Qys maýsymynyń basy. Eki-úsh aı uıtqı soǵyp mazany alǵan Qobda betiniń qara jeli sap taýyp basylǵan. Jalańash kúreń taýlar mynaý dúnıedegi tirlikten álde jalyqqandaı, álde dúbirge tolǵan zamannan eseńgiregendeı. Uzaq jol júrip qaıta aınalyp zoryǵyp kele jatqan minis attaryndaı qabaǵy salyńqy, qyr- qyrattardyń ıyǵy salbyraqy múlgip qana tur. Aspannyń qabaǵy túıilińki, qoıý, qoshqyl qara bulttar túksıip tunjyraı túsken. Kúnniń qulaqtana qalýy da anaý batys jaqtan baıaý jyljyp kele jatqan qardyń yzǵary baryn tanytqandaı. «Bir taýdyń qýysynda, bir allanyń ýysynda» jatqan mynaý malshy aýylyna byltyrǵysynsha bıyl da qys úreı, aýyrtpalyq arqalaı kelip qalǵan túri bar. Sol ótken qys pen jazǵyturymǵy qara jutta jantalasa qansha tyrbanyp qoldan kelgenniń baryn salyp, baryn arnasa da tamyryn tartyp talǵajaý eter azǵana tuıaq malynyń qaq jartysynan aıyrylyp tıtyǵy quryp, zapys bolǵan aýyl ıapyraı endi ne bolar eken degen saryýaıymda. Maly nápaqasyn tórt mezgil boıy jaıylymnan tabatyn tabıǵat yqpalyndaǵy malshy qaýymnyń kúni osy. Jaratylystyń qabaǵyna qaraýmen, jaratqan ıesinen rahym kútip jalbarynýmen, ózderi de qol qýsyryp otyryp qalmaı baqqan baǵyp qalady, baqpaǵan qarap qalady dep jaz shyǵysymen malyn boztorǵaıdyń shyryldaǵan daýysymen jarysa órgizip, jaıy kelse qara sháýgimin qanjyǵalap jalań qospen otarǵa ketip, ara-arasynda shóp-shalań jıyp, qora-qopsyny jóndeýmen tynymsyz tirshilik etedi. Qystyń sýyǵy qataıa bastaǵan saıyn bular tize búgýge mursa joq ólermen kúıge túsken. Úsen de soldardyń biri. Jas kezinde óz úıiniń sharýa jaıyn deńgelek aınaldyryp bitirip tastap, basqaǵa kómektesýshi edi, endi jasy egdeleı kelgende qarýy qaıtyp, qarymy bosap solǵyndaı bastaǵan soń anaýysy bitpeı, mynaýysy shala qalatyn bolǵandyqtan jalǵyziliktigine nalıdy. Aýylda serikteser, selbeser adamdar joq emes bar. İrgeles úsh úıli jan. Qysy-jazy jubyn jazbaı kele jatqan bulardyń qaıǵy, qýanyshy ortaq, ózara kómektesip selbesýdiń arqasynda kópten ozbasa da kóshten qalmaı talaı jyldar boıy jurt qatarynda keledi. Degenmen dám-tuz, ydys-aıaq aralasyp qansha birge otyrǵanmen «úıi bólektiń kóri bólek», olardyń da óz tirligi ózindik muń-muqtajy bar, qashanǵy alaqanǵa salyp ándigerlep, ıyǵynan súıep jalpyldap janynda bola beredi.
