Biz ony «kújildek» deıtinbiz. Erbala degen ańshy shaldyń jalǵyz uly edi. Tórtpaq, qap-qara shoıynnan quıa salǵandaı, daýsy jýan, ańqaý da ańqyldaq adam edi. Qyryqtan jańa asqanmen, qara tanıtyn ǵana qaýqary bar, ildaldamen ómir súrgen óte qarapaıym, el aýzyna kúlki bop ilikken, óte qyzyq jan-tyn. Sovhoz qaıda jumsasa sonda balasha erip, erinbeı júre beretin. Biraq ólip bara jatsa da asyǵýdy bilmeıtin, kolhozdyń qara ógizindeı ári jaıbasar, ári jýas.
«Jýas túıe júndeýge jaqsy» dep, aýyl azamaty bas qosyp otyra qalsa, áńgimeleriniń jelisi Qumarǵa aýysyp, túrtkilep qajaıtyn, qaljyńdap, qańqý sózben esin shyǵarar edi. Aıý sekildi alaıa qarap, qorbańdap ornynan turyp ketetin nemese: «Eı, – dep kúj ete túsetin, – eı, tálkek qylmańdar, moıyndaryńdy burap alamyn». Biraq kúni búginge deıin ol kisi eshkimniń moınyn úzgen joq, záýde tóbelese qalsa, baj-buj etip, murny qanap, taıaq jep shyǵa keletin.
Qumekeńniń iship alǵanda aıtar jalǵyz áni bar. Ony jurttyń bári jatqa biledi. Ne toı-tomalaqta, ne bolmasa japadan-jalǵyz ózi jaman torysyna minip búlkek-búlkek jelip kele jatyp, aıyzy qana shyrqaıtyn-aı. Máńgi taýsylmas ushy-qıyry joq tól ánine áláýlaılap kep basatynaı. Sonda Qumekeńniń álemde joq teńdessiz áni mynaý edi:
«Albanıa, shalbarıa, albanıa, shalbarıa», mine, osy sózdi sozaqtatyp jalyqpaı qaıtalaı beretin, qaıtalaı beretin.
Ákesi Erbalanyń arýaǵynan uıala ma, eptep ańshylyq quratyny jáne bar. Onda da qolynda myltyǵy joq, ákeden qalǵan eski elik qaqpan men qoıanǵa quratyn symtemir tuzaq qana. Jaman torysyna bir jambastaı minip qıqaıyp alady da, «albanıa, shalbarıasyn» murnynan ǵana yńyldap, taýǵa qaraı bettep bara jatar edi. Keıde kóńil degen kók dónen ǵoı, qoqyraqtap shapqysy keletin. Amal ne, jaman torysy aldan góri artqa jaqsy júrer edi. Qumekeń taýdaǵy áli qystaqqa tasylmaı, qar basyp turǵan maıanyń túbine asyqpaı-saspaı qaqpanyn quratyn. Jańa ǵana júgirip ótken sonar betindegi qoıan izin ańdyp, baspalap baryp qalyńdaý tal ne butanyń arasyndaǵy urymtal tusqa tuzaǵyn baılaıtyn. Budan soń aspaı-saspaı qaltasyndaǵy dorba toly mahorkasyn alyp bas kıiminiń mańdaıshasyna júgirtip jibergen gazettiń shetinen jyrtyp temekisin salyp, tilimen jalap jelimdep, sulýlap oraıtyn. Endi sireńkesin izdeı bastaıdy. Qarmanyp qaramaǵan qaltasy qalmaıdy, áreń degende jan qaltasynyń túbi tesilip, jyrtyǵynan túsip, astardy qýalap ketken shaqpaqty taýyp, mindetti túrde saldyrlatyp shaıqaı, qansha shı qaldy degendeı baıqap baryp, soraıǵan peshtiń moınyndaı uzyn shylymyn tutatar edi. Saspaı, baıyppen qushyrlana soratyn, sodan soń birden qolqasyn qapqan ashshy tútinnen býlyǵyp jóteletin, uzaq jóteletin kúrkildep. Kók tútin ystaǵan kózin syǵyraıta sonaý, etekte jym-jyrt qar basyp, tomaǵa-tuıyq jatqan aýylǵa oılana telmiredi-aı. Sonaý etekte asyqtaı shashylyp jatqan aýylda Qumekeńniń de qos bólmeli aǵash úıi bar. Kórine me, kózime túse me degendeı, tesilip kóp qaraıdy. Appaq qar janaryn jep, jasaýrata bergen soń, bylsh etkizip bir túkiredi de, atyna qaıta minedi. Qumekeńniń sondaı, ańnan qaıtqan sátsizdeý bir sátinde taýǵa otynǵa bara jatqan ákem ekeýmiz ushyrasqan edik. Qanjyǵasy taǵy da bos eken. Ákeme sálem berdi. Kúj ete qalǵan daýsynan, jastaý mal edi, meniń astymdaǵy shabdar at jalt etip úrkip, jyǵyp kete jazdaǵany.
