«Jetiaral jerim-aı» ániniń taǵdyry tolǵantady
«Jetiaral jerim-aı» qazaqtyń qyrmyzy dalasyna keń taraǵan, ısi qazaqqa tanys halyq ánderiniń biri. Estigen jandy elitip, baýrap áketetin áýeni ádemi, júrekke jyly tıetin tamasha án. Biraq ánniń áýeni bireý bolǵanymen, halyq áni bolǵanyna qaramastan ánniń mátinin bul kúnde árkim ártúrli aıtady. Bul án qalaı týǵan? Ánniń áýelgi sózi qalaı? Áp-ádemi án qalaısha óz mátininen ajyrap, nege ártúrli áýenmen shalys basyp júr? degendi kóp eshkim eskermeıdi. Anadan, mynadan estigeni boıynsha úzip-julyp aıtyp júrgenderdi bylaı qoıǵanda, halyq ánderin oryndap júrgen, ánniń astaryn, ishki ıirimin túsinetin kóp-kórim ánshilerdiń ózi bul ándi qyryq qubyltyp, toqsan túrlentip oryndaıtynyna tań qalasyń. Halyq ánin nege bir mátinge turaqtatpaı, árkim óz bilgeninshe muryndyqsyz súıreleıtindiginiń baıybyna bara almaı dal bolasyń...
Sıyr jylynyń sońynda, ıaǵnı 2009 jyldyń qarasha aıynda qazaqtyń 200 halyq áni engizilgen Qytaı qazaqtarynyń tuńǵysh án álbomy − «Shańyraǵymyzdan shalqyǵan ánder» baspadan shyǵyp, tyńdarmandaryna usynylǵanyna bárekeldi aıtyp bárimiz qýansaq ta, osy álbomda da «Jetiaral jerim-aı» óz mátininen ajyrap, basqasha aıtyldy.
«Shóbiń shúıgin, sýyń bal, jeriń shalǵyn,
Sol shalǵynda ósip ek talaı balǵyn.
Asyr salyp oınaǵan týǵan jerdi,
Saǵynǵanda júrekten shyǵar jalyn.
Qaıyrmasy:
Jetiaral jerim-aı,
Saýyqshyl elim-aı.
Altybaqan tebetin qyz, bozbala,
Shyrqaýshy edik osy ándi kókti jara.
Kók shalǵynda birge ósken qalyń jastar,
Ándi shyrqap qaıtýshy ek tań aldynda».
Shyny kerek, bizdiń ánshilerimizdiń kóbi ándi nashyna keltirip aıtýdy ǵana kózdeıdi de, ánniń ádebıetine, dálirek aıtsaq, mátinine mán bermeıdi. Bir ánniń bir shýmaǵyn nemese bir jolyn, birer sózin ózgertip aıta berý bul kúnde ádettegi sharýa. Án taǵdyryna, án mátinine jasalǵan mundaı qıanatqa keıde baspa oryndary da qarap turyp jol berip jatady. Bir ándi bir baspa bylaı súırese, endi bir baspa bylaı tartyp silikpesin shyǵarady, qaısysyna baǵynaryńdy bilmeı dal bolyp daǵdarasyń. Sol taǵdyrdan «Jetiaral jerim-aı» áni de qaǵys qalǵan joq.
2008 jyly Qytaıdaǵy «Shyńjań halyq baspasynan» jaryq kórgen «Qazaq aýyz ádebıetiniń qazynasy» atty jeliles kitaptyń qazaq halyq ánderi jınaǵynyń 3 tomynda da atalǵan án joǵarydaǵy mátinmen berilse, 2006 jyly Pekındegi Ulttar baspasy jaǵynan «Ádemi qyz» degen atpen jaryq kórgen Nurtaı Tólepbergenuly qurastyrǵan «Qazaqtyń tańdaýly 100 halyq áni» jınaǵyna mynadaı mátinmen engizilgen-di.
Ana taý men myna taý tóteleıin-aı,
Túıe basyn maǵan ber jeteleıin.
Kósh boıynda kóńiliń maǵan aýsa,
Nar sekildi júgińdi kótereıin.
