Keler jyly uly Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıy álemdik deńgeıde atalyp ótpek. Osy aıtýly sharaǵa baılanysty el kóleminde qyzý daıyndyq jumystary júrip jatyr. Osy oraıda biz jazýshy, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, abaıtanýshy, áýezovtanýshy, alashtanýshy Tursyn JURTBAIMEN áńgimelesip, Abaı toıynda eskerýge tıisti túıinder tóńiregindegi aıtaryn tyńdap edik.
– Sóz uly Abaı týraly bolǵandyqtan, suhbattyń bissimillásin da uly tulǵalardy ulyqtaýdyń qazirgi urpaq úshin qajettiliginen bastaǵanymyz jón sıaqty…
– Ár halyqtyń, ulttyń búgingi kúnin keshegimen, erteńgimen jalǵastyratyn uly tulǵalary bolady. Sol uly tulǵalardyń jeke taǵdyryna, shyǵarmalaryna úńilip, óz ulty týraly bildirgen pikirlerin taldap, saralap, qorytyndy shyǵarý – bizdiń paryzymyz. Biz sol danalardyń oılaryn qorytyndylaı otyryp keshegini tarazylaımyz, ótkenge kóz jiberip, halqymyz qandaı qıametten ótti, qandaı tyǵyryqqa tireldi, qandaı qasiretten shyqty, odan qalaı qutyldy degen máselege mán beremiz. Ótken kún men búgingi kúndi taldaı otyryp, búgingi ulttyń basynan keshirip otyrǵan hal-kúıin, ekpindep bara jatqan nemese artta qalyp bara jatqan tustaryn ótkenmen salystyryp, ekshep, keıingisin alǵa jyljytyp, ushqyr ketkenine sabyrmen sheshim shyǵaryp, teńestirip otyramyz. Osy eki túıinnen keıin baryp erteńgi kúnniń barar baǵytyn anyqtap, eldiń betin soǵan buramyz. Ulylardyń muralaryn qurmetteý, oǵan nazar aýdarý osy turǵydan kerek. Meniń oıymsha, qazaqtan osy suraqtyń bárine jaýap beretin uly tulǵa – ol Abaı! Sondyqtan da Abaıdy eske alyp, memlekettik turǵydan nazar aýdarý – sol memleketti qurap otyrǵan tulǵalyq ult úshin basty jáne eń qasıetti mindet.
Qazir, jalpy, uzyna kókjıektiń basty baǵdary belgili bolǵanymen, biraq barar jer, basar taý, alar asý áli kúńgirt. Mine, osyndaı kezeńde jurtty oılantyp, durys sheshim qabyldatatyn da uly Abaıdyń murasy. Bylaısha aıtqanda, Abaı arqyly qaıtadan oılanyp, Abaı «ishken ý» arqyly ózimizdiń jan dúnıemizdi taǵy bir tazartyp, jańasha sezimdi titirkene otyryp qabyldaımyz.
Uly joba naýqanshyldyqqa urynbasyn
– Endeshe sol Abaıdyń 175 jyldyǵyn qalaı ótkizemiz? Aıtýly sharany mazmundy, maǵynaly etip ótkizýdiń túp tetigi nede?
– Bul aradaǵy másele Abaıda emes, másele – bizdiń ózimizde. Másele Abaıǵa degen jalpyhalyqtyq ynta men mahabbatta emes, kerisinshe, sol halyqtyń ókili sanalyp, tizgindi ustap otyrǵan jalǵastyrýshy bılikte. Memleket basshysy Jarlyǵyn shyǵardy, pármenin aıtty, qarajat máselesi de sheshilip jatyr. Endigi másele sony uqsatýymyzda tur. Munyń astarynda bólingen qarjy urpaqqa ónege bolatyn ıgilikti iske jete me, joq joldan jyrymdalyp, ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda kete me degen sóz jatyr.
– «Toıdyń bolǵanynan boladysy qyzyq» degendeı, osy shara da naýqanǵa aınalyp bara jatqan joq pa?