– Iá, Qumar, qaqpanyńa eshteńe ilikpegen be? – dedi ákem. Ol qyrjyń ete qaldy da, jaman torysyn baýyrlap tartyp ótti qamshysymen. At mızegen joq, quıryǵyn bir bulǵap «qırattyń» degendeı tezek tastady. Men jaman torynyń osynshalyq kón týlaq kónbistigine eriksiz kúldim.
– Eı, a-ǵa-a, – dedi Qumar sozyp, – atańnyń aýzyn uraıyn... sizdiń emes, árıne... Atasynyń aýzyn uraıyn, Baltabaı molda Sýyqsaıdaǵy maıanyń túbine qurǵan qaqpanymdy da, qaqpanym qapqan eligimdi de shanasyna tıep alyp ketipti. Sonyń izin shalyp kelemin. Sizdiń aldyńyzdan shyqqan joq pa?
– Joq, kózime túspedi. Qaqpanyńdy alǵan dál Baltabaı ekenin qaıdan bildiń? – dedi ákem jymıyp.
– Oı, a-ǵ-a, siz de balanyń sózin aıtasyz. Baltabaı molda osydan bir apta buryn shege surap maǵan kelgen. Sonda ózi aıtyp otyrǵan: «Shege jetpeı qalyp, bıeniń artqy oń aıaǵy taǵalanbaı qaldy», – dep. Mine, baıqaısyz ba, myna jolda bir taǵanyń izi joq emes pe, eı, a-ǵ-a...
– Ras, – dedi ákem tapqyrlyǵyna eriksiz súısinip, bir aıaǵy taǵalanbaǵan attyń izi.
– At emes, bıe deńiz.
– Ras, bıeniń izi.
– Attyki me, bıeniki me, izine qarap ajyratý qıyn ǵoı, – dedim men qarap turmaı.
– Al men, – dedi Qumar kúmiljip, – tórt túliktiń qıyn ıiskep aıyra alamyn erkek-urǵashysyn.
– Ras, – dedi bizdiń shal, – ras, aıyra alady. Biz eki jaqqa bólinip attandyq.
Erteńinde esik aldyndaǵy túnde jaýǵan qardy kúrep júr edim, jaman torysyna jaıdaq minip, tepeńdep jalań bas Qumar keldi. Sýyq kúnde órtenip júrgendeı basynyń býy burq-burq etedi. Attyń ústinde turyp aıǵaı saldy:
– Eı, pysyq bala, ákeń turdy ma?
– Turǵan, shaı iship otyr.
– Men kelip tur de.
Úıge kirip shaldy shaqyryp shyqtym.
– Neǵyp erteletip júrsiń? – dedi ákem. – Úıge túsip shaı ishpeısiń be?
– Ýaqytym joq, a-ǵa-a, asyǵyspyn. Baltabaıdy qatyrdym. Keshe aıtpap pa edim, qaqpandy sol alypty.