Qaıyrmasy:
Jetiaral jerim-aı,
Saýyqshyl elim-aı.
Qonǵany aýylymnyń oı bolsa eken,
Órip shyǵar qoradan qoı bolsa eken.
Myń-myń márte Qudaıdan suraıtynym,
Kúnde osyndaı aýlymda toı bolsa eken.
Mine kórdińiz be, atalǵan 2 jınaqqa engizilgen bir ánniń mátini eki túrli. Sirá, qaısysy shyn? Bir ánde birqansha nusqasy bolýy múmkin desek te, bir ándi bir ánshi bylaı, bir baspa bylaı súırese, ol da bizge abyroı ápermeıdi. Qaıtken kúnde de halyq ániniń bir arnaǵa tıanaq tapqany durys. Qazaq án murasynda bir ánniń birneshe túrli aıtylatyn jaǵdaıy da kezdesedi. Biraq, bizshe bolǵanda, «Jetiaral jerim-aıdyń» jóni odan bólek sekildi. Onyń ústine, «Ádemi qyzdaǵy» mátin negizinen burynnan aıtylyp kele jatqan qazaqtyń qara óleńi. Mazmun men máneri jymdasqan áp-ádemi ánniń óz sózin qaıyryp tastap, mýzykasyn qara óleńge ákelip telı salý, beri aıtsaq, án mátinine jasalǵan qıanat ta, ary aıtsaq ábestik.
Sońǵy kezderde «Jetiaral jerim-aı» ánin Qazaqstannyń tanymal ánshisi Beıbit Seıdýalıeva da óz repertýaryna engizip, oryndap júr. Jaqsy oryndaǵan. Biraq saǵynysh pen muńǵa toly sazdy ándi tym sekektetip jibergenimen qosa, múmkin kórkemdik úshin shyǵar, ánniń ortasyna «ıgáılatip» basqasha «qıqý» qosqan jaǵy taǵy bar.
«Jalpań-jalpań japalaq ushar saıdan,
Qýyp jeter lashyn álde qaıdan.
Qudaı aıdap kez boldyń jan qudasham,
Dos bolmaǵy adamnyń osyndaıdan», - dep bastalatyn aınalasy úsh-aq shýmaq óleńniń úsheýi de qazaqtyń qara óleńinen alynǵany atalardyń «Oı, ahaýkeri» men apalardyń «Árıaıdaıyn» estigen jannyń bárine málim.
Osy arada «Jetiaral jerim-aı» qandaı án? degen máseleniń basyn ashyp alǵan oń sekildi. Ol kádimgideı «astyma mingen atym» nemese «aýylym kóship barady» degen sekildi tirkesterden týyndaıtyn qazaqtyń qara óleńine salyp, ánsheıin aıta salǵan án be? Joq álde jalyndy jastyqtan, pák mahabbattan týyndaǵan tunyq sezimniń tumasy ma? Nemese joǵaryda aıtqanymyzdaı, zar zamannyń kesirinen jeruıyq jurty − Jetiaraldan josa kóshken eldiń muń-zarynan, týǵan jerine degen sary kóbelek saǵynyshynan týǵan án be?! Bul jóninde el aýzynan jınaǵan ártúrli derekterge súıene otyryp, dáıekti pikir aıtqan, «Jetiaral jerim-aı» ániniń tarıhy týraly tuspaldap bolsa da tujyrym jasaǵan, bizge «Áselim», «Jaılaýkól keshteri» sıaqty tamasha ánderimen tanys, tanymal sazger İlıa Jaqanov boldy.
