırep, arǵyny biletin ataly sózdiń kózi jumylyp bara jatqan búgingi tańda, qazaqtyń kıeli dalasynyń uly bastaýlary sanalǵan, qazaq rýhynyń belgisindeı asqaraly Altaı topyraǵy taǵdyrdyń talqysyna túsip jatqan alaǵaı da bulaǵaı ǵasyrda, babalar murasynyń muragerlerin kózimizben kórgenimiz úshin shyn qýandyq. Táýelsiz Qazaq eline kóship kelý – myń jyldyq urpaǵyńda azat etý úshin bolsa, táýelsiz qazaq elindegi táýelsiz óner mektepteriniń gúldenýi – kúlli arǵy-bergi bettegi alash balasynyń murasyn mynaý uly topyraqqa sińirý ekenie kózimiz jetip, kóńilimiz toǵaıyp qaıttyq.
Jer saǵynǵan adamǵa qıyn eken!
Ádilet Ahmetuly, aqyn, Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri
6alash usynady
