زۋحا باتىردىڭ ءسوزى ەدى دەپ ەل اۋىزىندا كوپ ايتىلاتىن كونە جادىگەردىڭ ءبىرى – «ەگىز كاپىرلەر» ولەڭى.
بۇدىرايعان ەكى شەكەلى،
مۇزداي ۇلكەن كوبەلى...
باستاسا توپتىڭ كوسەمى،
سويلەسە ءسوزدىڭ شەشەنى...
بۇلت بولعان ايدى اشقان،
مۇنار بولعان كۇندى اشقان
مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ
اراسىن بۇزىپ ءدىندى اشقان.
(قازتۋعان ءسۇيىنىش ۇلى)
I
قازتۋعان جىراۋدىڭ وزىنە (ىشكى مەنىنە) بەرگەن باعاسى ءبىز باجايلاماق كەيىپكەردىڭ دە اينا-قاتەسىز ادامدىق پورترەتى ىسپەتتى. ايگىلى باتىردىڭ بۇعان دەيىنگى دەرەكتەرىنىڭ دەنى ونىڭ قاجىعا بارعاندىعى مەن تاۋىپ سويلەيتىن شەشەندىگىنە قاتىستى ورىستەپ جاتسا، ءبىزدىڭ بۇگىنگى جازباعىمىز زۋحانىڭ «مۇسىلمان مەن كاۋىردىڭ، اراسىن بۇزىپ ءدىندى اشقان» قىرىنا قاراي تياناق تۇسىرسەك دەگەن نيەتىمىز بار. بۇل جەردە ۇلى جىراۋ قولدانىلىپ تۇرعان كاۋىر ءسوزى (مۇسىلماننان بولەك وزگە ءدىن وكىلدەرى جايىندا بولىپ وتىرعان جوق) ادامنىڭ ىشكى اقۋالىنىڭ جاۋى مەن دۇشپانى تۋراسىندا بولىپ وتىر. ولەڭنەن تۇسىنگەنىمىز مۇسىلماندىقتىڭ دۇشپانى كاۋىرلىكتە جاتىر. شىن مۇسىلمانشىلىقتىڭ ساف كوڭىلى مەن تازا يمانى كاۋىرلىك قۇرساۋىنان قۇتىلعاندا عانا سالتانات قۇرادى دەيدى ۇلى جىراۋ. قازتۋعاننىڭ بار ايتقىسى كەلگەن ءپالساپاسى وسى عانا. اڭداعان ادامعا اقىن وسى ەكەۋىنىڭ «اراسىن بۇزىپ» اجىراتا ءبىلدىم دەپ ايتىپ وتىر. دۇنيەنى (ءدىندى) «مۇسىلماندار» جانە «مۇسىلمان ەمەستەر» دەپ ەكىگە عانا ءبولىپ قارايتىن كەلتە تۇسىنىگىمىز مۇنى قالاي دەپ قابىلدار ەكەن. جۇمىر جەر ءۇستىن شيمايلاعان ون وقتىڭ توعىزىنىڭ وسى تۇسىنىكتىڭ سالدارىنان ادامعا قاراتا باعىتتالىپ وتىرۋىنىڭ قۇپياسى دا وسىندا جاتىر.
مىنە، ينسانياتتى ۇلت پەن ۇلىستىڭ عانا مەنشىكتى قۇدايىنا ەمەس، ءيسى ادامزاتتىڭ قۇدايىمەن قاۋىشتىرار پاراسات قازتۋعان ءپالساپاسىندا تۇر. ەندەشە كاپىر اتاۋلىنى سىرتان ىزدەۋدىڭ ەشقانداي دا قاجەتى جوق، ءبارى دە ادام بولمىسىنىڭ ءوز ىشىندە جاسىرىلعانى ءمالىم بولدى. وسى ورايدا كاپىر ۇعىمىنا دا توقتالا كەتەيىك. «كاپىر – اللادان باسقادان جاردەم تىلەپ، وزگەگە سيىنۋ» دەپ بەرىلگەن ەكەن قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە. مۇنى ايرىقشا اتاپ وتىرۋىمىزدىڭ ءمانى تىم تەرەڭدە جاتىر. الداعى تالدانباق دۇنيەنىڭ تابيعاتىن اشالاپ ايتىپ بەرۋىمىز ءۇشىن بۇل مىسالداردى ارنايى كەلتىرىپ وتىرمىز.
