Almaty oblysy Qarasaı aýdanynyń Raıymbek aýylynda, qazir 97-ge kelgen Ánýár Kókeev aqsaqal ómir súrip jatyr. Bul kisiniń tóte jazýǵa reforma jasap, árip qosqanyn, ári Shákárim Qudaıberdiulynyń Zıat degen kenje ulymen dámdes, aralas-quralas bolǵanyn biletinder qurmetpen sálem beredi. Al bilmeıtinder, aýyldyń kóp aqsaqaldarynyń biri retinde jaı ǵana sálemdesedi. Ánýár aqsaqaldyń ózi «osyndaı is istep edim» dep eshkimge aıta bermeıdi.
Ánýár Kókeev 1912 jyly Semeı (qazirgi Shyǵys Qazaqstan) oblysy, Aqsýat aýdanyndaǵy Qaraqoıtas qystaǵynda dúnıege keledi. 7-10 jas aralyǵynda aýyl moldasynan dáris alyp, saýatyn ashady. Budan keıin Semeı qalasynda eskishe (tóte oqý) jáne oryssha oqyp bilimin tolyqtyrady. Semeıdegi oqýyn 17 jasynda bitirip, týǵan aýylyna kelip, birden aýyldyq Keńeske hatshy bolyp eńbek jolyn bastaıdy.
1930 jyl. Bul kezderde Qazaqstan basshylyǵyna F.Goloshekın kelip «kishi revolúsıa jasaımyn» dep qazaq zıalylaryn shetinen ustap, birin jer aýdaryp, endi birin túrmege qamap, ólim jazasyn da qoldana bastaǵan kez edi. Ánýárdyń úlken ákeleri Toqtar men Nurmuhammedti (Sarmolda) «biriń bı boldyń, biriń din jolyn ustadyń» dep Sibirge aıdaıdy. Al óz ákesi Kókeıdi (1870-1930 j.j.) «Aqsýatta starshın boldyń» dep malyn tárkilep, Aqsýattan Semeıge deıin jaıaý aıdap aparyp, «halyq jaýy» dep sottap, ólim jazasyna kesedi. Endigi kezek ózderine kelgenin sezgen Ánýárdyń nemere aǵasy – Ǵazez týystaryn alyp Qytaıǵa ótip ketedi. 18 jasar jasóspirim Ánýár birge ketedi.
NEMERE AǴASY – ǴAZEZ
Ánýár aqsaqaldyń atasy Qalban qarıa qajyǵa baryp — «Qalban qajy» atanǵan. Qalban qajy eline syıly adam bolǵan. Qazir ol kisiniń beıiti Aqsýat óńirinde. El basyna baryp táý etip turady. Qalban qajynyń – Toqtar, Nurmuhammed (Sarmolda), Kókeı, Kárim degen tórt uly bolǵan. Ánýár – Kókeıden týylsa, Ǵazez – Nurmuhammedten týylǵan. Toqtar bı bolsa, Nurmuhammed din jolyn ustaıdy, Al, Kókeı starshyn bolady.
Ǵazez Nurmuhammeduly Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakúltetin bitirgen. Osynda oqyp júrgende Álıhan Bókeıhanov, Mirjaqyp Dýlatov, Mustafa Shoqaılarmen aralas-quralas, ıdeıalas bolady. Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetin bitirip Semeıge kelgen soń advokat, prokýror, oblystyq partıa komıteti úgit bóliminiń bastyǵy, keńes tóraǵasynyń orynbasary bolyp isteıdi. Osy kezderde saıası jaǵdaılarǵa baılanysty Alashorda ortalyǵy Semeıge kóshirilgende bul uıymǵa da aralasyp turady. Alashordanyń biraz azamattary Ǵazezdiń otbasymen baılanysta bolyp, zaıyby Baǵdattyń qolynan talaıy dám tatady. Al, Baǵdattyń týǵan sińlisi – Baǵıla Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń «Qamar sulý» poemasyndaǵy Qamardyń prototıpi bolǵan adam.