Alla taǵala bermeı qoıǵan joq, qudaıǵa shúkir, qudiretine quldyq, birneshe qyz perzent berdi, olar da urpaq. Urpaq bolmasa «qyzyn urpaǵym demegender meniń úmmetim emes» dep paıǵambarymyz jaryqtyq nege aıtty. Ol turmaq myna kórshiles otyrǵan jat jurt uly bola tura qaıyrymdy keledi dep jasy ulǵaıa kele kóbinese qyzdaryna qara tartyp solarǵa panalaıdy, solardyń qolynda turyp pánıden attanady. Olardyń qyz balalary da ójet keledi. Báıge attaryna jeńil delinip bes-alty jasar qyz balalary minip shabady. Qyz, kelinshekteri atpen qoı jaıady, joq qarap, jylqy aıdaıdy, shý asaýlardy quryqtap ustap, qulaqtap noqtalap alady. Deıturǵanmen qyz balanyń aty qyz bala. «Qyz-jat jurttyq» dep qazekeń tegin aıtpaǵan. Tekke aıtsa osy úıdiń aldyńǵy ekeýi qalaısha uzatylyp ketti. Qalǵan ekeýi oqýda. Qazaq kózimen qarasań áıteý qaraıyp tiri, aman bolsyn, jaqsy júrsin demeseń «atbaılar» ǵana, olardan ne paıda. Alpysty alqymdaǵan Úsen qat-qabat jumys-sharýanyń biri bitse biri bitpeı qarbalasyp qaljyraǵan, qajyǵan saıyn osynaý oılar janyn jegideı jeıdi.
Keshqurym ýaqyt edi. Traktorshy Beısen álginde ǵana kelip tirkemesinen túsirip tastap ketken aýyz sýlyq jıyrmashaqty kesek muzdy tasyp, taý qýysynda tastan jıylǵan qorasynyń bir túkpirine jınap alamyn deýmen dińkesi qurydy. Zildeı aýyr muzdardyń bir shetin kelip kóterisip kómekteser edi báıbishesiniń densaýlyǵy dimkás. Kórshilerde qazir ólmeli kempirden basqa selbegi tıer esh adam qalmaǵan, malǵa ketkeni mal jaıyp ketip, eki úıdegi eki kelin qap alyp, áneý bıikten kúrtik qar alyp kelýge ketken. Bul jaqta sý tapshy, ózen de, qudyq ta alys. Uzyn aıaqty mal uzaq óriske jaqyn qara sýdan sýarylady. Aýyz sý men qorada qalǵan áljýaz toqty-torym,, buzaý-torpaq qoldan sýarylatyndyqtan olardyń sýsynyna, aýyz sýǵa da taýdyń taza qaryn eritip kerektenedi. Qoly jetkeni muz artyp túsirip jınap taza saqtap alady. Shamasy azaıyp sharshaǵan Úsenniń kókiregi alaı-dúleı. Óneboıynan bý burqyrap basy-kózin qyraý japqanda kómeıine ashshy zapyran aǵyl-tegil quıylyp kelip tirelgendeı keıip:
– Mineý muz tym úlkendeý eken, bir shetin kóterisýge shamań jeter me eken –dep edi, onsyz da beli aýyryp attap aıaq basa almaı júrgen Maǵıla ún-túnsiz kelip, qansha tyrmysyp áýrelense de qozǵaı almaı qoıdy.
– Já, men ózim... - dep aq baltany alyp kelip astyna taza teri-tersek tósep aldy da móp-móldir muz kesekterin jańqalap talqanyn shyǵardy. Allaǵa shúkir, álde de densaýlyq, ál-qýattyń bary dátke qýat. Biraq ýaqyt ólsheýli, kárilik eń daýasyz dert, tórinen kóri aqyryn aıańdap jaqyndaı túsip, kári qoıdyń jasyndaı jasy qalyp, ajal deıtin ajdaha qýsyryp qýyp kele jatqanyn eske alǵanda tulaboıy sýyp júre berdi. Dúnıe almaǵaıyp, jasaǵan jasyńnyń ózine qarap tura alar ma... «Qysylǵanda qymyz shyǵady»:
– Áı Maǵıla-aý, - dedi áldeqalaı bir oı basyna sap etip túse ketip.
– Áý! - dedi báıbishesi oǵan jany ashyǵan, aıaǵan keıippen etbaýyry eljireı qarap turyp.
– Osy bizge serik kerek eken - dedi qolyndaǵy baltany laqtyryp tastaı salyp, qora shetindegi sandyq tasqa quıryǵyn qoıyp, mańdaı terin sypyryp tastap, shaqshasyn tasqa shaq-shaq urǵylaı otyryp.
