Jaqynda Qazaqparat BBC basylymyna silteme jasap «Ýıll Berrar-Lýkas atty fotograf Kenıada panteranyń óte sırek kezdesetin túri – qara qabylandy sýretke túsirip alǵanyn» habarlady. Eldi eleń etkizgen osy jańalyqtaǵy «qara qabylan» degen ataý bizdi biraz oıǵa saldy.
Qazir tústi bildiretin qara sóziniń qazaq tilindegi burynǵy maǵynasy, qoldanys aıasy óte keń. Deıturǵanmen, tilimizde qara jylqy, qara sıyr, qara qoı sıaqty janýarlardyń túsin bildiretin qara sózine qatysty sózder kóp bolǵanymen, túri uqsastaý, biraq bir-birinen paryqty janýarlardy tek túsine qaraı atamaǵan halqymyz qara qabylan dep eshqashan qoldanbaǵan. Biz qazir qara qasqyr, qara túlki dep júrgen ıt tuqymdas janýarlardyń da qazaq tilinde óz ataýy bolǵan. Sondyqtan panterany «qara qabylan» dep aıta salý qazaq dalasynan joǵalyp ketken bul janýardy tilimizden de joǵaltyp tynatyny anyq.
Atalǵan habardaǵy fotoǵa jáne aǵylshyn tilindegi ataýyna qaraǵanda, bul qara qabylan emes, babyr. Babyr – buryn Afrıkada, Azıada tirshilik etken janýar. Ótken ǵasyrdyń basynda tuqymy joıylǵan bul haıýanattyń Kenıadan baıqalýy, shynymen, kezdeısoq qubylys. Sondyqtan da mamandar Ýıll Berrar-Lýkastyń fotosyndaǵy babyr emes, geni ózgergen basqa haıýan bolýy múmkin degen pikirde. Ol da múmkin. Biraq biz bul arada onyń zaty emes, atyn talqylap otyrǵandyqtan, ataý týraly ǵana aıtaıyq.
Babyr ataýy qazaq tilinde ejelden bar. Onyń parsy tilindegi maǵynasy «arystan, qolbasshy, barys» bolsa, qazaq tilindegi maǵynasy syrtqy kelbeti barysqa uqsaıtyn, túri kómirdeı qara, asa qaterli jyrtqyshty meńzeıdi. Túrki (shaǵataı) tilinde jazylǵan «Babyrnamanyń» avtory Zahır ád-Dın Muhammed Babyrdyń aty da sol babyr degen jyrtqysh janýarmen qatysty bolýy múmkin. Sebebi arystan, jolbarys, máýlen sıaqty attardy qoıý – túrki tildes halyqtarynyń bárinde bar úrdis.
Panteranyń qazaqsha ataýy babyr ekenin jazýshy Álibek Asqarov ta mysyq tuqymdas keıbir jyrtqyshtardyń qazaqsha ataýlary týraly» degen maqalasynda arnaýly toqtalyp, «pantera, sózdikterde jazylǵandaı, ilbis te, ilbisin de, qabylan da emes, qazaq ony ejelden «babyr» dep ataǵan». Demek, dalamyzdan joıylǵan babyrdyń aty tilimizden de joǵalyp ketpesin.
Jaqynda taǵy da sol Qazaqparat «Mońǵolıa qazaqtary malǵa shapqan qar barysyna tıispeı, túzge qoıa bergen», «Túrkistan taýlarynda 7 qar barysy júr» degen taqyryptarmen materıaldar jarıalady. Osy taqyrypta aıtylǵan «qar barysy» degen ataý da qazaq tiliniń tabıǵatyna jat. Qazaq muny «qar barysy» emes, «barys» dep ataǵan. Ortalyq Azıadaǵy taýlarda, Soltústik Úndistan, Pákistan, Baıkal, Tıbet óńirlerin mekendeıtin mysyq tuqymdas bul – janýar kóptegen túrki jáne kóshpendi elder úshin ulttyq tańba. Máselen, Almaty qalasynyń qalatańbasynda barystyń sýreti, Tatarstan Respýblıkasynyń eltańbasynda qanatty barystyń beınesi salynǵan.
Qazaq ejelden barystyń tektiligin, batyldyǵyn, aılalylyǵyn pir tutqan. Dástúrli jyl sanaýymyzdyń úshinshi jyly barys jyly dep atalǵany da belgili. Endeshe, dup-durys ataý nege orta joldan «qar barysy» bop ózgerip júr? Baqsaq, bul da ana tilimizge bolǵan qurmettiń azaıyp, ataýlardy kelse-kelmes burmalaı berýdiń zardaby eken. Bul jóninde budan buryn da aıtylyp, jazylyp ta júr. Máselen, tarıhshy, jazýshy, qazaqtyń aýyz ádebıetin zertteýshi ǵalym Muhtar Maǵaýın «Týylǵan men ólingen» degen maqalasynda «qar barysy» jaıly bylaı dep jazady: bul – «snejnyı bars»-tyń tikeleı aýdarmasy. Orystyń kóleńkesi joq kezde Alataý men Eren-Qabyrǵa, búkil qyrat Azıada ǵumyr keshken, qazirde múlde sıregen, mysyq tuqymdas, qojban, jyrtqysh ań – qazaqsha ataýy «irbis». Kúni keshege deıin osylaı jazylyp keldi, til bilmesterdiń sońǵy tórt-bes jylda jetken tabysy.
Barystyń ekinshi ataýy «irbis» ekeni ras. Keıbir óńirlerde «ilbisin», «ilbis» dep te atalady. Onyń urǵashysyn – «taýtan», kúshigin «alan» dep ataıdy. Buǵan qazaq tilindegi «Taýtanyn tastap barys at, jaǵa bolar ishikke», «Alma apannan alandy, taýtan talar balańdy» degen tirkester aıǵaq. Demek, barystyń aldyna «qar» sózi keıin orysshadan nemese qytaı tilinen aýdarma arqyly qosylǵan. Qazaq ony tirkemesiz, jaı ǵana «barys» dep ataǵanyn esten shyǵarmasaq eken.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