1928-1930 jyldary Alash qozǵalysynyń belsendi qaıratkerleri tutqynǵa alynyp, sottalyp, aldy atyla bastaıdy. Osy kezderde Ǵazezdiń óz ákesi – Nurmuhammed pen úlken ákesi – Toqtar Sibirge aıdalyp, kishi ákesi – Kókeı «halyq jaýy» retinde atylyp ketedi. Ǵazezdiń ózi partıadan shyǵarylyp, jumystan qýylady. Endigi kezek ózine kelgenin sezgen Ǵazez 1930 jyly týystaryn ertip Qytaıǵa ótip ketedi.
Qytaıǵa ótken soń da Ǵazez qolyna quryq ustap mal baqpaıdy. Qalam ustap aǵartýshylyqpen aınalysady. Sebebi, bul jaqta da bir mıllıonǵa jýyq qazaqtar bar edi.
Ǵazez Úrimjige baryp 1934 jyly «Tán-SHan» gazetin, 1936 jyly «Shınjań» gazetin shyǵaryp, bul gazetterdiń bas redaktory bolady. 1934 jyly ólkelik qazaq-qyrǵyz mádenıet qoǵamynyń tóraǵasy bolyp saılanady. Qoǵamnyń bes aımaq, segiz aýdanyndaǵy bólimshesin quryp, 275 mektep ashady.
HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq zıalylaryna qaıda barsa da «Qorqyttyń kóri» daıyn turǵan ǵoı. Sol kezdegi Keńes ókimetiniń «halyq jaýynyń urpaqtary» dep sybyrlaýy bolǵan bolýy kerek, 1938 jyly Ǵazez, Zıat bastaǵan bir top zıalylardy Qytaı ókimeti bir kúnde ustap túrmege qamaıdy. Abaı urpaqtaryn, Shákárim qajynyń ózi men balalaryn qýdalap, birin jer aýdaryp, birin túrmege qamap jatqanda: «Meniń óligimdi sen kórme, seniń óligińdi men kórmeıin» dep, qajy kenje uly Zıatty Qytaı asyryp jibergen eken. Bulardy qajy túgil, osy ketkennen, ákeleri bala-shaǵasyn, bala-shaǵasy ákelerin kórýdi Qudaı jazbaıdy.
TÓTE JAZÝǴA REFORMA JÁNE «V» ÁRPİ
Ánýár Qytaıǵa ótken soń aldymen Manasta bala oqytyp, ustaz bolady. Odan keıin Ǵazez aǵasy Úrimjige aýysqanda Ánekeń de
osynda kelip, sovet-qytaı saýda uıymyna jumysqa turady. Bul kezde Úrimjide Qazaqstannan ótken biraz qazaq zıalylary jınalǵan edi. Sonyń ishinde Zıat ta bar bolatyn. Zıat bul kezde Úrimjidegi teatr rejıseriniń oqýyn bitirip, teatrde istep júrgen kezi bolatyn. Ol Shákárim qajynyń biraz poemalaryn pesaǵa aınaldyryp teatrda qoıyp, saýatty jastardy teatrǵa tartady. Sonyń ishinde Ánýár da bolyp, negizinen uıymdastyrý jumysymen shuǵyldanady. Osy kezde Ánekeń Zıatpen aralas-quralas, dámdes-tuzdas, aǵa-baýyrdaı bolyp aralasady. Ókinishke qaraı bul uzaqqa barmaıdy. 1938 jyly Ǵazez, Zıattardy túrmege jaýyp, joq qylǵan soń Ánýárdy jumystan shyǵaryp tastaıdy.
