Jýyrda Semeı óńirine, onyń ishinde Qazaqstandaǵy tuńǵysh ádebı-memorıaldyq mýzeı – Abaıdyń «Jıdebaı-Bórili» memlekettik tarıhı-mádenı jáne ádebı-memorıaldyq qoryq-mýzeıine jol túsken bolatyn. Alǵan áserlerimdi sózben órnektep jetkizý múmkin emes.
Abaı atamyzdyń murajaıy qazaqtyń kemeńger jazýshysy Muhtar Áýezovtiń usynysy boıynsha Uly aqynnyń 95 jyldyq mereıtoıy qarsańynda, 1940 jyly Qazaq SSR-niń Halyq komısarlary keńesiniń sáýirdegi qaýlysymen qurylǵan eken. Sol jyly aqyn murajaıynyń tuńǵysh ekspozısıasy Abaı Semeıge kelgende túsip júrgen úılerdiń biri – Bekbaı Baıysovtyń shańyraǵynda (qazir saqtalmaǵan) ashylypty. Bizge bul jóninde Abaı murajaıy dırektorynyń ǵylymı jumystar jónindegi orynbasary Meıramgúl Qaırambaeva aıtyp bergen bolatyn.
Mýzeı ashylǵan kúnnen bastap, Abaıdyń nemere inisi Árham Ysqaqov qyzmetke alynyp, Abaı týystarynyń, urpaqtarynyń, zamandastarynyń qolynda saqtalǵan uly aqynǵa qatysy bar zattar jınala bastaıdy. Sondaı-aq, Abaıdy kózi kórgen adamdardyń estelikteri, aqyn shyǵarmalary qaǵazǵa túsirilip, mýzeı qoryna qabyldaý jumystary da qolǵa alynady. Búgingi tańda mýzeı qorynda barlyǵy 20 myńǵa jýyq eksponat bolsa, onyń 11 500-den astamy negizgi qorda. Solardyń arasynda Abaı Qunanbaıulyna tikeleı qatysty jádigerler de bar.
Qazirgi tańda Abaıdyń beınesi saqtalyp qalǵan eki fotosýret qana belgili. Iá, 1896 jyly Dildádan týǵan tuńǵysh uly Aqylbaı men Áıgerimnen týǵan Turaǵulmen túsken fotosýret mýzeı qoryna túsken alǵashqy jádigerlerdiń biri. Semeı qalasyndaǵy N.Kýznesov degen fotograf túsirgen bul sýretti Qaıym Muhamedhanov 1940 jyly Muhtar Áýezovten alyp kelgen desedi.
Al ekinshi fotosýret 1903 jyly kıiz úıdiń ishinde túsirilipti. Onda Abaı, uldary Maǵaýıa men Turaǵul, nemereleri Pákızat, Áýbákir, kelini Kámálıa (Áýbákirdiń áıeli) jáne áıeli Erkejannyń beıneleri bar. Bul fotosýret te mýzeı qoryna M.Áýezov arqyly 1959 jyly túsken eken.
Mýzeı qoryndaǵy tarıhı qundylyǵy basym taǵy bir jádigerdi atap ótkenimiz durys. Ol Abaıdyń 1896 jyly uly Maǵaýıaǵa jazǵan haty. Bul hat Musahan Baltaqaıuly qoljazbalarynyń ishinen 1997 jyly arab grafıkasynan qazirgi áripke aýdarma jasaý kezinde tabylypty. Hat juqa aq qaǵazǵa jazylǵan. Túpnusqa. Joǵarǵy shetiniń oń jaǵy, orta tusynyń sol jaq sheti jáne tómengi shetiniń sol jaǵy uzaq saqtalýǵa baılanysty jyrtylǵan.