– Mereıtoıdyń naýqanǵa, dabyraǵa, jel sózge aınalyp bara jatqany baıqalady. Tek daýryǵý bar, dańǵaza bar, naqty is joq. Abaıdy bir uly báıterek desek, bizdiń únimiz sol báıterekke áli jetken joq. Eger osy jantalasqan janyǵýdan arylyp, Abaı toıyna naqty maǵyna bermese, onda bul toı dańǵazanyń úni bolyp qala beredi. Qaıtalap aıtaıyn, naýqanshyldyqtan saq bolý kerek. Qazirdiń ózinde bul ıgilikti jumys naýqanǵa aınalyp barady. Oǵan tilshiler ún qosyp tipti jalaýlatyp áketti. Osy bir aıdyń ishinde ózińnen basqa 10-15 tilshi keldi. Keledi de «Abaı úshin» dep jan alqymyńnan alady. «Al saǵan ne kerek?» deseń, «Abaı týraly aıtsańyz boldy ǵoı, bizge sondaı materıal kerek» dep tapsyrma oryndaý úshin júrgenin aıtady. Al keıbir tilshiler «Siz ne aıtasyz? Aıtqanyńyzdy shyǵaramyz ǵoı» deıdi. Ózderi ne isteıtinin bilmeıdi. Sondyqtan qazir Abaı dese jáne Abaı toıyna arnap habar, fılm, telehıkaıa, taǵy basqa shyǵaram dese, meniń ishimnen bir qarsylyq týa bastaıdy.
Jaqynda bir jigit habarlasty. «Abaı týraly kıno túsirgim keledi, qarajat daıyn, Abaı týraly aıtyp berseńiz» dedi. «Jaraıdy, Abaı týraly qaı turǵydan, qaı baǵytta aıtaıyn?» desem, «Abaı týraly aıtsańyz boldy» deıdi. «Sonda men Abaı týraly óz bilgenimshe aıta berem be? Abaı týraly senarı jobań bar ma? Bolmasa senarı avtorymen kezigeıin» desem, «senarıdi meniń áıelim jazady, 3 kúnniń aldynda men oǵan «Abaı jolyn» oqýǵa berdim, senarıdi sol daıyndaıdy» dedi. «Onda jolyń bolsyn, Áýezovtiń «Abaı joly» romany boıynsha kıno túsirýge bekigen ekensiń, túsire ǵoı, biraq esińde bolsyn, Áýezovtiń «Abaı joly» romany – aqyn Abaı Qunanbaıulynyń ómiri emes, keıipker Abaıdyń ómiri. Ol – Muhtar Áýezovtiń ıdeıasyna baǵyndyrylǵan kórkem shyǵarma. Ondaǵy negizgi qaqtyǵystar ómirde kerisinshe bolǵan, sony eskerersiń» dedim. Mysaly, Qodar-Qamqa oqıǵasyn Abaı kórgen joq, ol – Abaı týýdan 10-15 jyl burynǵy oqıǵa. Muhtar Áýezov óz esteliginde «Abaı Qodar-Qamqa oqıǵasyn estigen bolýy múmkin» dep jazady. Sol sıaqty Musaqul soǵysyn Abaı kórgen joq, ol kezde ol qyrqynan jańa shyqqan. Bójeıdiń asyna Abaıdyń qatysýy múmkin emes, óıtkeni Bójeı 1850 jyly qaıtys bolady, ol kezde Abaı 4,5 jasta. Abaıdyń Bazarálimen dos bolyp, ony sotta qorǵaýy da múmkin emes, óıtkeni eki ret 800 jylqy barymtalap, bir kúnde qyryp tastaǵan ury Bazarálini Abaı qalaı aqtaıdy? Demek, Abaıdy kúıindirgen, ashyndyrǵan oqıǵany Abaıdy dúnıe júzine tanytý úshin Muhtar Áýezov ádeıi qosqan. Qazaqta Áýezovtiń shyǵarmasynan artyq uly shyǵarma bolýy múmkin emes, biraq ol – kórkem shyǵarma, onda aıtylǵany da – keıipker Abaıdyń ómiri.