− «Jetiaral» áni Qazaqstanǵa baıaǵydan tanys, qyrýar halyq ániniń biri ol. Ánshi bitken ony kóbine kez kelgen qara óleńmen syrǵyta beredi. Ol jastyq naz, mahabbat, ómir fılosofıasy bop ártúrli kóńil kúıin beıneleıdi. Bizde bul ándi turaqty aıtqan jan − Kúlásh Sákıeva. Onyń ózinde de ánniń ishki syry ashylmaıdy. Keıde jastar aıtady. Biraq án tabıǵatyna zer salmaıdy, tereń barlap, túsinbeıdi. Tilsim tuńǵıyqqa býlyǵyp jatqan ańsaýly kókirektiń kúrsinisti sarynyn eser kóńildi «ánshisimaqtar» sezbeıdi. Sol sebepti de negizi berik, myǵym ándi qotyr taılaqtyń jabýyndaı jelpildetip, oınaqtatyp áketedi, - dep sóz bastaıdy İlıa Jaqanov óziniń «Jetiaral» áni jaıynda jazǵan maqalasynda (2001 jyl, Almaty, «Arys» baspasy, «Úzilgen án»). Atalǵan maqalada «Jetiaral» ánine qatysty biraz jaılarǵa at shaldyraǵan avtor «1950 jyldardyń aıaq sheninde «Jetiaral» ániniń oryndaý mánerin túzegen ánshi Ámına Nuǵymanova boldy», dep mynadaı mátindi aýyzǵa alady:
Jetiaraldaı jer bar ma, eldiń kórki,
Qumyrysqadaı qaınaǵan qoıan, túlki.
Qaıyrmasy：
Jetiaral jerim-aı,
Saǵyndym, elim-aı.
Qalmaq shaýyp jerimdi alǵannan soń,
Qaı jerimnen keledi, oıyn-kúlki.
Júrýshi edim Jetiaral salasynda,
Or kıikteı oınaqtap dalasynda.
Shubyryndy aqtaban zaman týdy,
Qalmaqtarǵa pana bop qalasyń ba?!
«Amal ne, án tabıǵatyna zerdesiz ánshiler áli de jóndi-jónsiz qara óleń shýmaqtaryn jamaǵanyn qoıatyn emes. Ánniń «qalmaq shaýyp jerimdi alǵannan soń» deýi tegin jaı ma? Onda tarıhtyń bir kóne kiltıpany bar. Esti ánshiler osyǵan oılanar edi, jeńildikke barmas edi. Anadaı sózi bar «Jetiaral» kıeli ánderdiń biri. Ol zamana kóshi aýǵan bir taıǵaq keshý kezinde atamekeni − Jetiaraly kózinen pyr-pyr ushyp, sanamen sarǵaıǵan eldiń toryqqan, tosylǵan shaǵynyń boljaýsyz úmiti bop saı súıekti syrqyratady. Bul án besik terbetip otyrǵan ýyz arýdyń qyrǵyn soǵys tórinde júrgen erin oılap, ezilip ándetkeni sekildi hal tileıtin án», - dep búgingi kúnde «Jetiaral jerim-aı» ániniń óz áýeninen alshaqtap, árkimniń «taqymynda» ketkenine keıistik bildirgen İlekeń maqalasynyń sońynda «Jetiaral» qaı jer degen suraýǵa da jaýap bere ketýge tyrysady.
«Maqanshyda ótkizilgen Ásettiń 125 jyldyq toıynda Qaıym Muhamedhanovtan «Jetiaral» ániniń mán-jaıyn suradym. Qaıym aqsaqal: «Jetiaral − Zaısańnyń ar jaǵyndaǵy jer. Ol Ertistiń taramdalyp bólingen tusy. Ertede el kúngeıge aýǵanda týǵan jerin saǵynyp salǵan áni» degeni bar». Bizshe, qazaq ánderiniń tarıhy týraly kóp izdenip, qazaqtyń saıyn dalasyn, qyrǵyzdyń qyrmyzy mekenin túgel kezgen zertteýshiniń «Jetiaral Zaısańnyń ar jaǵyndaǵy jer» degen sózdi maqalasyna tegin engizip otyrǵan joq. Bylaısha aıtqanda, «Jetiaral jerim-aı» ániniń Úlińgirdiń jaǵasyndaǵy kúlteli meken − Jetiaralǵa baǵyshtalǵanyna bas ızep, kelisim beredi. «Úlińgir kóliniń jaǵasyndaǵy Býryltoǵaı Altaıdyń kórki, bir ertegi dúnıesindeı boz munarǵa tunyp turady. Jetiaral sol Býryltoǵaı aýdanynyń bir aýyly... «Jetiaral» osy qut uıyǵan Jánnat jerge zar qylǵan shapqynshylyqtyń qasiretinen qalǵan án. Bári-bárin ánniń ózi aıtyp tur...» degen pikirdi maqalasynyń sońǵy sózi etýi İlıa dittegen oıdyń aıǵaǵy emes pe?! Osy turǵydan alǵanda, «Jetiaral Qazaqstan jerinde týǵan án» deý de orynsyz sekildi. Múmkin, «jalpaq Qazaqstanda «Jetiaral» degen jer joq pa eken» deıtinder de shyǵar. Joq emes, bar. «Jetiaral − Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Tarbaǵataı aýdanyna qarasty aýyl. Aqsýat aýdanynyń shyǵys óńtústiginde 100 shaqyrym jerde. Aýyl irgesi 1959 jyly qoı ósiretin Keńshar ortalyǵy retinde qalanǵan» (Qazaqstan ulttyq ensıklopedıasy, 3-tom, 670-bet). İlıa Jaqanov Semeıdiń irgesinde jatqan «Jetiaraldy» estip, bilmeıdi deısiz be?! Árıne, biledi. Biraq «án tarıhy - el tarıhy» deıtin taǵylymdy boıtumar etip ustanǵan sazger kópe-kórneý jeńildikke barǵysy kelmegeni anyq.