II
زۋحا باتىردىڭ ءسوزى ەدى دەپ ەل اۋىزىندا كوپ ايتىلاتىن كونە جادىگەردىڭ ءبىرى – «ەگىز كاپىرلەر» ولەڭى. ءبىز باتىرعا بايلانىستى جازىلعان تۋىندىلاردى پاراقتاۋ ۇستىندە قۇلاعىمىزعا بالا كەزدەن-اق ءسىڭىستى بولىپ، باتا ۇلگىسىمەن باياندالاتىن ءوسىبىر ولەڭمەن قايىرا ۇشىراستىق. ايگىلى جازۋشى قاجىعۇمار شابدان ۇلى ءوزىنىڭ «پانا» رومانىندا «... ال، مەن بۇل كەڭەسكە ۇلكەن قاجىمىزدىڭ «ەگىز كاپىرلەر» دەپ اتايتىن ءبىر ناسيحاتىن قوسا كەتەيىن!» دەپ، اتالعان ولەڭدى كەيىپكەرى مىقيانىڭ اۋىزىمەن ايتقىزعان ەكەن. روماننىڭ باس-اياعى بەس ءجۇز بەتتىك حيكايادان تۇراتىندىعىن ەسكەرەر بولساق، بۇعان جازۋشىنىڭ قانشاما دەرەكتەردى كوكىرەگىندە ءتىرىلتىپ دايارلىقپەن كىرىسكەنى بەلگىلى عوي. ەندەشە وسى ءبىر ءۇش شۋماققا جەتەقابىل ولەڭگە حال-قادىرىمىزشە گەرمەنيەۆتيكالىق تالداۋ جاساپ كورەلىك. ولەڭنىڭ تاقىرىبى – «ەگىز كاپىرلەر». وسى جەردە ءدىن قايراتكەرى «كاپىر» دەپ نەنى يشارالاپ وتىر؟ قانەكي، ناسيحات عازالدى بىرگە سارالاپ ءون بويىنا وي جۇگىرتىپ كورەلىك.
باردى جوق دەگەن – كاپىر،
جوقتى تاپ دەگەن – كاپىر.
اشتىقتان اشقان الاقانعا،
جۇمعان جۇدىرىق كورسەتكەن – كاپىر.
دوستىق تىلەككە،
قاستىق ءيتىن قوسقان – كاپىر.
ابىسىن تاپقان بالانى الالاعان – كاپىر،
اق كوڭىلدى ابىسىنىن قارالاعان – كاپىر.
اقىلى ۇلكەن بالاعا ۇلكەنسىگەن – كاپىر،
بىلمەي تۇرىپ بىلگەنسىگەن – كاپىر.
ءدىتى جامان دىنشىلدىك – كاپىر،
كۇنى بىردەن شىققان كۇنشىلدىك – كاپىر.
