Bıylǵy Nobel ádebıet syılyǵynyń ıegeri Peter Handkege qoıylǵan alty saýal
2019 jylǵy Nobel ádebıet syılyǵynyń ıegeri Peter Handke (Peter Handke) úsh jyldyń aldynda toǵyz tomdyq «Handke shyǵarmalary» jarıalaný qarsańynda tuńǵysh ret elimizde saparda bolyp, Beıjıń men Shańhaıda Jýńgolyq jazýshylarmen ádebıet týraly qyzý talqy ótkizgen bolatyn, tómende sol kezdegi suhbat barysynda Handke myrzaǵa qoıylǵan alty túrli suraqty jaýabymen qosyp nazarlaryńyzǵa usynýdy jón kórdik, oqyrman dostardyń jazýshy Handke týraly túsnigin tereńdete túsýine septigin tıgizer dep oılaımyz.
1. Synshy, júrgizýshi, aqyn Sun Myńjıyn:
– Siz bir bólim qytaılyq jazýshylardy unatyp oqıtyn sıaqtysyz, Laýzy men Jýańyzdan syrt, osy zaman jazýshylarynan Laýshyny da unatyp oqısyz ba?
– Úıdegi hanymnyń usynysymen osyndaı shyǵarmalardy biraz oqyp kórdim. Jalpy ádebıetti taspen qymtap qorshap alýymyzdyń nemese oıý-órnekpen orap tastaýymyzdyń qajeti joq, óıtkeni ol qatty kúıdegi zattan góri aqqan sýǵa, jóńkilgen aýaǵa kóbirek uqsaıdy. Men Laýzynyń kitabyn súıip oqydym, aǵyn sýdaı erkin baıandaýy maǵan jaqsy áser qaldyrdy, Jýańyzy da solaı. Al Laýshynyń shyǵarmalary maǵynaly ári qyzyqty, ony jylnamalyq jazýshy degen durys, beıne bir tarıhshydaı árbir tulǵanyń tamyryn dál basyp jetkizedi. Buryn men de osyndaı jylnamalyq jazýshy bolýdy oılaıtynmyn, múmkin sýbıektıv kózqarasymnyń basymdylǵynan bolar, olaı bolmady, biraq bunyń eshqandaı ábestigi joq dep oılaımyn.
2. Erkin jazbager, ǵumyr baıandyq jazýshy Jy An:
– Siz bir oqyrman turǵysynan kitap oqýda nelerge kóńil bólesiz? Qandaı kitaptardy unatasyz? Mysaly uqsas dáýirdegi nemis tildi jazýshylardan Shvetsarıalyq Dırenmat, Avstrıalyq Mýzer nemese Bloh sıaqtylar, bolmasa nemis tildi jazýshylardan basqa kimderdi unatyp oqısyz?
– Ózimdi kásibı deńgeıdegi oqyrman sanaımyn, bul jaǵynan múmkin budda músini sıaqty kórinetin shyǵarmyn, biraq jazýǵa kelgende ózimdi kishkentaı ulýǵa uqsatamyn. Oqý men úshin saltanatty ómirdiń sıpaty, mynaý álemniń júregi, ómir degenimiz kınoǵa nemese mýzeıge barý emes, jalǵyz otyryp oqýǵa berilý. Buryn men de Dırenmattyń shyǵarmalaryn erekshe unatyp oqydym, ásirese onyń romandaryn, Maks Frıshtyń romandarynan góri estelikterin qyzyǵyp oqydym, biraq bul ekeýine qaraǵanda Roberd Varzeny bıik qoıǵym keledi jáne 19 ǵasyrdaǵy Gotfyrıd Keller bar, unatatyn kitaptarym men shyǵarmalardy tize bersem búgin keshte aıtyp taýysýǵa bolmas.