– Nemene serikti aıtasyń? Balalardy sabaǵynan shyǵaryp almaqpysyń, o ne degeniń, obalyna qalmaspyz ba, oqysyn, olardyń ózi bizge qansha ýaqyt serik bolda alady. Onanda ál bitip, qashanǵy bir dám taýsylǵansha óz qotyrymyzdy qasyp kúnimizdi ózimiz kóre bermespiz be?!
– Joǵa, men oldardy aıtpaımyn... Him, bylaısha... Basqa jaqtan...
– Basqa jaqtan bizdi esirkeıtin kimimiz bar edi?
– Onyń jónin men ózim-aq tabam. Osy biz Sábılanyń bir ulyn surasaq qaıtedi, tipti baýyrymyzǵa basyp asyrap alaıyq.
– Kim balasyn bireýge balasyn bere salǵaly jatyr deısiń?
– Beredi. Onyń balasy barshylyq qoı. Men surasam beredi bireýin. Óziń bilesiń, bir kisideı-aq talaı kómektesip súıedik emes pe biz, jetim-jesir dep te... Aldy zińgitteı boldy.
– Áı qaıdan. Qansha kóp bolǵanymen ishten shyqqan perzenti, má dep qıyp eki týyp bir qalǵany emes albaty bireýge qalaı bere qoıady. Qaısysyn alaıyn dep qolqa salmaqsyń sonda?
– Áneý kishirek sary uldy. Ózi tym sergek, qıyn súp-súıkimdi neme!..
– Berse alyp kelshi, jaqsy serik, qolǵanat bolar edi. Onda óz balamnan kem kórmeımin, tipti shynymen kelse tileý istep toı jasamasqa. Shynym osy, qudaıǵa ras, mine beıýaq!
– Olaı bolsa meniń alyp keletinime sen. Tipti kelisip te qoıyp edim.
– Á-á-á, ıá báse, ózim de sezýshi edim... Túri aýmaı saǵan tartqan... Tipti el-jurt ta biletin kóringen. Sene bermeıtinmin, ósek pe dep. Jaraıdy ne de bolsa sókettigi joq. Basqa bas qosylyp jatsa odan ótken qýanysh bola ma?!
– Iapyraý, bilgen ekensiń-aý, ósek emes shyny sol, kóńilińe aýyr alma, keshir meni!..
– Keshirim suraıtyn túgi de joq, men saǵan osy aqyldy baıaǵyda aıtyp basyńa salmap pa edim. Allanyń bergenine bas, degenmen qyz balalar biz ekeýimizdi qanjyǵalap ala ketpeıdi ǵoı. Sen ekeýimiz kinaly emespiz, jasaǵan ıemizdiń jazǵany sol... «Mynaý ózi ata-babanyń qara shańyraǵy, kıeli arýaqtar renjıdi, sen osy shańyraqqa mırasqor ıe tap» degen adam sózin osydan on jyl buryn saǵan aıtqanym esińde me?
– Iá esimde, esime saqtap aqylyńa kóngen soń da osylaı istegen edim ǵoı, Maǵıla! Batyp aıtýǵa dátim jetpeı qabaǵyńa qarap tosyrqap syrdy jasyryp kelgenim ras. Kóńilińdi qımaǵan edim. Men razy, ata-babanyń arýaǵy razy, alla razy sendeı aqyldy, er anaǵa! Balańdy alla qalasa erteń-aq alyp kelip alaqanyńa salamyn. Ákelmesem maǵan sert. Sársenbiniń sátine daıarlaı ber aqsarbasyńdy. Mańaıdaǵy eldiń bárin shaqyraıyq!
– Óz qolymdy ózim kesem be. Báse, men aıttym ǵoı saǵan! – Maǵıla kemseńdep kózine jas alyp, janqaltasynan oramalshytyn shyǵara berdi. Bir qýanysh, bir muń...
Mońǵolıanyń "Eńbek sińirgen mádenıet qaıratkeri", aqyn-jazýshy, aýdarmashy.
Baıan-Ólgıı, 2006 jyl
6alash usynady