1950 jyldary «Jetiaral» áni Qazaqstanda joǵarydaǵydaı mátinmen oryndalǵan bolsa, Qytaı qazaqtarynda da osy mátinniń durystyǵyn, İlıa pikiriniń býynyn bekite túsetin aıǵaqtar az emes.
− Men bala kúnimnen án-kúıge áýes óstim. Apamyz da án-kúıge úıir, tildi-jaqty adam edi. Maǵan sol kisiniń yqpaly kóbirek boldy. «Jetiaral jerim-aı» ánin tuńǵysh ret sol kisiniń aýyzynan úırendim. «Bizdiń Jetiaraldiń áni. Bul án tynysh jatqan eldi Qalmaq shaýyp, el aýǵanda álde bireýdiń bosaǵasynda ketken qyzdyń elin, jerin saǵynyp shyǵarǵan áni eken. Bizdiń bala kúnimizde bylaı aıtylatyn» dep syzyltyp, baıaý únmen muń men saǵynyshqa orap salǵan ániniń áýeni kókiregimde qalypty,- dep qolamtaly pikirdiń ottyǵyn kóseıtin Maqsat Kádirqanuly(Qytaı qazaqtarynyń beldi kıno rejıseri) qolyna dombyra alsa, óziniń maıda qońyr daýysymen «Jetiaral jerim-aı» ánin bylaı shyrqaıtyn:
Jetiaraldaı jer qaıda, eldiń kórki,
Qumyrysqadaı qaınaǵan qoıan, túlki.
Jetiaral jerim-aı,
Saǵyndyrdyń elim-aı.
Qalmaq shaýyp jerimdi alǵannan soń,
Qaı jerimnen keledi, oıyn-kúlki.
Jetiaral jerim-aı,
Saǵyndym ǵoı elim-aı.
Júrýshi edik Jetiaral salasynda,
Or kıikteı oınaqtap darasynda.
Jetiaral jerim-aı,
Saǵyndyrǵan elim-aı.
Kindik qanym tógilgen qaıran meken,
Qalmaqtarǵa pana bop qalasyń ba?!
Jetiaral jerim-aı,
Saǵyndym, elim-aı.
Maqsat Jetiaraldyń túlegi. Onyń balalyǵy «balyǵy taıdaı týlaǵan, baqasy qoıdaı shýlaǵan» qasıetti Úlińgir kóliniń jaǵasyndaǵy Jetiaral dep atalatyn kúlteli mekende ótti. Úlińgir men Ertistiń tunyǵyna qanyp, tereńine boılap erjetti. Endeshe, sol Maqsattyń «bala kúnimde apamnan úırengem» dep salǵan áni atalǵan ánniń 1950 jyldarda Qazaqstanda oryndalǵan nusqasymen dáp basyp qabysqany «Jetiaral jerim-aı» ániniń osydan 60 jyl buryn eki jaqta da uqsas mátinmen aıtylatynyn ańǵartsa, Maqsattyń apasy Qamılanyń «men bala kezimde uırengen án» degen sózi bul ánniń tarıhynyń tym aryda jatqanyn aıǵaqtaıdy. Degenmen İlekeń nusqasyndaǵy:
Shubyryndy aqtaban zaman týdy,
Qalmaqtarǵa pana bop qalasyń ba?! - degen eki joldan kóri Maqsat aıtqan:
Kindik qanym tógilgen qaıran meken,
Qalmaqtarǵa pana bop qalasyń ba?! - degen eki jol jatymdy sezile me qalaı?!