1885 jyly Abaıdyń Semeıdegi orys dostarynyń biri Nıfont Dolgopolov jaz mezgilinde Abaı aýylynda eki aıdaı bolyp, qaıtyp kelgeninde, Semeıdegi ólketaný mýzeıine qazaqtyń turmys-tirshiligine qatysty elýden astam zat tapsyrypty. Bul zattardyń barlyǵy Abaı aýylynan ákelingen zattar eken. Olar asadal, kebeje, saba, súıretpe, jezmoınaqty torsyq, pispek, tabaq, shynyaıaqqap, áshekeıli qutylar, besik, urshyq syndy úı-ishiniń jabdyqtary; aıbalta, naıza, shoqpar sıaqty qarý-jaraqtar; kórik, tós, qysqash (usta saımandary) jáne qobyz, sybyzǵy, asataıaq, dombyra syndy mýzyka aspaptary da bolǵan. Tipti, kúndelikti turmysqa qajetti qara sabynǵa sheıin tapsyrylypty.
1963 jyly «Ertis» gazetiniń qyrkúıektegi nómirinde Abaı mýzeıiniń alǵashqy dırektorlarynyń biri, abaıtanýshy ǵalym Qaıym Muhamedhanovtyń «Abaıdyń qosqan úlesi» atty maqalasy jaryq kóredi. Bul maqalada uly aqynnyń 1885 jyly ólketaný mýzeıine eksponattar tapsyrǵany týraly jazylǵan. Ǵalym arnaıy Abaı men Dolgopolov tapsyrǵan zattardy ólketaný mýzeıiniń ekspozısıasynan, qoımasynan mýzeı qyzmetkerleriniń kómegimen izdep, anyqtaý jumystaryn júrgizgen. Nátıjesinde Q.Muhamedhanov Abaı tapsyrǵan zattardyń 23-in ǵana tapqan kórinedi. Bir jyldan keıin Mádenıet mınıstrliginiń arnaıy buıryǵymen Abaı tapsyrǵan zattardyń 17-si aqynnyń óz mýzeıine beriledi. Qazirgi ýaqytta bul eksponattar Abaı mýzeıiniń baǵa jetpes jádigerleri.
KİSE BELBEÝ. Uzyndyǵy – 110 sm., bir kise, eki oqshantaıy bar delingen.
Belbeýdiń ózinde metaldan jasalǵan 17 áshekeı bar. Olar ár túrli pishinde jasalǵan: tórtburyshty, tarmaqty juldyzsha tárizdi.
Kiseniń bıiktigi 18 sm. jarty sheńber pishininde jasalǵan. Kiseniń joǵarǵy eki buryshynda shetteri ırek tórt buryshty kúmistelgen metal áshekeıler bar. Ortasynda on tarmaqty, dıametri 6 sm. úlken juldyzsha jáne kiseniń ón boıyna sımmetrıaly túrde toǵyz kishi juldyzshalar ornatylǵan. Kise jasalǵan teriniń betinde metal áshekeılermen úılese salynǵan órnek te bar. Oıýlar men metal naqyshtary ádemi úılesim tapqan.
QURSAÝLANǴAN KESE. Qazaq dalasynda farfor jasaý óndirisi bolmaǵan. Qymbatqa túsken farfor, faıans ydystardyń synǵany bolsa laqtyrmaı, olardy áli de qoldanýǵa múmkin bolatyndaı etip, qursaýlap jóndep alýdy sol zamanda qazaq sheberleri óte jaqsy meńgergen. Keseniń bir jaq sheti 4 úlken, 1 kishi bólshekke synǵan eken. Osy synǵan bólshekter oryn-ornyna jelimdenip qoıylǵan.
Keseniń joǵarǵy jıegin qursaýlaǵan metal plasınany dóńgeleı ornatqandaǵy jigi kórinbeıdi, tipti qolǵa da bilinbeıdi. Al keseniń erneýine qursaý temir tutasyp ketkendeı áser alasyz. Sebebi, usta metaldy keseniń jıegine sonshalyqty sheber japsyra bilgen.
ASATAIAQ. Bul – qazaq halqynyń ejelgi mýzykalyq aspaby. Ony ertede abyzdar men baqsylar qoldanǵan. Asataıaqtyń uzyndyǵy 128 sm. Saby jumyr aǵashtan jasalǵan. Aspaptyń basy sopaqsha japyraq pishindi, sheti ırek jasalǵan. Eki beti de áshekeılengen. Betinde aǵashqa arnaıy segiz oıyq jasalyp, olarǵa jez qańyltyrdan jasalǵan órnekti, oıýly áshekeıler, tastar ornatylǵan.
