Jaqynda shalqar radıosynan «Maraldyń múıizinen jasalǵan emdik ónim» jaıly arnaýly suhbat berildi. Osy suhbatta aıtylǵan emdik ónimnen kóri, «Maraldyń múıizi» degen sóz meniń nazarymdy aıyryqsha burdy. Sebebi qazirge deıin buǵynyń múıizi, maraldyń úıi (maraldyń jatyry, qazaq emshiliginde bala kótermegen áıelderge dári retinde ishkizedi) degen sózderdi kóp estisem de, maraldyń múıizi degen sózdi tuńǵysh estigendikten, maǵan tym tosyn sezildi.
Qazaq tilinde kóbinde jalpy ataý retinde qosarlanyp aıtylatyn buǵy-maral sózindegi buǵy atalǵan ańnyń atalyǵyn, ıaǵnı erkegin meńzese, maral urǵashysyna qaratylady. Buǵynyń erkegin suǵyn, urǵashysyn mıǵaq, taınshasyn páıkel (búldirshindi býra buzar, páıkeldi buǵy buzar) dep ataıtyny da kóp kóńilinen óshken joq. Qazaq ádebı tiliniń sózdiginde de maralǵa «Asha tuıaqtylar tobyna jatatyn sút horekti ań; buǵynyń urǵashysy» (11 tom, 72 bet, Almaty) dep silteme berlgen. Endeshe, maraldy nege buǵymen shatastyryp júrmiz? Álde ár óńirdegi qazaqtar ár túrli ataı ma? biraq buǵan negiz joq, jylqynyń arqasynda dıalektsiz sóılegen qazaqtyń maral men buǵyny ala-qula ataýy da aqylǵa sımaıdy.
Atamyz qazaqtyń maraldy buǵynyń urǵashysy dep bilgenine aıǵaq bolatyn dálelder qazaqtyń qıssa-dastandarynda da bar. Máselen, «Qozy Kórpesh-Baıan Sulý» dastanyndaǵy Qarabaı men Sarybaıdyń hıkaıasynda:
... Dalada qondy birge joldas bolyp,
Túspeıtin atqan oǵy mergen eken.
Táńerteń saıatyna qarap tursa,
Qoltyqqa býaz maral kirgen eken.
Maraldy ekeýi de kózi kórdi,
Yrymdap ár bir túrli oı jiberdi.
...
Qasynda Sarybaıǵa qaramaıdy,
Maraldyń jany shyqpaı ishin jardy.
İshinen qos qodyǵy móńirep shyqty,
Qodyǵyn typyrlatyp baýyzdaıdy,- dep keletin óleń joldary bar.
Muhtar Áýezov jarıalaǵan aýyz ádebıeti nusqalaryndaǵy «Kúderi Qojanyń Qarqaraly taýymen qoshtasýynda»:
At jure almas araldym,
İshinde buǵy, maraldym.
Buǵy da maral jatqan jer,
Mergender tańdap atqan jer,
Merekege batqan jer,- delinedi.
Atyp tastap barady,
Buǵy men maral, elikti.
Kóringenin jibermeı,
Qulan menen kıikti,- dep Alpamys batyr jyrynda da tilge alynǵan tirkesterge úńilsek, maraldyń buǵynyń urǵashysy ekeni birden ańǵarylady.
Tanymal aqyn Tynyshbaı Raqym «Altaıdyń arjaǵynan kelgen arý» ánin jazǵanda:
Súısindim symbatyńa, qabaǵyńa,
Uqsattym asqar Altaı maralyna,- degende, Shynjań televızıasynyń tanymal júrgizýshisi Ámıná Erkeshqyzyn buǵynyń erkegine uqsatty dep túsinsek, qaı josynǵa sıady?! demek, qazaq tilindegi maral sózi kóbinde buǵynyń urǵashysyna qaratylatyny anyq.
2009 jyly Almatykitap baspasynan jaryq kórgen «Qazaqstannyń qoryqtary men ulttyq baqtary» degen kitapta da múıizi qaraǵaıdaı buǵynyń sýretin berip, astyna maral, aǵylshynsha Cervus elaphus dep jazypty. Sýretine qarasań, bizdiń únemi kórip júrgen sala-sala múıizi bar, túsi sury, moıyn júni qaraltqym kádimgi buǵy. Al Cervus elaphus ataýyn Wikipedia ashyq saıtynda qazaq tilinde kermaral, qytaı tilinde buǵy, eýropa buǵysy, túrik tilinde qyzyl kıik, qyrǵyzsha buǵy dep túsindiripti. demek, bul kitapta qazaqsha ataýymen qatar, aǵylshynsha ataýy da aýsaı alynǵan.
Elik, bulan, qudyr sıaqty ańdardy qosa sanasaq, buǵy tuqymdastarynyń uzyn sany otyzdan asady. Alaıda, onyń báriniń aty bar, ony búgingi tańda albaty burmalaý qazaq tiline jasalǵan qıanatpen teń ekeni aıtpasa da túsinikti.
«Qazaqstannyń qoryqtary men ulttyq baqtary» demekshi, osy kitapta taǵy bir ańnyń ataýy múldem qate alynǵan. «Sálemniń de sáti bar» degendeı, reti kelip turǵan soń, ony da aıta keteıik.
Qazaq dalasynda aty bir-birine óte jaqyn jaıran, jaıra degen eki janýar bar. Atalǵan kitapta osy eki ańdy ajyrata almaǵan ba, joq emlelik qatelik pe, kim bilsin, kádimgi sút qorektiler klasy, kemirgishter otrıady tuqymdasyna jatatyn, denesin tikenek basqan jaıranyń sýretin berip, qazaqsha «úndi jaırany» , aǵylshynsha Histrix Indica dep anyqtama bergen. Bir qyzyǵy eki tilde jazylǵan bir ataýdyń balanyń teris kıgen aıaq kıimi sekildi ekeýi eki jaqqa qarap qalǵan. Naqtap aıtqanda, qazaqshasy jaıran dep alynsa, aǵylshynshasy jaıra dep jazylǵan. Ásili munyń qazaqshasy da jaıran emes, jaıra, ıaǵnı «úndi jaırasy» dep jazylsa durys bolar edi. Eki ataý bir áripten ǵana paryqtalǵanymen, jaıra (baıyrǵy qazaqtar taǵylan dep te ataǵan) kirpige uqsasa, jaıran kıik tobyna jatatyn, óte tez júgiretin, qaraquıryqtan qalqyndy ań. Endeshe, kitap redaktorlarynyń bul aǵattyǵy mysyq pen eshkini aıyra almaǵandaı kúlkili jaǵdaı. Qazaqstanda oryssha ataýyna qarap, jaıran degenimiz qara quıryq dep soǵatyndar da kóp. Alaıda, qaraquıryq pen jaıran ekeýi de asha tuıaqtylar tobyna jatqanymen, ekeýi eki basqa ań. Demek, ań-qus ataýlaryn ataǵanda, jazǵanda, sol ańnyń atyna da, zatyna da mán bergen durys. Óıtkeni tildegi búgingi qatelik erteń kóne ataýlardaǵy aǵattyqqa aınalady.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
6alash usynady