Ánýár jumystan shyǵyp qalǵan soń qazaq-monǵol mektebine (ýchılıshe) oqýǵa túsip, ony 1940 jyly bitirip shyǵady. Bul oqý ornyn bitirgen soń Úrimjidegi «Qyzdar orta mektebine» ( «qyzdar kolejine») dırektorlyq jumysqa jiberiledi. 1943 jyly Shınjań 3-qararlyq saıası kadrlar kýrsyn bitiredi. 1946 jyly ólkelik oqýlyqtar men jýrnaldardy redaksıalaý men tekserý alqasynyń músheligine taǵaıyndalady. 1950 jyly «Shınjań ádebıet-ıskýsstvosy» jýrnalynyń alqa múshesi bolady. 1952 jyly Bejińde ashylǵan memlekettik muǵalimder quryltaıyna ýákil bolyp qatysady. 1954 jyly Shınjań halyq baspasy, oqýlyqtar redaksıasy bólimi baspasynyń orynbasarlyǵyna taǵaıyndalady. Baspada istep júrgende Ánekeń sol kezdegi qoldanyp júrgen álippeniń keıbir áripteriniń yńǵaısyz ekenin baıqaıdy. Oqýlyqtaǵy oqý ádisiniń de kemshiligi baryn kóredi. Osyǵan baılanysty oqytý ádisi týraly biraz maqalalar jazady. Bul kezde Qytaıdaǵy qazaqtar «A.Baıtursynov álipbıin» (keıde «tóte jazý» dep atalady) qoldanatyn edi. Qytaı qazaqtary qazir de osy álipbıdi qoldanady. Qytaıdaǵy qandasymyz, jazýshy-professor, dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń tóralqa múshesi Soltan Janbolatov «Qumyl alqaby» jýrnalynda Ánýár tóte jazýǵa reforma jasaǵanyn aıta kelip: «… Ahańnyń tóte jazýyna jýńgo qazaqtary ishinen ekinshi ret ómir berý, ámbe onyń sátti de ómirsheń bolýy úshin ony taǵy da reformalaı túsý, búgingi ózimiz áli de qoldanyp júrgen kúıge ákelý qajet boldy. Mine, osy irgeli isti tyndyryp, zor da tarıhı úles qosqan adam Ánýár Kókeıuly aqsaqal bolatyn» deıdi.
Ári bul kezde Mao Szedýn bastaǵan Qytaı komýnıstik partıasy bılik basyna kelip, ornyǵyp, alǵashqy jyldary Keńes Odaǵymen qarym-qatynasy jaqsara túsken bolatyn. Osyǵan baılanysty Qazaqstannyń
M.Áýezov, S.Muqanov bastaǵan beldi jazýshylarynyń shyǵarmalary Qytaıda da tóte jazýmen basyla bastaǵan. Bul kezde Qazaqstan kırıll
árpine kóship, Qytaı qazaqtary tóte jazýda qalyp qoıǵan. Osy kezde tóte jazýdaǵy «V» árpiniń joqtyǵy biraz qıyndyq týdyrady. Jeke sózderde «V» árpin «Ý» árpimen aýystyryp jazýǵa bolatyn edi. Mysaly, «Evropa-Eýropa», «zavod-zaýyt» dep jazýǵa keletin. Al bul kezde Qazaqstandaǵy qazaqtar tekterine (famılıa) «ov, ev»-ti qosyp jazý úrdiske aınalǵan. Tekti jazǵanda «V»-ny «Ý»-men aýystyrý yńǵaısyzdyq ári kúlkili jaǵdaı týǵyzdy. M.Áýezovty –M.Áýezoý, S.Muqanovty – S.Muqanoý dep jazý yńǵaısyz edi. Sondyqtan Ánýár aqsaqal «V» («g») árpin tóte jazýǵa kirgizedi. Osylardyń bárin qorytyndylap, 1954 jyly «Qazaq tili emlesin durys qoldaný erejeleri» degen eńbegin jazdy. Bul eńbek Qytaı qazaqtarynyń arasynda úlken qyzyǵýshylyq týǵyzyp, ókimet basyndaǵylarǵa da jetedi. Eńbekti oqyp, taldap shyqqan soń Shınjań ólkelik halyq ókimeti búkil qazaqtar turatyn óńirge taratyp, budan bylaı osy «Erejemen» oqýǵa buıryq shyǵarady.
Ánýár Kókeev aqsaqaldyń osy eńbegi jáne oqý-aǵartý isine baılanysty eńbegi men maqalalaryn joǵary baǵalaǵan ókimet, Qytaı-qazaq mádenıetiniń damýyna qosqan zor eńbegi úshin altyn medalmen marapattaıdy.