Abaıdy ıdeologıaǵa aınaldyrýǵa bolmaıdy
– Sizshe, aqyn toıynyń daıyndyǵy neden bastalýy kerek?
– Úkimet qaýly qabyldady, memlekettik komısıalardyń otyrystary ótip jatyr, onyń da syrtynan jańǵyryǵyn estidim. Mereıtoı aldyndaǵy aqyldasýda Abaı týraly ne másele qaraldy, qandaı jospar bar, ol jaǵy bizge beımálim. Menińshe, joǵaryda aıtqanymdaı, Abaı toıyna bólingen qarajat Abaı úshin jumsalýy kerek. Abaıdyń jeke taǵdyry, shyǵarmashylyǵy jáne onyń murasy, búgingi ultpen tikeleı baılanysy túgel qamtylyp, taýdan aqqan tas bulaqtaı Abaı ózine kelip quıylýy kerek. Barlyq jumsalǵan qarajat ta, eńbektiń, mańdaı terdiń tamshysy da Abaıǵa quıýy shart. Sonda ǵana biz Abaı darıasyn adamzat rýhanıaty degen uly teńizge jetkizip, odan halqymyzdyń máńgilik sýsyndaýyna múmkindik jasaımyz.
– Qazir istelip jatqan jumystardyń uly abyzǵa qanshalyq paıdasy tıip jatyr?
– Meniń oıymsha, qazir istelip jatqan jumystardyń, qoldanyp jatqan sharalardyń, usynylyp jatqan bıznes-josparlardyń eshqaısysy Abaıdyń jeke basyna, shyǵarmashylyq ómirine, shyǵarmasyna qatysy joq. Eki ańǵardyń ortasyn jańǵyrtyp jatqan azan-qazan aıǵaı-shý bar, sol ańǵardyń basyndaǵy Abaıdyń báıteregine áli dym da jetken joq. Sondyqtan bul dańǵazany toqtatý kerek.
Keıbir bıznes-jospar avtorlarynyń Abaı toıyn asta-tók qyp ótkizeıik degen pikirin oqydym. Sondaı bir bastamanyń, jospardyń avtory maǵan «Áýezovti qoıa turshy, Abaıdy sheship alaıyq» dep aıtady. Al Áýezovsiz Abaıdyń ómirlik te, shyǵarmashylyq ta máselesi sheshilmeıdi. Dańǵaza býynynyń qyzyp ketkeni sondaı, «Áýezovti qoıa turshy» deıdi, al Áýezovsiz qalaı Abaıǵa barady?! Abaı akademıasyn quraıyq, Abaı ortalyǵyn quraıyq, Abaı ınstıtýtyn quraıyq degen de usynystar túsip jatyr, bul – durys ıdeıa. Biraq qazir óz betimshe akademıa quram deýshiler de bar, qarajaty bar eken, qursyn. Biraq Abaıǵa tıispesin, Abaı olardyń jeke menshigi emes.
Abaıdan ıdeologıa jasaýǵa bolmaıdy. Abaı – ol ıdeıa. Al ıdeıa degen – eń qasıetti, eń kıeli, eń uly uǵym, ol máńgilik. Al ıdeologıa degen – shartty uǵym, onda shekara bar, ol – tor. Abaıdy ıdeologıaǵa aınaldyrsaq, onda biz ózimizdiń jasandy ıdeologıamyzǵa Abaıdy kýá etýge, Abaıdyń atyn jamylyp, ózimizdiń jasandy nemese dáleldenbegen jalǵan kózqarasymyzdy tyqpalaýǵa tyrysamyz. Bulaı istesek biz Abaıdy adastyramyz. Sondyqtan Abaıdy eshqashan memlekettik ıdeologıaǵa aınaldyrmaý kerek.