3. Nemis tiliniń aýdarmashysy, «Handke shyǵarmalar jınaǵynyń bas redaktory» Han Rýısháń:
– «Qasyretti qytaılyq» atty shyǵarma «Adamdy negiz etken áńgime». Avstrıalyq klasık ádebıetshi Lozeniń tirshilik daǵdarysyn tilge tıek etedi, qytaılyqtarmen qatysy shamaly. Áńgimeniń naqtly bolǵan jeri avtor ómir súrgen Saltysberg. Bul áńgime «Kúdikti áńgime» dep te ataldy, biraq dástúrli kúdikti áńgimege de beınesi kelińkiremeıdi. Jalpy áńgime shertisi qalyptasqan qaǵıdadan attap ótken, ózara sabaqtasqan ýaqıǵa jelisi joq, bas keıipker minezdemesiniń sharyqtap shegine jetkenin de kórmeımiz, qaıta baıaǵysynsha úzik formamen baıandaý tásilin qoldanyp, bas keıipkerdiń ishki dúnıesi men syrtqy dúnıe arasyndaǵy qaıshylyǵyn sımvoldyq sıpatpen jetkizedi. «Qasyretti qytaılyq» tek qana bas keıipkerdiń qıal áleminde kóringen tylsymdykke toly beıtanys jan, nemese ishki qasyretin jeńýge bar kúshin salǵan álde neniń jasyryn teńeýi ıakı aınalyq keskin. Siz kitaptyń atyn qalaısha osylaı dep qoıdyńyz?
– Ol áńgimeniń Qytaı jáne qytaılyqtarmen eshqandaı qatysy joq, ol tek qana kúdik pen sımvoldy tilge tıek etip, oqyrmanǵa qıaldaý múmkindigin qaldyrý, men árqandaı formadaǵy qate túsiniktiń onyń ornyna júrýin qalamaımyn.
4. Beıjıń ýnıversıteti Qytaısha til fakýltetiniń profesory, kıno jáne mádenıet zertteý ortalyǵynyń meńgerýshisi Daı Jıynhýa:
– Buryn siz tirshilik etken álem men búgingi turmys ortasy jaıly ne aıtasyz? Nemese qazirgi ortańyzda qalaı turyp jatyrsyz?
– Meniń «Kasfa» atty shyǵarmam 1968 jyly alǵash qoıyldy, ile-shala stýdentter kóterilisi buryq ete tústi. Sol kezde búkil Evropadaǵy syn álemi osy shyǵarmaǵa qyzý ynta bildirdi, biraq olar meni qate túsingen edi, óıtkeni eldiń bári buny Farıjde týǵan stýdentterdiń narazylyq bildirý kóterilisimen qatysty dep qarady. Shynyn aıtqanda men jazǵan shyǵarmanyń kótergen taqyryby 16 jastaǵy bir balanyń qaıtalaı til úırený jaǵdaıy bolatyn. Men osy shyǵarmam arqyly aıaq astynan búkil qoǵamnyń nazar aýdarar túıinine aınaldym, men ejelden tutas qoǵamdyq jaǵdaıǵa kirisýdi oılap kórgen emespin. Qytaı qazir jersharlasqan memleket, biraq men Avstrıadaǵy ózim týǵan Shákene aýylyma barsam da taǵy da aıtarym osy sóz. Qytaı syndy halqaralanýǵa betalǵan iri elge kelgendigim úshin, Avstrıadaǵy aýylymda aıtyp júrgen áńgimemniń aýany ózgerip ketpeıdi.
5. Tanymaly jazýshy Sun Gánlý:
– Handke myrzanyń tuńǵysh shyǵarmasy jarıalanǵan jyly men dúnıege kelippin, biz sizdiń ómir jolyńyzdan da habardarmyz, Sekseninshi jyldardyń basynda Saltysbergte biraz ýaqyt qonystanyp, artynan kóship kettińiz. Nemis ádebıeti tarıhyndaǵy taǵy bir mańyzdy jazýshy Tisveıg de Saltysbergte bolyp kórgen, ol da ol jerge hosh aıtyp Anglıaǵa qonys aýdardy, siz Fransıaǵa kettińiz, sol kezde shyǵarmashylyq jáne rýhanı jaqta mezettik daǵdarysqa ushyraý paıda boldy, osy bir «Mezettik daǵdarys» týraly kózqarasyńyzdy aıta ketseńiz?