Osy kezden bastap, qazirge deıin Qytaıdaǵy qazaqtar Ánýár Kókeev reformalap, árip qosqan, negizin Ahmet Baıtursynov qalaǵan, halyq ishinde «Baıtursynov jazýy» keıde «tóte jazý» dep atalyp ketken álipbıdi qoldanyp keledi.
OTANǴA ORALÝ
Elge qaıtýǵa múmkindik týǵanda, Ánýár aqsaqal alǵashqylardyń biri bolyp, 1955 jyly Keńes Odaǵyna ótedi. Ol kezde qazaqtyń taǵdyryn Máskeý sheshetin kez. Bulardy birden Qazaqstanǵa ákelmeı, týǵan-týystarymen birge ótken otbasylardy Qyrǵyzstannyń Qant aýdanyndaǵy Toǵyzbulaq aýylyna aparyp tastaıdy. Bunda kelse aýylda qazaq mektebi joq eken. Al, bulardyń mektep jasyndaǵy balalary bar bolatyn. Ánýár aqsaqal izdenip, sol kezdegi Qyrǵyzstannyń oqý mınıstrligine deıin kirip Toǵyzbulaqtaǵy qyrǵyz mektebinen qazaq synybyn ashqyzyp, ózi sonda ustazdyq etedi. Bul aýylda Máskeýdiń belgilegen ýaqytyna deıin turyp, Qazaqstanǵa qaıtýǵa birinshi múmkindik bolǵanda Aıagózge kóship keledi.
Qazirgi tańda Qazaqstan egemendik alyp, óz erki ózinde bolyp, «Qazaq tili – memlekettik til» dep Ata Zańymyzda anyq jazylsa da, qazaǵy az mekende qazaq mektebin ashqyza almaı júrmiz. Mektep túgili, orys mektebinde qazaq synybyn ashqyza almaýdamyz. Al, bárin Máskeý
basqaryp, «orys tilin bilsek komýnızmge tezirek jetemiz» dep, Qazaqstannyń ózinde qazaq mektebi jappaı jabyla bastaǵanda, qyrǵyz mektebinde 5-6 bala úshin qazaq synybyn ashqyzǵan Ánýár aqsaqaldyń isin erlikpen parapar áreket deýge bolady.
Aıagózde taban aýdarmaı 25 jyl boıy bilim salasynda qyzmet etedi. Aldynda mektepte oqytýshy, odan keıin mektep ınspektory, sońynda aýdandyq biliminiń metodısi bolyp istep júrip 1979 jyly 67 jasynda
zeınetkerlikke shyǵady. Zeınetke shyǵyp Raıymbek aýylyna kóship kelgen soń da tóte jazýdy úırengisi kelgen talapty jastarǵa tegin sabaq berip júredi.
Ánýár aqsaqal zamanynan qalmaı árqashan bilimin jetildirip otyrady. Bilim salasynda istep júrgende birneshe ret Semeı, Almatyǵa baryp bilim jetildirý kýrstaryna qatysyp, bilimin tolyqtyryp otyrdy.
Ol óziniń bilgenin halyqqa, jastarǵa jetkizip muǵalimniń bilimde basty tulǵa ekenin, jańa baǵdarlamalarǵa óz oıyn aıtyp, sózdiń tárbıelik máni týraly, bastaýysh synypta qazaq tilin oqytýdyń mańyzdylyǵy týraly jalpy sany 25-teı maqalasyn BAQ-tarda jarıalaıdy. 9 oqýlyq jazyp, 19 kitapqa redaktor boldy. Metodıst bolyp júrgende ustazdarǵa ákedeı qamqorlyq jasap, olardyń bilim kóterýine kóńil bóledi. Tipti turmystyq jaǵdaılaryn da nazardan tys qaldyrmaıdy.
«Jalyqpaı ustazdyq etip, aqyryn júrip anyq basýdy» ómirine negiz etip alǵan Ánekeń birneshe ret Qurmet, Maqtaý gramotalarymen marapattalyp, alǵystar aldy. «Qazaq KSR-i halyq aǵartý isiniń úzdik qyzmetkeri», «Eńbek ardageri» degen ataqtary bar.
Nazrahmet QALI
"Ana tili" gazeti
2009 jyl
6alash