Eskerte ketetin bir jaıt, Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda shyǵarylǵan 100 tomdyq «Babalar sóziniń» 100-tomyndaǵy án-óleńder jınaǵyna da engizilgen «Jetiaral» áni eki nusqa boıynsha berilgen. Munyń birinshi nusqasy joǵaryda biz aıtqan «Shańyraǵymyzdan shalqyǵan ánder» nusqasy boıynsha berilse (án mátinindegi: shóbiń shúıgin, sýyń bal, jeriń shalǵyn degen tarmaq «Babalar sózinde»: shóbiń shúıgin, sýyń bal, jeriń shalǵaı-aı, - dep qate ketken); ekinshi nusqasy dál İlıa Jaqanovtyń nusqasy boıynsha berilgen.
Qytaı qazaqtarynan «Jetiaral jerim-aı» tarıhy týraly, túp mátini týraly sóz qozǵap, maqala jazǵandardyń biri Eleýsiz Bektaev boldy. «Shuǵyla» jýrnalynyń 1996 jylǵy 5-sanynda «Tórt án jaıynda» atty maqalasyn jarıalap, «Jetiaral», «Aǵajaı», «Oı ǵaısha», «Sulýbaıdyń áni» sıaqty ánderdiń tarıhy, mátini týraly mańyzdy derekter bergen Elekeń «Jetiaral jerim-aı» ániniń tarıhyn Altaı óńirine áıgili «Saıyn noıan ýaqıǵasymen» (Begen shabylǵan Qaraseńgir oqıǵasy dep te atalady) baılanystyra kelip, «Jetiaral jerim-aı» áni 1831 jyl men 1834 jyldar aralyǵynda «dúnıege kelgen» degen kózqaras bildiredi. «Jetiaral áni − Altaı halqynyń atamekeninen aıyrylǵanda, týǵan jerin ańsap shyǵarǵan tól týyndysy ekendigine talas júrmeıdi» dep túıindegen Eleýsiz Bektaev «Bul án qazir dáýirge úılestirilip jazylǵan Marqum Kúngeı Muqajanulynyń jańa mátinimen aıtylyp júr. Burynǵy halyqtyq teksi bylaı edi» dep 4 shýmaq óleńdi oqyrman nazaryna usynady. Biraq atalǵan 4 shýmaqtyń sońǵy 2 shýmaǵy «Jetiaral jerim-aı» ánniń baıyrǵy nusqasy bolsa da, basqy 2 shýmaǵy «Jetiaral jerim-aı» ániniń túp nusqasymen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtynyn óleńniń mazmuny da, sújettiń qurylymy da ańǵartyp tur. «Atamekenin saǵynyp, sarǵaıǵan eldiń salǵan áni eken» dep bas ızetip alyp, án mazmunymen ońaı qabysa bermeıtin jer attaryn «Jetiaral jerim-aı» ánine kelse-kelmes tyqpalaý, ánniń qunyn túsirmese, qasıetin asyrmaıtyny anyq. Amal ne, muń men atamekenge degen saǵynyshqa júkti sary qaıraqtanǵan sara án óz arnasyn tappaı-aq júr. Birde basqa mátinge basy baılansa, birde álde kimniń jol ortadan qosqan jańsaq sózine jazylyp keledi.