SYBYZǴY. Qazaqtyń úrlemeli kóne mýzyka aspaby. Qýraıdan, aǵashtan, keıde jezden de jasalady. Oıylǵan aǵashtan jasalǵan aspaptyń uzyndyǵy 64 sm. Ortasy oıylǵan eki aǵashty bir-birine jelimdep, aldymen jippen orap, onyń syrtynan maldyń ishegi kıilgen. Bir jaq basynyń dıametri – 1,7 sm., ekinshi jaǵy – 2,2 sm. Úrleıtin jaǵynan arasy 5 santımetrden 3 oıyǵy bar.
PİSPEK. Qymyz pisýge arnalǵan qural. Pispek sabanyń boıynan eki-ush tutamdaı uzyn, tómengi jaǵyna aıqastyra bekitilgen eki aǵash nemese tóńkerilgen tostaǵan tárizdi aǵash bekitiledi. Pispektiń úlkendigi sabanyń kólemine qaraı jasalady. Kezinde ólketaný mýzeıine pispek jalǵyz emes, sabamen birge tapsyrylyp, sabanyń saqtalmaı qalýy ábden múmkin deıdi mamandar.
Pispektiń uzyndyǵy 59 sm., tómengi jaǵy jarty sfera tárizdi oıylyp jasalǵan. Pispektiń joǵarǵy jaǵy tórt qyrly úshkir jebe sıaqty. Pispek orta tusynan kezinde qıǵashtaı synǵan, sondyqtan synyqtary bir-birine janastyra eki jerden mys symmen oralyp, ornyna bekitilgen.
AIBALTA. Uly aqynymyz tapsyrǵan aıbalta áshekeısiz, qara metaldan jasalǵan, júzi ýaqyt óte mújilip, saby qoldanysta kóp bolǵandyqtan aǵashy jaryla bastaǵan.
Aıbaltanyń uzyndyǵy – 98 sm., jalmany – 7,2 sm., júzi bas jaǵynan mújilgen, shúıdesi – 10,9 sm., jalmanynyń uńǵysy jaǵynan ólshemi – 2,5 sm. Saǵaǵynan synyp ketpes úshin aıbalta uńǵysynyń shúıde jaǵy uzynyraq jasalǵan jáne eki jaǵynan da bekitpe temir ornatylǵan.
SHOQPAR. Qaıyńnan jasalǵan. Uzyndyǵy – 86 sm. Shoqpardyń basy sopaqsha. Ólshemi – 12 h 7sm. Sabynyń uzyndyǵy – 74 sm., túbinen – 6 sm. mólsherde aǵashta búldirgi ótkizý úshin arnaıy tesik jasalǵan, biraq búldirgisi saqtalmaǵan. Shoqpardyń saǵaǵy – 4,5 sm., saby túbine qaraı jińishkergen.
Abaı Qunanbaıulynyń ólketaný mýzeıine tapsyrǵan jádigerlerin Semeı qalasyndaǵy Bas ekspozısıa zaldarynan jáne Jıdebaıdaǵy Abaıdyń murajaı-úıi ekspozısıasynan kórýge bolady. Sondaı-aq, mýzeı qorynda Abaı oqyǵan ımam Ahmet Rıza medresesiniń shatyrynan tabylǵan alýan túrli taqyryptaǵy 250 kitap saqtaýly. Arasynda dinı kitaptarmen birge álem tarıhy, geografıa, astronomıa, matematıka, bıologıa, anatomıa, til-ádebıetke baılanysty oqýlyqtar, shyǵys aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmalar jınaqtary da kezdesedi.
Uly tulǵadan qalǵan baǵa jetpes osyndaı qundy jádigerlerdi qaz-qalpynda saqtap, urpaqtan-urpaqqa jetkizip kele jatqan mýzeı qyzmetkerleriniń eńbegine rızashylyǵymdy bildirýdi de umytpadym.
Marjan TURYSBEKQYZY