– Aldymen Tisveıgtiń Evreı ekendigin aıta ketkim keledi, ol Londonǵa qashyp bardy, men qashyp emes, túbegeıli qol úzip bardym, Venadan ábden toıdym. Daǵdarys týraly aıtar bolsaq, múmkin sol kezde sondaı bir kishkene ıdeıalyq jaǵdaıǵa jolyqtym. Ádette bir jazýshy ár kúngi dúnıesin jazyp bolǵan soń bir jasap qalady, al men bir saǵattan keıin erekshe bir shattanǵan kúıge enemin, tipti basymmen daýaldy súzgim keledi. Nemis tilinde «Daýal súzý» degen sóz erlikpen alǵa basýdy bildiredi. Geteni mysalǵa alaıyq, ol óz ómirinde birneshe basqyshty basyp ótti, ár jolǵy daǵdarystan keıin túlep otyrdy, mundaı jaǵdaıdy bastan ótkergen jazýshynyń shyǵarmasy tipti de nurlana túsedi, nemese onyń tili men formasy onan ary túrlenedi, damıdy. Eger bir adam Geteniń jasyna deıin ómir súrdi desek, sonsha uzaq ýaqyt barysynda ol da osyndaı jaǵdaıǵa jolǵyp kórgen deýge bolady. Men bıyl Geteniń ómirden ótken kezdegi jasnan on jas kishimin, endi bir on jyl ómir súrsem dep tileımin! Taǵy bir sekirip sondaı orbıtaǵa jetkim keledi, bálkim onyń sózsiz shuǵylaly bolýy da naǵaıbyl, meniki de bolǵan dúnıelerdi qaıtalaý úshin emes, kersinshe adam ómirindegi bolýǵa tıisti nárselerdi kózben kórý.
6. Tanymaly jazýshy Chıý Hýaduń:
– Osy zamanǵy Avstrıa men jóninen bir shama tanys, aıtýly úsh jazýshynyń shyǵarmasyn da oqyp kórdim, biri Bernhard bolsa, endi biri 2004 jylǵy Nobel ádebıet syılyǵynyń ıegeri áıel jazýshy Elfrıe, úshinshisi Petr Handke myrza. Men jóninen alyp aıtqanda Avstrıanyń osy úsh jazýshysynyń úsheýi de aıta qalsyn jemisti ári ulaǵatty jazýshylar. Onyń ústine Avstrıaǵa bir ret baryp ta kórdim, kórkem, tynysh, shattyqqa shomǵan, berekeli qala, ǵajaptanarlyǵy sol, sonda osy úsh jazýshysynyń shyǵarmasynda dáriptelgen nárselermen beınelengen mazmundarda ne úshin abyrjý sezimi sonsha kúshti?
– Men ózim de Avstrıany óte tynsh ta beıbit el dep oılaımyn, ol meniń týǵan jerim, óz týǵan ólkeme ustanǵan pozısıam toımas. Bernhard pen Elfrıeniki sıaqty kóp máselege júkti emes, meniń shyǵarmalarymda kóbirek beınelengen mazmun «Saqtalý» jónindegi máseleler, jas kezimde men jóninen Avstrıada bir bólim máseleler bardaı seziletin, biraq qazir olar bálendeı máselege jatpaıdy. Keıde ony oılaımyn, saǵynam, áli de biraz shatastyqtar joq emes. Shynyn aıtqanda, meniń jazýshylyq arqyly aıtpaq bolǵanym adamnyń ómir súrýi, saqtalýy jónindegi mándik máseleler.
Handke munarada melshıip qana otyrǵan jazýshy emes, reál dúnıe men álsiz ulttarǵa degen janashyrlyq onyń shyǵarmalarynan bastan aıaq kórinis taýyp otyrady, 1995 jyly jáne 1996 jyly Handke eki ret soǵystan keıingi ońtústik Slavıan aımaǵyna saıahattap barady. Beıit basynda jaqynyn joqtap egilip, qabyr sypyryp júrgen jaraly jandardyń zar muńyna qulaq túredi, ári olardy ystyq qushaǵyna qysyp, basý aıtady.
Handke armıadan qaıtqan seksen jastaǵy qart sarbazdyń qulazyǵan kóńil kúıin bylaısha estelikke alady: «Biz sekildi álsiz ulttardyń taǵdyr erkindigi óz qolynan ketti, endeshe endi ony kim bılemek? Osy bir shyldyń úıirindeı ǵana baıqustar endi kimniń ýysynda, qandaı bir temir saýsaqtyń tegeýirininde bolar eken deshi?!»
«Qysqy saıahatpen jazdy tolyqtaý» («Qasyretti qytaılyqtaǵy» mazmunnan) da ol: «Keıbir isterdi bolary bolyp, boıaýy sińgennen keıin baryp túsinip, olardyń aryz-armany jaıly oıǵa batamyn» dep jazady.
Aýdarǵan: Murabek saılaý
6alash usyndy