– Qalaı qatyrdyń?
– Oı, a-ǵa-a, keshe ózińizben qoshtasqan bette, salyp uryp úıine jetip barsam, keriskedeı qylyp meniń eligimdi soıyp jatyr. «Qaıtar ózime», – dedim. «Altaıdaǵy bar elikke en salyp qoıyp pa ediń, seniki emes», – dep miz baqpady. Sodan boqtastyq. Saqaly bar molda eken degenim joq, áke- babasynan túsip, túgin qoımaı jezdeı qaqtadym. «Eliktiń ákesin uraıyn, alsań ala ber, báribir meniń ishime ańnyń eti jaqpaýshy edi, tym bolmaǵanda qaqpanymdy qaıtar», – dep tebinip edim, batyrǵa da jan kerek, bere saldy. Qanjyǵaǵa myqtap baıladym da, «jeti atańnyń aýzyn...» dep sydyrtyp edim, ol da jeńilmeıtin bez búırek ıt eken, «jetpis jeti ákeńniń...» dep... túp-tuqıan ata-babamdy túgel sanap shyqty. Úndegenim joq. Shydamdymyn ǵoı. Úıge keldim. Árıne, jetpis jeti áke bolmaıtyn shyǵar dep oıladym. Sodan Saılysh kelinińizdiń jarıttaǵan kartoshkasyn jep, tym-tyrys jatyp qaldym. Tańerteń oıana kelsem, kún áli erte eken. Biraq aınala jaryq, qar jaýyp qalypty. Ony ózińiz de kórip tursyz... Iá, sonymen, kópke deıin sýyqtan qorǵanyp turmaı, kózim baqyraıyp jatyp aldym. Sıyrǵa shópti Saılysh saldy. Sonda baryp esime tústi. Keshe keshke ǵoı, Baltabaı molda jetpis jeti ákemdi qosaqtap materıstsa etti, al men bolsam jeńilgen ıtteı quıryǵymdy qysyp úndemeı úıge qaıtyppyn... Ákemniń de ashýy artynan túsýshi edi, jyly tósekten atyp turdym da, atyma jaıdaq mine salyp, Baltabaıdyń úıine týra shaptym. Dál esik kózine at oınatyp aıǵaı saldym: «Eı, Baltabaı, shyq úıden, jan kerek bolsa», – dedim. Baltabaı shtanshań, bir qolymen yshqyryn, bir qolymen júregin ustap:
«Ne boldy, ne boldy», – dep atyp shyqty. «Eı, Baltabaı, – dedim, – seksen segiz ákeńniń aýzyn...» – dep sart degizdim de, atymnyń basyn shapshań buryp, quıyn-peren shapqylap, minekı, tup-týra sizge keldim... Aıtyńyzshy, shyn tóreligińizdi aıtyńyzshy, a-ǵa-a, artylttym emes pe?! Baltabaı boqtaǵan jetpis jeti ákeden týra on bir ákeni artylttym emes pe, a-ǵa-a, aıtyńyzshy, a-ǵa-a, artylttym ǵoı, ıá, qatyrdym ǵoı, ıá... Ras pa, a-ǵa-a!
– Ras, – dedi bizdiń shal, – artylttyń, artylttyń!