«Jetiaral jerim-aı» áni jaıynda zertteýshi Baıaqymet Jumabaıuly da «Altaı aıasynyń» 2009 jyly 3 sanynda kógentúp qarıalardan estigen derekterdi mysalǵa keltire otyryp, óz kózqarasyn ortaǵa saldy. Árýán aqsaldan estigen áńgimesine sáıkes «Jetiaral jerim-aı» ániniń tarıhyn «Saıyn noıan oqıǵasymen» baılanystyrǵan avtor «Saıyn noıan oqıǵasyn» qarıalardyń aıtýy boıynsha «1870 jyldardyń ishi bolsa kerek» dep jazady da, «shuraıly jerinen, shalqar kólinen aıyrylǵan eldiń zar-muńynyń kýási retinde mynadaı án joldaryn shyǵarypty» dep, joǵaryda biz «Jetiaral ániniń» túpnusqasy (İlıa men Maqsat aıtqan nusqa) dep tanyp otyrǵan 2 shýmaq óleńniń basyna:
Qaıran eldiń mekeni Jetiaralym,
San burylyp artyma san qaradym.
Kóliń qaldy shorshyǵan balyǵy bar,
Jaýdy jeńer bolmady-aý esh amalym.
Jetiaral jerim-aı,
Saýyqshyl elim-aı, - degen bir shýmaq óleńdi qosady. Óleńdegi sóz mánerinen, sońǵy eki shýmaqpen qabysýynan, mazmundyq jaqtaǵy sabaqtastyq jaǵynan qaraǵanda, bul bir shýmaq óleńniń de «Jetiaral jerim-aı» ániniń burynǵy mátini» degen pikirmen keliskiń keledi.
Endeshe,qalyń eldiń muń zaryna aınalǵan «Jetiaral jerim-aı» áni shynynda qaı kezdiń týyndysy?! Bul týraly eshkim de kesip aıta almasa kerek. Dese de, joǵaryda aıtqanymyzdaı Eleýsiz Bektaev pen Baıaqymet Jumabaıuly keltirgen derekterge qaraǵanda, bul ánniń tarıhy «Saıyn noıan ýaqıǵasymen» baılanysty bolýy da múmkin. Biraq joǵarydaǵy eki derektiń jyl mezgili qate. Bylaısha aıtqanda, Elekeń atalǵan oqıǵa 1831 jyly (taýyq jyly) bolǵan dese, Baıaqymet «1870 jyldardyń ishi bolýy kerek» dep tuspaldaıdy. Bul týraly Qytaı qazaqtarynan shyqqan áıgili tarıhshy Asqar Tatanaıuly óziniń «Tarıhı derek, keleli keńes» atty tarıhı eńbeginde «Begen shabylǵan Qaraseńgir ýaqıǵasy» degen taqyrypta arnaıy toqtalady.
− Jońǵar handyǵy qulaǵannan keıin qazaq halqy óziniń baıyrǵy mekeni İle óńiri men Tarbaǵataı, Altaı, Erenqabyrǵa taýlaryna qaraı irge teýip, Abaq rýlary Altaı, Saýyr taýy men Ertis alqabyn alyp, bir tarapy Qubynyń qumyna tireı, Erenqabyrǵa taýyna deıin qonystanady, - dep bastaǵan Asqar Tatanaıuly qazaqtardyń atajurtyna qaıta aınalý barysyn elestete kelip, − qazaqtardyń jyl ótken saıyn nyǵaıyp bara jatqanyn kórip otyrǵan Dórbitter Altaıda jasap jatqan jeti el Uranqaıdyń bıleýshilerimen astasa otyryp, Altaı qazaqtary ústinen Bekınge shaǵym jasaıdy. Sonymen Chıń patshalyǵynyń sol kezdegi bıleýshisiniń buıryǵy boıynsha attanǵan 3000 ásker 3 batyrdyń bastaýymen 1836 jyly Qaraseńgirden túsip, Kereılerge shabýyl jasaıdy. Muny halyq «Sán noıan shapqynshylyǵy» dep ataıdy. Sán noıan qolynyń basy dórbittiń ataqty Qabaqshy batyry edi («Tarıhı derek, keleli keńes», Shyńjań halyq baspasy, 88, 89-better), - deıdi. Eger «Jetiaral jerim-aı» áni dál osy Zǵutynyń basyn alyp, beıbit eldi qan qaqsatqan «Sán noıan oqıǵasymen» baılanysty bolsa, onda bul án − 1836 jyldyń týyndysy bolǵany. Onyń ústine, án sózindegi «Qalmaq shaýyp» degen joldarǵa qaraǵanda, ánge astar bolǵan ýaqıǵa Mońǵol shapqynshylyǵymen qatysty ekeni anyq. Biraq bul tarıhqa áıgili qazaqqa qan jutqyzǵan mońǵol shapqynshylyǵynan keıingi shapqynshylyq, ıaǵnı qalqa mońǵoldarynyń shapqynshylyǵy edi.