Uly aqynnyń ulttyq kartotekasy kerek
– Biz Abaıdyń 150 jyldyq mereıtoıynan qandaı qorytyndy shyǵardyq? Bizde Abaı týraly eńbekterdi tolyq jınaqtap otyrǵan ortalyq bar ma?
– Abaıdyń 150 jyldyq mereıtoıy halqymyz úshin de, basqa ıntellıgensıa úshin de, tipti ózge halyqtar úshin de úlken deńgeıde ótti. Qazaqstan elshilikteriniń uıytqy bolýymen shetelderde úlkendi-kishili sharalar uıymdastyryldy. Endeshe sonyń nátıjesi qaıda? Men Muhtar Áýezovtiń mýzeıinde dırektor boldym, ol kisiniń de 100 jyldyǵy ile-shala bir-eki jyldan soń atalyp ótti. Sol kezde kórmege qoıýǵa Abaıdyń shetelde shyqqan kitaptaryn taba almadyq. Abaı mýzeıinde de joq, sonda ony kim aýdardy? Qaı elde shyqty? Kim oqydy? Mysaly, Qytaıda Abaı eńbekteri Beıjińdegi ulttar baspasynan shyqty. Sol mekeme satýǵa túsirse túsirdi, túsirmese qaldy. Qaıta ol kitaptardy Shyńjańdaǵy qazaqtar iske jaratty. Al basqa memleketterde ne boldy? Bizde qandaı esep-qısap bar? Abaı toıy kezinde shetel basylymdarynda Abaı týraly, 150 jyldyq mereıtoıy týraly quryp ketkende bir jol, bir sóılem, bir maqala bolsa da jarıalandy. Sony eskerip, jınaqtaǵan kim bar? Tipti mereıtoıda sóılegen IýNESKO bas dırektory Federıko Maıordyń keremet sózi bar. Onyń mátini qaıda? «Abaı – adamzatqa ortaq aqyn, Abaıdy oqymaǵan, bilmegen ult óziniń saýatsyzdyǵynan kórsin» degen sózi bar ishinde. Odan artyq qandaı sóz kerek?! Endi sol sózden silteme alaıyq desek joq. İzdep júrip taptyq. Sonda Abaıdyń ár nársesiniń sońyna túsip tirnektep júrgen adamnyń biri jáne Áýezov mýzeıiniń dırektory men ázer tapqanda, qarapaıym halyq qaıdan tabady?!
Abaıdyń 150 jyldyq mereıtoıynda bólingen pálenbaı mıllıard teńgeniń de Abaıǵa eshqandaı qatysy bolǵan joq. Nege? 1997-1998 jyldary Abaı toıynyń qorytyndylary týraly úlken suhbattar shyqty. Akademıkter, ǵalymdar – bári óz oıyn aıtqan, sol qorytyndyǵa bireýi qaraǵan joq, tipti bilmeıdi ony. Eń bolmasa 150 jyldyq pen 175 jyldyqty salystyryp bir sheshim qabyldaý kerek qoı. Sondyqtan Abaıdyń mereıtoıyna baılanysty qurylǵan ulttyq komısıa eń aldymen ótkendi saralap, burynǵy toılardan qorytyndy shyǵarýy kerek. Sol qorytyndyǵa qaraı otyryp, erteńgi toıdyń daıyndyǵy jasalýy tıis.
