Sádýaqas qajy Ǵylmanıdy «Quran týraly ótirikter men jalalarǵa qarsy» kitabyn tótesheden qazirgi qazaq harpine aýdarý barysynda birqatar málimetterge ıe bolǵan edik. Sonyń biri – Abaı hakimniń hrıstıan mısıonerine jaýaby.
S.Tokjıgıtov[1] Zulqarnaıyn týraly óz kitabynda «Káhf» súresiniń 84 jáne 89 aıattyryn keltirip «…Kún shyqqan, batqan oryndaryna baryp sasyq qara balshyqqa batty» jáne «Aspan men jerdi Qudaıǵa ustatyp qoıdy» dep Qurandy minemek bolady. Sádýaqas qajy, «Abaı aqsaqal men mısıoner suraq-jaýabyn keltirsek artyq bolmas» dep 1860 jyldary [2] Semeı óńirinde bolǵan Abaı Qunanbaıuly men hrıstıandyq mısıoner ortasyndaǵy tartysty jazady. Hákim jaıly ǵulama keltirgen derek meni de beı-jaı qaldyrmady. «Amannyń da óz sáti bolady» demekshi, kesh te bolsa, qoljazbadan kórgen derekti harpin ózgertpegen kúıinde oqyrmanmen, Abaıtanýshy, Sádýaqastanýshy, dintanýshy ǵylym jolyndaǵylarmen bóliskendi jón kórdim.
Bul derek, «Quran týraly ótirikter men jalalarǵa qarsy» kitabynyń qoljazbasynda 97-betinde «Jerdi kóterip turǵan kók ógiz» degen bóliminde baıandalady.
Bul jerde S.Ǵylmanı aqsaqal da qalaı bolsa solaı berýdi jón kórdim. Mátin [3] bylaı:
«Jerdiń qandaı ekenin adam bilmegenmen Qudaı biledi. Endeshe, avtor Zulqarnaıyn týraly aıatty 18-s, 84-aıat, taǵy sol súre 89-aıat mánilerin jazyb kún shyqqan, batqan oyryndaryna baryp sasyq qara balshyqqa batty dep jáne aspan men jerdi Qudaıǵa ustatyp qoıdy dep mineıdi. Bulaı kúndi batty dep máni berý teris. Onyń túzý mánisi; batar tabty. Batty men batar tabty eki máni bolyp, eki arasy sonsha qashyq.
Bul týraly Abaı aqsaqal men mesıoner suraq-jaýabyn keltirsek artyq bolmas. Ol ýaqıǵa bylaı:
Reseı patshalyǵy tusynda. Shamasy 1860-jyldarda patsha janynan musylmandarmen onyń ishinde qazaqben din jaıynda aıtysyb praýslaýnoı dinge tartyb soqyndyrmaq bolyb, Samıpalatnsk qalasyna mesıonrdiń bastyǵy keledi. Kelgen Semeı qalasynda on eki meshit bolatyn. On ekisin de jabtyryb bekittiredi. Kimde-kimniń meniń suraǵyma aqyl qanaǵat qylatyndaı jaýab berse ǵana ashatyn bolady. Musylmandardyń ǵalymdary aqyldasyb, buǵan jaýab beretin Qunambaıf Ebarhym, odan basqa jaýab bere almaıdy deb at shabtyryb Abaıdy aldyrady. Ol kelib tanysyb, bilisib ahrynda jaýab beretin bolyb dagaýyr jasasyb musylman jaǵynan Abaı men úsh kisi, hrstıan jaǵynan jıyrmaǵa tarta adamdar bolady. Abaı jaǵyndaǵy Árib aqyn, tatardyń bir adamy. Jurttyń sóılesýden qorqýy patshalyq zańy boıynsha qarsy bolǵan adamdy mesıonr jer aýdarýǵa prabaly degennen qorqysqan bolýy kerek.
Sesıonr men Abaı ortasynda brıgaýar; eki jaǵy da oılaǵanyn aıtýǵa, brabaly aqylǵa qonymdy bolǵan sózdi maquldaýǵa, eki jaqtyń otyrǵany sóz qospaýǵa, jaýab túzý berilse meshitti ashyb berýge, sol syqyldylarǵa jasasqan. Kóp suraq bolsa kerek, biraq sodan eki suraq onyń jaýaby ǵana aıtylady.
Birinshi suraq. Mesıoner; «Hudaı qahar qylsa bar halyqty tarynyń qaýyzyna sıǵyzady deıdi. Osy aqylǵa sıa ma»?
Abaı; «Sıady. Oǵan mısal adam dalaǵa shyǵyp kózin jan-jaqqa salsa, barlyǵyn kóredi. Árıne sonyń bárin kórgen kózdiń tıtteı bir janary. Mahluq kóziniń janary sonshalyq nárseni qamtýǵa jaraǵanda Hudaı qahary bar nárseni kórgen janardan qalaı», - depti.
Ekinshi suraq. زوالقارناين (Zulqarnaıyn. –aýd.) kúnniń jerge kirgenin kórdi. Kún jerden álde neshe hessa úlken. Ol qalaı? Kirdi deý aqylǵa sıa ma? Abaı; «Quran تَغْرُبُ dep batar kórdi dedi. تَدْخُلُ bolsa jerge kirgen deýge sıady. Mine, qarańyzshy, kún qaı jerden batty dese, biz aıtbaımyz ba, «ana Semeı taýdyń ar jaǵyna batty» deımiz. Sol sıaqty aıtylǵan sóz» degende «Bul da aqylǵa sıatyn sóz» dep mesıoner qabyldapty.