– Bilip edim artyltqanymdy, rızamyn sizge, – dep astyndaǵy «arǵymaǵyn» borbaılap-borbaılap shoqyraqtaı jóneldi. Ákem úıden jeńil shyǵyp edi, ábden jaýrap qalsa kerek, búrseń qaǵyp qaıta kirip ketti. Men Qumardyń sońynan uzaq qarap turyp, onyń sóz joq, dál qazir «Albanıa, shalbarıa» dep án salyp bara jatqanyna kúmánim qalmaǵan. Sol Qumekeń ana bir jyly sýdyń arǵy jaǵalaýyndaǵy Qaradaladaǵy qyrmanǵa kúzetshi bolyp ornalasypty. Kóktemgi egin eger mezgil, mehanızatorlar kúni boıy alqapta jer jyrtyp, dán seýip júredi de, kún eńkeıe, traktorlaryn qańtaryp tastap, mashınaǵa minip aýylǵa qaıtatyn edi. Al Qumekeń kúzette qalady. Sodan erteńinde jigitter traktorǵa maı quıaıyn dese, ydysy bos jatyr. İshindegi avtol joq, tegi, Qumekeń uıyqtap qalǵanda, ary-beri ótken júrginshiler quıyp áketse kerek. Mehanızatorlar jan-jaǵynan aıǵaılap jan alqymynan alǵan soń, sasqalaqtaǵan Qumar: «Ýa, azamattar, – dep oń qolyn kóteripti. – Sabyr, sabyr saqtańdar. Avtoldy qasqyr iship ketken. Al, qylatynyńdy qylyp al». Ózi jaman torysyna minip, endi qaıtyp kórmegenim qyrman bolsyn dep, aýylǵa jele jónelipti.
Sol Qumar bıyl Qaradaladaǵy qyrmannyń kúzetshiligine taǵy barǵan. Bul joly avtol aman, qasqyr da, adam da ishe qoıǵan joq. Sońǵy kezde Qumekeń kúderin múldem úzgendeı ań qaraǵandy da qoıǵan, sebebi – baıaǵydaı eshkimen birge órip júretin elik joq búginde. Sońǵy kezde ol «albanıa, shalbarıa» dep shet-shegi taýsylmas ánin de aıtqanyn qoıyp, bir túrli buıyǵy, óz-ózinen qorynyp, jýas tartypty dep estigenmin. Tek Qumar týraly kúlkili, ótirik-shyny aralas áńgimeler ǵana aýyl arasynda qańqýlap júrer edi.
Eki keshtiń arasynda Buqtyrmanyń arǵy jaǵyndaǵy kúzetten kir-qońymdy jýǵyzyp, monshaǵa túsip qaıtaıyn dep úıine kele jatqanda, ótkeldi taba almaı, sýǵa ketip ólipti. Onyń sýǵa ketip ólgenin alǵashynda eshkim bile almapty-mys, tipti aýyl adamdary senbegen be, óıtkeni olarǵa Qumar «albanıa, shalbarıasyn» aıtyp, ortalarynda máńgi baqı júre beretindeı sezingen. Baz bireýler aıtypty: «Qumar tipti de ólgen joq, tómengi jaqta nemere inisi bar eken, soǵan ketipti». Endi bireýler estipti: «Qumar arǵy bettegi orys aýyly Chernovada iship-iship mas bolyp júr», – dep. Taǵy bireýler kóripti: «Eger Qumar tiri júrse, sý-sý bolyp jaman torysy at qoraǵa keler me edi? Ózenniń ormasyna túsip ketken Qumar aıǵaılap úsh ret qol bulǵapty. Áldekimdi daýystap shaqyrypty».
Qumar kimdi shaqyrǵanyn, qolyn nege bulǵaǵanyn eshkim bilmeıdi. Álde el-jurtymen qoshtasqany shyǵar, álde el-jurtyn «áıteýir, túbi baratyn jeriń men ketken jaq» dep, sońynan shaqyrdy ma eken. Qalaı bolǵanda da ol «meni qutqara gór, halqym», – dep qol bulǵamaǵany ras-ty.
Osyndaı sáýegeılikpen bir apta ýaqyt ótedi. Saılysh jeńeshemiz sýdy jaǵalap, bar balasyn ertip «Alpamsadaı arysym ediń» dep, bozdap júrgen kórinedi. Al Qumekeń jym-jyrt...
Aýyl azamattary aıtady: «Oı, ol ıtti sýdan emes, qyrdan izdeý kerek. Kóresiń áli «albanıa, shalbarıasyn» aıtyp kele jatady».
Degenmen, dep oılaımyn men: Qumar sýǵa keterde, qolyn nege bulǵady eken?!.
6alash usynady