– Abaı akademıasy ashylsa osy máseleler sheshiler…
– Abaı akademıasyn, ortalyǵyn ashý – ulttyq mindet. Ol biz oılaǵandaı ıdeologıa úshin emes, eń birinshi Abaıǵa qyzmet etýi kerek. Ol úshin jańaǵy akademıalyq ortalyqtyń basty mindeti – ulttyq kartoteka jasaý. Ókinishke qaraı, elimizde sırek qoljazbalar men kitaptardyń Qazaqstan boıynsha ortaq kartotekasy joq. Al kartotekasyz dúnıe júzi kitaphanalary moıyndamaıdy. Biz ulttyq kartoteka nemese sırek kitaptar men qoljazbalardyń kartotekasy túgil, aldymen Abaıdyń kartotekasyn jasap alaıyqshy. Máselen, Pýshkın úıi «Pýshkın» dep aty atalyp ketken bir sóılem sóz bolsa, sol qaı tilde, qaı elde shyqqan basylymda jazyldy degen nárseniń bári tirkeýli tur. Gete ortalyǵy bar Germanıada, sol ortalyq 1997 jyly Getege qatysty 500 tomdy baspadan shyǵardy, dúnıe júzinde kim Gete týraly qandaı pikir aıtty, ol qaısy eldiń azamaty, jazyp otyrǵan kim? Myna jerde ol Geteni qaı maǵynada, qandaı úlgide paıdalanyp otyr – sonyń bárine kartotekalyq anyqtama berdi. Barasyń da, ózińe keregin taýyp alasyń. Al bizde ózge emes, myna men Abaıdyń aýdarmasy týraly 25 jyl buryn shyqqan maqalamdy qaıta izdep, bir aı júrip, sonyń ózin Almatydaǵy ózimniń úıimdegi kitaphanamnan taptym. Eger ol basqa bireýge kerek bolsa qaıdan tabady?
– Uly oıshyl shyǵarmalary qatelikten nege arylmaı keledi?
– Bul – úlken másele. Ol úshin Abaıdyń turaqty kanondyq, mátindik jınaǵyn shyǵarý kerek. Bul másele 150 jyldyq mereıtoıdyń kezinde kóterilgen, akademıanyń da pármeni bar, Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynda alqaly komısıa tekstologıalyq jumystar júrgizdi. Osy ortalyqtan shyqqan eńbekter Abaı shyǵarmalaryn burynǵy qatelerden múmkindiginshe aryltqan basylym boldy. Biraq 70 jasqa kelgenshe Abaıdyń qanshama kitaby shyqty, sonyń ár basylymyn salystyryp, syzyp otyryp jınaqtap qoıǵam, sondaǵy pikirlermen túzeldi ǵoı dep salystyrǵanda, áli de mindetti túrde ózgertetin kem degende 20-30-ǵa jýyq qate oqylǵan, qate sózder men uǵymdar bar. Mysalǵa, «Bolys-bıler tańerteńnen keshke deıin aıtysyp-tartysyp, keshke jaqyn anttasyp, aqshada tarqady» deıdi. Bul qaıdaǵy aqsha? Barlyq basylymda, akademıalyq basylymda da osylaı júr, qaıdaǵy aqsha? Ol – aqshamda degen sóz. Sen arab qarpin oqı alasyń ǵoı, mysalǵa Abaıdyń qoljazbalary Baıtursynovtyń emlesinen buryn jazylǵan, súıkektep jazǵanda «m» men «d» birigip ketip, aqshadaǵa uqsap qalǵan, ol –aqshamda degen sóz. Mine, osyndaı qate oqylǵan sózder kóp, al tynys belgi qatesinen 200-300 emle qatesi bar. Endi erteń latyn álipbıine kóshetin bolsaq, bul qate 2 eselenedi.