باستاپقى ءبىر شۋماق ولەڭدە ورىلگەن بار مەنەن جوقتىڭ ءپالساپاسى تىم تەرەڭدە جاتىر. ورايى كەلگەندە مىنا ءبىر ماسەلەنىڭ دە باسىن اشىپ الايىق. تۇلعانىڭ ءدىني تانىمىن تالداۋ دەگەنىمىز – بايىرعى بابالار بولمىسىمەن قايىرا بەتتەسۋ دەگەن ءسوز. بۇلاي بولمايىنشا ول ادام جۇمباعىنىڭ وڭتايلى شەشىلۋى، كەيىپكەر تانىمىنىڭ سىزبەنەن ەمەن-جارقىن سۇحباتتاسۋى ەش مۇمكىن ەمەس. كەز كەلگەن تۇلعانىڭ پايىم-پاراساتى كورگەن كوزى مەن ەستىگەن ءسوزىنىڭ نەگىزىندە عانا قالىپتاسارى حاق. ال بۇل ەكى سۋبستانسيانىڭ ار جاعىندا عاسىردان-عاسىرلارعا تالىقسىپ جەتكەن زامانا تاجىريبەسىنىڭ التىن قورى جاتقاندىعىنا ەشقانداي دا ءشۇبا جوق. ەندەشە باردى جوق دەۋدىڭ كاپىرلىك ەكەندىگىنە ماشھۇر-جۇسىپتەن جەتكەن مىنا ءبىر مىسال كۋالىك بولا الادى: «بۇرىن قازاقتا «بار» دەگەنمەن «جوق» دەگەن، «ال» دەگەنمەن «بەر» دەگەن اعايىن ەدى. ءقازىر ال دەگەن ءولىپ، بەر دەگەن قالدى، بار دەگەن ءولىپ، جوق دەگەن قالدى... بار دەگەن باراكات (بەرەكەت) دەگەن پەرىشتەنىڭ اتى ەدى، جوق دەگەن بىتە (ءبىتتى، تاۋسىلىپ قالدى ماعىناسىندا بولسا كەرەك ى.و) دەگەن شايتاننىڭ اتى ەدى»، – دەيدى. قۇرمەتتى قاۋىم، بار مەنەن جوقتىڭ ديلەمماسى ەندى عانا ايشىقتالا تۇسكەن سەكىلدى. قازاقتىڭ «جوق» دەگەن ادامدى جاقاتپاي «اۋىزىن قۋ شوپەن سۇرتكەن» بىرەۋ دەپ ات قويىپ، ايدار تاعۋىنىڭ استارىندا دا وسى ءپالساپا جاتىر (جوقتى جوقشىلىق تۋعىزادى دەسەك، الاشتىڭ جارلىلىقتى قانشالىقتى جاقاتپاعانىن، مۇنىڭ تۇپكى تىنىندە ءيسى قازاقتىڭ كەدەي بولماۋ يدەياسى دا تۇر ەمەس پە؟!).
بۇل جەردە پەرىشتە پەيىلدى لايلاپ، شايتاننىڭ شىرماۋىنا تۇسكەن تانىمدى كاپىرلىك دەمەگەندە نە دەۋگە بولادى ەندى. ءدال ءوسىبىر ويعا «شايتان سەندەردى جوقشىلىقپەن قورقىتادى» دەگەن قۇران اياتىنىڭ قاعيداسىن قوسارلايتىن بولساق، بۇل دۇنيەتانىم قاينارىنىڭ قايدان تاعان تارتقاندىعىنا كوزىمىزدى جەتكىزۋ اسا قيىن بولمايتىن ءتارىزدى. بىزدەرگە ءسابيت ۇلى ءوزىنىڭ ناسيحات جەلىسىنە قۇرىلعان ولەڭى ارقىلى وسىنى اڭداتىپ وتىر. ماقالانىڭ مىندەتىنە ولەڭنىڭ ءار جولىن ەجىكتەپ وتىرۋدىڭ كىرمەيتىنىن، مەجەلەگەن ماقساتىمىز عازالدىڭ تەك تانىمدىق قاباتتارىنا عانا توقتالىپ ءوتۋ ەكەندىگىن ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن. كەلەسى ىندەتپەك ويىمىز ءدىن قايراتكەرىنىڭ «بىلمەي تۇرىپ بىلگەنسىگەن – كاپىر» تۇسىنىگى. بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني دەرتىنىڭ ديوگنەزىن دە ءدال وسى تەزيستەن تابۋىمىزعا بولادى. بىلمەستىگىن بىلەتىنگە بالاپ جوعارىعا جانتالاسا ۇمتىلىپ جاتقانداردىڭ ارەكەتى كۇندەلىكتى كوز الدىمىزدا. ەڭ وكىنىشتىسى، اركىمنىڭ ءوز ورىنىن بىلمەۋى مەن كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرىلە الماۋى ادىلەت قاعيداسىنىڭ بۇزىلۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر بولىپ وتىر. الاياقتىقتى اقىلدىلىققا، الپىستى (اقساقالداقتى) جىگىتتىكە بالاعان قورتىق تۇسىنىگىمىز دە وسىنىڭ سالدارى عوي.