***
Al endi «Jetiaral jerim-aıdy» qaıta bir tyńdańyzshy. Baıaý mamyrlaǵan maıda muń kókiregińdi shymyrlatyp, beıǵam sezimderińdi bebeýletip áketedi... Buıra shash tolqyndary altyn jaǵasyn aımalaǵan ásem kóldiń jaǵasyndaǵy Jannat mekende mamyrajaı turmys keshirip jatqan alqaly aýyl kóz aldyńa keledi. Uly Úlińgir kóline taramdalyp, salalanyp kelip jeti tustan quıatyn Úlińgir ózeniniń jaǵasynda asyr salǵan qyz, bozbalanyń ý-shýyna elitip, darıǵa dáýrenniń jeteginde ketken «ata turmysyńdy» ańsap keńsirigiń ashyp otyrǵanda, álde qaıdan qıqý salyp jetken qarǵys atqyr qalyń jaýdyń qandy sheńgelinen yǵysqan qaıran el, abyz mekenin, atajurtyn tastap bosyp bara jatady. Jylaǵan bala, bozdaǵan túıe, ulyǵan ıt. «Qasıetińe bas týǵan jer, qaıta aınalyp kóremiz be, kórmeımiz be» dep ah uryp kemseńdegen áje, kúrsingen ata. Týǵan elin, ósken jurtyn qımaı óksigen arýdyń saı súıegińdi syrqyratyp salǵan áni:
Qaıran eldiń mekeni Jetiaralym,
San burylyp artyma, san qaradym.
Kóliń qaldy shorshyǵan balyǵy bar,
Jaýdy jeńer bolmady-aý esh amalym.
Jetiaral jerim-aı,
saǵyndym elim-aı.
Jetiaraldaı jer qaıda, eldiń kórki,
Qumyrysqadaı qaınaǵan qoıan, túlki.
Qalmaq shaýyp jerimdi alǵannan soń,
Qaı jerimnen keledi, oıyn-kúlki.
Júrýshi edim Jetiaral salasynda,
Orkıikteı oınaqtap dalasynda.
Kindik qanym tógilgen qaıran meken,
Qalmaqtarǵa pana bop qalasyń ba?!
Jetiaral jerim-aı,
Saǵyndym elim-aı...
***
Bir ánniń óz mazmun mánerin, áýen yrǵaǵyn joǵaltpaı, aýyzdan aýyzǵa taralyp, búginge jetýi tegin emes. Ásirese, halyq ánderiniń, bastabynda málim bir avtor jaǵynan dúnıege kelip, keıin halyq arasyna keń tarap, zamannan zamanǵa aýysyp otyrǵan ánderdiń kún óte kele avtory umtyltyp, halyqtiki bolyp ketý kez kelgen ánniń mańdaıyna buıyra bermese kerek. Áıtpese qazaq dalasynda bulbul kómeı, jez tańdaı ánshi az ba? Talaı án aıtylyp, talaı kúı tartylǵan shyǵar. Biraq bizdiń búgingi kúnge jetkeni sonyń záredeı bólshegi ǵana. Qanshalyq qazynamyz qandy tarıhymyzdyń qurbany bolyp qurdymǵa ketti? Bile bilsek, árkim jelpildetip júrgen halyq ánderi de bir-bir dáýirdiń úlken kýási emes pe edi?! «Aǵajaı altaı», «Elim-aı», «Jetiaral jerim-aı» áni bile bilsek bir-bir qandy tarıhymyzdyń kýási ǵoı?! Ánshilerimiz bylaıǵy jerde «Jetiaral jerim-aı» ánniń osy taǵdyryn eskerse ıgi edi...
Qalıakbar ÚSEMHANULY
6alash usynady