Sol sózdi ózi oqyǵan adam bola turyp aptor sasyq qara balshyqqa batty deýi ústirt sóz ekeni anyq. Endeshe, Qurandy mineý orynsyz. Túzý máni bere almaǵan kisini mineý kerek.
Al Zulqarnaıyn musylman. Sol musylman ishinde Paıǵambar de keıbireýler áýlıe deb keıbireýler talas qylady. Ózi Ebrahym Paıǵambar tusynda bolǵan adam. Jyl sanaýdan eki myń jyldan artyq ýaqytta ómir súrgen adam. Ony Eskendir Makıdonı deýshiler bolsa da, ol tipti durys emes. Onyń aty Ábý Kárib Shámis Ǵamırı degen Iamennen shyqqan adam. Eskendir Makıdonı zamanynan qansha uzaq buryn bolǵan. Jalǵyz-aq, sondaı uzaq shyǵys batysqa barǵannen, eki shetke bardy deb Zulqarnaıyn atalǵan. Jáne Eskendir Makıdonı arstý mázhabynda, bul kisi musylman.
Júrgen jerleri shyǵys-batys degennen basqa aıtylmaǵan. Jalǵyz-aq, eki taý arasyn bekitýi anyq. Ol qaı taý? Kópirek ǵalymdar Kapkaz deıdi.
Búkil qazaq dalasyn aýzyna qaratqan dýaly aýyz, abyz aqsaqaldyń keltirgen derekteri qısynsyz dep aıta almaımyz. Sebebi, bul týraly Hakimniń qasynda shırek ǵasyr birge júrgen Kókbaı Janataıuly óz estelikterinde [4] de qysqasha baıan etedi. Onda Kókbaı kelgen mısıonerdiń atynyń Sergeı ekenin,jaýaptasarlyq adam izdegende tamam halyqtyń «Abaıdy saılap shyǵaryp, Sergeıden jeńilmeı óz dininiń abıuryn aman saqtap shyǵýyna meshitke jıylyp minájat qylyp, Abaıǵa bata berip, tilek tilep jibertkenin» aıta kelip, óz jadynda qalǵan estelikti bylaı jetkizedi:
«Biraq Sergeıdiń ne maqsatpen sóılesemin degenin qala moldalary shala uǵynyp, alyp qashtymen úlǵaıtyp jiberip, eldi de úrkitip, ózderi de bosqa úrikken ǵoı deımin. Abaı barǵanda Sergeı de din jaıynda talas jasamaı, birer nárselerdi surap qana artynan jaı ángimege ketse kerek. Bul májiliste Abaı din jaıynan qanshalyq sóılesip, qansha talasty, ol arasyn tolyq bilmeımin. Biraq, artynan Abaıdyń ózimiz suraǵanda azyn-aýlaq aıtqany:
Sergeı: «Musylman dininde qudaı kúsh ıesi, qorqytýshy. Sondyqtan qudaı jolyndaǵy qulshylyq, tazalyq, aqtyq barlyǵy da qorqýdan týatyn sıaqty», - dedi.
Oǵan men: «Bizdiń Qudaı, «Rahman Rahım» qýat ıesi qana emes, rahym da qylýshy. Qýaty qara kúsh bastaǵan qýat emes. Mahabbaty áke men balanyń arasy sıaqty, áke, súıýshi ıe», - dedim deıdi.
Abaıdyń osy Sergeımen sóılesken sózderin keıingi ýaqytta qalanyń jataqtary men shala moldalary ertek qylyp áketti. Sonyń ishinde Sergeı «úı» depti, Abaı «búı» depti degen talaı uıqasty, uıqassyz sózder tolyp jatyr. Biraq munyń bir de birin de biz Abaıdyń óz aýzynan estigenimiz joq» [5].
Mine, osy eki derekte keıbir qaıshylyqtar bolǵanymen bizdiń taqyrypqa qatysty esh kereǵarlyq joq. Ekeýinde de Abaı hrıstıandyq mısıonermen bolǵan daýda naqlı dálelderin ortaǵa salady. Al, endeshe? Búgingide Abaıdyń dini týrasynda ártúrli laqaptar aıtyp, qısynsyz burmalaý jasap júrgender ne der eken?
Aqyldy joqqa shyǵaryp nemese aqlı dálelderdi teris kórýshiler shi?
Bul derek, Abaıdyń dinı turǵyda kim bolǵanyn aıqyndaı tússe kerek. Ol jaǵy ıslamtanýshy bolmaǵasyn, meniń máselem bola qoımas dep oılaımyn. Óıtkeni, jónge jyǵylyp, aqylǵa toqtaǵan, «Shymshyq soısa da qasapshy soısyn» degen qazaqtyń qarapaıym azamaty ǵanamyn. Al, pátýaly sózdi ımamdar men ıslamtanýshylar aıta jatar.
[1] Quran men Islam qundylyqtaryn kústanalap, «Quran týraly aqıqattar» degen kitap jazǵan avtor. Al, S.Ǵylmaın 1970-jyly «Quran týraly ótirikter men jalalarǵa qarsy» kitabyn osy kitapqa toıtarys berý maqsatynda jazǵan.
[2] Ǵylmanı aqsaqaldyń kórsetken ýaqyty.
[3] Mátinde avtordyń jazý úlgisi men stıli sol kúıinde saqtaldy.
[4] Q. Muhamedhanov. Abaıdyń aqyn shákirtteri (ekinshi kitap), Almaty: 1994. 134-b
[5] Sonda.
Orazbek SAPARHAN
© ummet.kz