Abaıdyń kitabyn shyǵarǵandardyń bári sol qatemen shyǵarady. Akademıalyq basylymda túzetilgen sózderdi túzetpeı basyp jatqan baspalar da kóp. Meniń bir shákirtim «Qalyń elim qazaǵym, qaıran jurtymdy» oqyp turdy da, bir ýaqytta: «Ózderińdi túzeler deı almaımyn, Óz qolyńnan ketpese, endi óz yrqyń» dep aıtty. «Óı, sen qalaı oqyp tursyń? Qate aıtyp tursyń ǵoı» desem, «joq, Abaı osylaı deıdi» dedi. «Qane?» dep kórsem, keıingi shyqqan bir basylym eken, qarasam, shynymen de, solaı dep tur. Ásili, ol «Ózderińdi túzeler deı almaımyn, óz qolyńnan ketken soń endi óz yrqyń» degen óleń bolatyn. Sondyqtan Abaıdyń shyǵarmalaryn basqanda quryp ketkende 1995 jylǵy akademıalyq basylymǵa ıek súıeý kerek. Meniń osy jónindegi pikirlerim «Jas Alash» gazetinde shyqqannan keıin Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń dırektory Kenjehan Matyjanov habarlasty. Qazir olar komısıa quryp, bir jumystardy bastaǵaly jatyr, soǵan shaqyrdy. Jańaǵy qalyń bıznes-jospardyń jumysyna qyzmet etpeı-aq qoıaıyn, al olardyń qolǵa alǵan jumysyna tegin de bolsa qyzmet etemin. 75 myń teńge zeınetaqym bar, sol maǵan qanaǵat.
Jaqsy-aq bastama edi…
– Memleket basshysy ún qosqan Abaı óleńderin jatqa oqý estafetasyna qalaı qaraısyz?
– Nur-Cultan qalasynan Abaıǵa arnalǵan ǵımarat salynady dep el daýryǵyp júr, shyn bolsa eken. Ekinshi, ol ǵımarat mazmunǵa saı bolsa eken. Biz Abaıǵa qyzmet etsek, sol istelgen qyzmetti Abaı búkil ultqa ózi jaıyp beredi. Osyny esten shyǵarmaýymyz kerek.
Abaıdyń 175 jyldyǵy tolýyna oraı ótkizilip jatqan sharalardyń ishindegi eń ulysy, eń qasıettisi, eń ótimdisi – ol Láılim-SHyraq degen kishkentaı qyz balanyń Abaı óleńderin bir adamnan bir adamǵa estafeta retinde taratý týraly bastamasy. Prezıdent Qasym-Jomart Kemeluly estafetany qabyldap alyp, ármen jalǵastyrǵannan keıin bul bastama bir aıdaı qaýyrt júrdi de, keıin saıabyrlap qaldy. Eki aıdan beri bireýdiń bireýge joldap jatqanyn estigen joqpyn. Demek, bitti, bir ret lapyldap bardy da, keıin basylyp qaldy. Al osy bastamany búkil halyqqa jáne ár mektepke, stýdentterge, mekemelerge jalǵastyryp, bir-birimen almastyryp jatsa, onda eń uly úgit, eń kóp danaly nasıhat, uly qozǵalys bolar edi. Múmkin bolsa, osy qozǵalysty máńgilik sharaǵa aınaldyryp jiberý kerek. Jyl saıyn jańalap bastap otyrsa tipti jaqsy. Men qala ákimi bolsam, osy qozǵalysty mádenıet jónindegi orynbasaryma tapsyryp, búkil qala boıynsha ótkizer edim.
Óz yryzdyǵyn ózine jumsaǵan jón
– Uly aqynnyń Jıdebaıdaǵy eskertkishi týraly ne aıtasyz?
– Jıdebaıdaǵy Abaıdyń murajaıy týraly qazir san túrli áńgime bar. Ol negizsiz aıtylyp jatqan joq. Abaıdyń mereıtoıy toılanǵaly 25 jyl ótti – shırek ǵasyr. Sodan beri ol ǵımaratqa memlekettik turǵydan aýqymdy shara júrgizilgen joq. Jabýly qazan jabýly kúıinde qaldy.