ەندىگى ءسوزىمىز «ءدىتى جامان دىنشىلدىك – كاپىر» فيلوسوفياسىنىڭ ماعىناسى تۋراسىندا. بۇل جەردەگى «ءدىتى» ۇعىمىن ادامنىڭ ىشكى ويى مەن كوڭىل كوكجيەگى دەسەك، ونىڭ كىرلەگەنىنەن جامان ەشتەڭە جوق. مۇنداي جالعان دىنشىلدىكتىڭ ورىنى كاپىرگە پار دەيدى ولەڭ اۆتورى. ارداقتى شاكارىمنىڭ «تولستوي كاپىر ەمەس، ءوزىڭ كاپىر» دەگەن رۋحاني ءىش سالىستىرۋ ءۋازيپاسى دا وسىنى ەسكە تۇسىرەدى. كاپىر دەگەننەن شىعادى عوي، زامانا توزاڭىنا كومىلىپ ارعىقازاق تانىمىنان جەتكەن ءسوزدىڭ ءبىرى – «كاپىر تىنىش بولسا مۇسىلمان تىنىش» تۇسىنىگى. وسى جەردە ايتىلىپ تۇرعان كاپىر مەن مۇسىلمان ۇعىمدارى جان مەنەن ءتاننىڭ ءوزارا ۇيلەسىم ماسەلەسى. ياعني، مۇسىلماننىڭ (بۇل جەردە جاننىڭ) ساۋلىعى ءتان تىنىش بولمايىنشا، ءاماندا، ساۋ بولمايدى دەيدى باباتانىم. ءبىز بۇدان ءتاننىڭ اشتىعى مەن توقتىعىنىڭ شىبىن جانعا دا وزىندىك اسەر ەتپەي قويماتىنىن اڭعارىپ وتىرمىز. ابايدىڭ «قارىنى توقتىق، جۇمىسى جوقتىق، ازدىرار ادام بالاسىن» پايىمى دا وسى. زۋحا ولەڭىنىڭ ەڭ باستى بيىگى دە ادام بولمىسىنداعى «ىشكى كاپىرلىكتىڭ» تابيعاتىن تۇسىندىرۋىمەن قۇندى. ازعانتاي عانا ورەلى ولەڭنىڭ استارىندا باعا جەتپەس وسىنداي بايلىقتار جاتىر. ءدىنى مەن ءدىلى جاتتىڭ كاپىر ەمەس، كەرىسىنشە ناعىز كاۋىرلىكتىڭ ىشىڭدە ەكەندىگىن بايانداعان ءدىن قايراتكەر عازالىنان ءبىز قاراڭعىعا قامالعان كوزقاراسىمىزعا ءبىر جارىقتىڭ تۇسكەندىگىن سەزىنگەندەيمىز. بۇل جارىقتى ايگىلى باتىردىڭ بابالار دۇنيەتانىمىمەن استاسقان ناسيحات ولەڭى دەسەك ەش قاتەلەسپەگەن بولار ەدىك. ەندەشە كاپىرلىك دەگەنىمىز وزگە ەمەس، ءوز سوقىرلىعىمىز بەن بىلىمسىزدىگىمىزدىڭ ىشىندە قامالعان فەنومەن ەكەن. كاپىرلىكتى كىرلەگەن رۋحتىڭ سىرتقا تەبىندەگەن ارەكەتى دەپ تۇسىندىرسەك تە بولاتىن سەكىلدى. وسىعان قاراپ وتىرىپ ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ءدىندى قانشالىقتى بيىك پاراسات ولشەمىندە پايىمداي العاندىعىنا قايران قالاسىڭ. ولاردىڭ قۇدايدى تەك سىرتقى فورمادا عانا ەمەس، ىشكى مازمۇنداعى ەپيستەمولوگيالىق تۇرعىدا تۇسىنگەندىگىنە وسى مىسالدار كۋالىك ەتە الادى.
شىعىستا «تۇلعاسىن قارا جەرگە ەمەس، جۇرەگىنە جەرلەگەن ەل باقىتتى» دەگەن ءبىر ءتامسىل بار. ءبىز بۇل ماقالامىزدى قاراشا حالقىنىڭ جۇرەگىنەن ماڭگىلىككە مەكەن سايلاعان ساردار بابالارىمىزدىڭ رۋحىنا كورسەتىلگەن از عانا قۇرمەت پەن عيزاتىمىز دەپ ەسەپتەيمىز.
اۆتور: ىقىلاس وجاي ۇلى
history.kz پورتالىنان