Abaıdyń eskertkishi Fırdoýsıdiń eskertkishin negizge ala otyryp salynǵan. Onyń ishi kitaptarǵa, qoljazbalarǵa tolýy kerek bolatyn. Ol asyǵys-úsigis jumystyń arty aıaqsyz qaldy. Abaıdyń zıratyna tóbeden qaraǵanda Abaıǵa bas ıgen sıaqty kórinetin. Qabiri tómende ǵoı, «mine jatyr» dep qaraǵanda, basyńdy ıgiń kele me, kelmeı me, moıyndaısyń ba, moıyndamaısyń ba, eriksiz bas ısin dep eskertkishti solaı jobalaǵan. Biraq ol qazir biteý. Sol burynǵy eski zırat buzylyp ketti me degen kúmánim bar mende. Sondyqtan Abaıdyń Jıdebaıdaǵy eskertkishin qaıta jóndeý – asa yjdaǵatpen, sol kezde jumys istegen jumysshylardy tarta otyryp atqarylatyn sharýa. Jıdebaıǵa restoran salyp, bıznes-jospar jasap jatqandar bar, al Abaıdyń jerdiń astynda tunshyǵyp jatqanynda eshkimniń sharýasy joq. Osy nárse tóbe quıqamdy shymyrlatady.
Abaıǵa dep bólgen qarjy Abaıdyń elinde, Abaı úshin naqty jumys istep jatqandarǵa jetpeıdi. Mıllıard teńge bólinse Abaıǵa qatysty jumystarǵa, sol Jıdebaıǵa 1 mıllıon teńge, 10 mıllıon teńge barsa bardy, barmasa ol da joq. Biraq bári sol Abaı úshin dep bólinedi de, ortadan jyrymdalyp ketedi. Abaıdyń óz yryzdyǵyn ózine berý kerek. Maǵan salsa qarjyny 4 nársege bóler edim:
Birinshi. Abaıdyń Semeıdegi murajaıyna 25 jyl boldy, qaıta jańǵyrtýdy qajet etip tur. Sonymen qatar Jıdebaıdaǵy eskertkishti de qaıta jańǵyrtý kerek.
Ekinshi. Bar shyǵyndy ǵalymdarǵa jumsaı otyryp, Abaıdyń kanondyq tekstologıalyq jınaǵyn shyǵarý kerek.
Úshinshi. Bizde qazir shet tilin biletin, kórkem shyǵarmany túsine alatyn mamandar az da bolsa bar. Sol mamandardy paıdalana otyryp, Abaı shyǵarmalarynyń sheteldegi aýdarmasyna baqylaý jasaý kerek. Meniń bilýimshe, Abaı buryn 41 tilge aýdarylsa, qazir jańadan taǵy da 3-4 tilge aýdaryldy. Qytaıdyń Beıjiń qalasyndaǵy ulttar ýnıversıtetinde sabaq berip turamyn. Sonda Abaıdyń óleńderin aýdarǵan, qara sózderin, M.Áýezovtiń Abaı týraly maqalalaryn aýdarǵan kitaptaryn qarastyryp shyqtym. Shákirtterime de qaratyp, Abaıdyń qytaı tilindegi aýdarmasy men qazaq tilindegi Abaıdy salystyrtyp, maqala jazǵyzdym. Qytaı tilindegi aýdarmasyn tike qazaqshaǵa aýdarttym. Bir-aq mysal keltireıin: Bizshe, maýsymnyń atyn bildiretin, uzaq qystyń yzǵary seziletin «Qarasha, jeltoqsan men sol bir-eki aı» degen óleń jolyn «11-inshi aı men 12-nshi aıda qar túsedi, sharýalar erte barsam jerimdi jep qoıamyn dep, shóbin qorǵap otyrady» dep aýdarypty. Endi osy aýdarma boıynsha qaraǵanda Abaıdyń qaı jeri aqyn? 1972 jyly aǵylshynsha, arabshaǵa aýdarylǵan Abaıdyń jınaǵy bar, onyń aýdarmasy da týra joǵarydaǵydaı halde.
Tórtinshi. Myna zamanda aqparatsyz otyrý saýatsyzdyqpen teń. Qaıtalap aıtaıyn, Abaıdyń ulttyq kartotekasyn jasaý kerek. Sıfrlyq kitaphana júıesine beıimdelgen ortalyq kerek. Munsyz jumys bitpeıdi.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
Astana aqshamynan alyndy
