I
كەر دالانى كەزگەن كونە ەستەلىكتىڭ وقيعا سورابى ءبۇي دەپ سويلەيدى: ابايدىڭ ون ءتورت جاستاعى كەزى ەكەن. قۇنانباي شاڭىراعىندا بوزاي تورە مەن جىلتىر اقىن كەلەلى كەڭەس قۇرىپ وتىرىپتى. اسەرلى اڭگىمەنىڭ اۋانى ءبىر مەزەتتە شاقشاعا قاراي اۋىسىپتى. ەكى الاقانىنا كۇمىس زەرلى شاقشانى الما-كەزەك اۋدارىپ وتىرعان بوزايعا جىلتىر اقىن:
قىزىلسۋ شارعا قۇيماي تاسىمايدى،
اركىمنىڭ ءبىر جارى بار باسىبايلى.
اڭىرىپ وتىرعانشا ەرمەك بولسىن،
بوزەكە، بەرى تاستا ناسىبايدى، – دەپتى.
بۇعان بوزاي مەن قۇنانباي: «بارەكەلدى، ولەڭ-اق ەكەن. ايتار بولساڭ، وسىلاي ايت»، – دەپ جىلتىردى كوتەرمەلەي جونەلىپتى. ال اباي بولسا، بۇلاردىڭ ماقتاۋىن اسا ءبىر قوشتاي قويماپتى. قوشتاعانىڭىز بىلاي تۇرسىن جىلتىرعا تىكە قاراپ: «ءسىزدى اقىن ەكەن دەسەم، جاماۋشى، ءتىپتى وتىرىكشىنىڭ ءوزى ەكەنسىز عوي»، – دەپ ءبىر-اق قايىرىپتى. مۇندايدى استە كۇتپەگەن قۇنانباي قوناقتارىنىڭ الدىندا كادىمگىدەي ابىگەرگە ءتۇسىپ: «ءاي، اباي، ءسوزىڭدى دالەلدەپ بەر، ايتپەسە قايتىپ ال»، – دەپ قاتۋلانىپتى.
سونداي اباي: «وتىرىكشى دەگەنىم، ولەڭنىڭ العاشقى جولىنداعى «قىزىلسۋ شارعا قۇيماي تاسىمايدى» دەگەنى عوي. قىزىلسۋ ەشقاشاندا شارعا قۇيمايدى، ءوز بەتىمەن اعىپ ەرتىسكە قۇيادى ەمەس پە؟ ەكىنشى، «اركىمنىڭ ءبىر جارى بار باسىبايلى» دەلىندى. قارىنىڭ (ويناسشىنىڭ) قاشان باسىبايلى جارى بولۋشى ەدى. ايەلدىڭ جالعان بايى بولسا، ول قالايشا باسىبايلى بولادى ەكەن. ال جاماۋشى دەگەنىمە كەلەر بولساق، وسى ءبىر ولەڭدى ايتۋ ءۇشىن قىزىلسۋ مەن شاردى بىرەۋدىڭ جارىنا اكەلىپ قوساقتاۋدىڭ قانشالىقتى قيسىنى بار. ءبىر اۋىز ولەڭ بوزەكەڭنىڭ ءوز اينالاسىنان دا تابىلماي ما»، – دەپتى. سوندا بوزاي: «شىراعىم اباي، وسىنى ءوزىڭ ايتقاندا ءقايتىپ ايتقان بولار ەدىڭ، كانى؟» – دەپ قايىرا سۇراق قويىپتى. مەن بولسام مۇنى ءبۇي دەپ ايتقان بولار ەدىم دەپتى سوندا اباي:
قاراشا حان قاسىندا باسىبايلى،
قاراسىز حاننىڭ كوڭىلى تاسىمايدى.
اقىرى وتىرعانشا، ەرمەك بولسىن،
بوزەكە، بەرمەن تاستا ناسىبايدى.
ءدال تاۋىپ ايتىلعان دالەلدى سوزگە ۇشەۋى دە توقتاعان ەكەن دەسەدى قاريا ەستەلىك.
نەبارى ون تورتكە قاراعان بوزبالا ابايدىڭ ولەڭگە دەگەن تالعامى مىناداي بولعاندا قىرىقتىڭ قىرقاسىنان اسقانداعى ايتقان «شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ، ولەڭى ءبىرى – جاماۋ، ءبىرى – قۇراۋ» دەگەنى شىنىمەن-اق راس بولعانى عوي. الاشقا «كومەكەي اۋليە» اتىمەن ءمالىم بۇقاردى دا بەتىم دەمەي مىنەپ وتىرعان اباي بىزدەردىڭ بۇگىنگى شاتپاعىمىزدى كورسە نەندەي كۇيدە بولار ەكەن؟!
انىعىندا، «اقىن دەگەنىمىز كىم، ولەڭ قانداي بولۋى كەرەك؟» دەگەن قوس سۇراققا حاكىم تاراپىنان تولىققاندى جاۋاپ بەرىلگەن. ءبارىن جىلىكتەپ جىپكە ءتىزىپ وتىرۋعا ۋاقىت تاپشى بولعاندىقتان، ءبىز سونىڭ بىرەر جولدارىن عانا ءسوز ەتپەك نيەتتەمىز. قوس ۇعىمدى (اقىن مەن ولەڭدى) قوساقتاپ ايتقان ابايدىڭ ءبىر شۋماق ولەڭى بىلاي بولىپ كەلەدى:
بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،
ول – اقىننىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى.
ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان،
بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى.
بۇل جەردەگى قولدانىلىپ تۇرعان «بوتەن ءسوز» ۇعىمى مىنانى بىلدىرەدى: «ولەڭ دەگەن – ءار ءسوزدىڭ ۇناسىمى» دەپ قارايتىن حاكىم ءۇشىن عازال «تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى» بولىپ كەلۋى شارت. بۇل ەندى قۇيىلىپ تۇسكەن قۇدىرەتتى ولەڭنىڭ ناعىز تالاپتارى عوي. ال ابايدىڭ جوعارىدا اڭداتقان «جاماۋ» مەن «قۇراۋ» ۇعىمدارىنىڭ بۇعان ءتىپتى دە قاتىسى جوق.
جاماۋ، بارىمىزگە ءمالىم، سول (ءتول) زاتتىڭ ەمەس، سىرتتان اكەلىپ جاپسىرىلعان بوگدە زاتتىڭ قيىندىسى ەكەندىگىن ەسكەرەر بولساق، حاكىمنىڭ ايتىپ وتىرعان «بوتەن ءسوزىنىڭ» ءمانى ەندى عانا تۇسىنىكتى بولدى. اباي ءۇشىن مۇنداي ولەڭشى «بەيشارا اقىن» بولىپ ەسەپتەلەدى.
الگىدە عانا «ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان، بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى» دەپ كەيىپ وتىرعان كەمەڭگەر وسى ءبىر ولەڭنىڭ اياققى شەنىنە كەلگەندە: «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەپ بۇيرىق رايعا كوشەدى. نەگە دەيسىز عوي؟ ابايدىڭ بۇل جەردەگى «ءسوز» دەپ وتىرعانى ءوزى. سەبەبى، ءوزىن تۇزەي الماعان اقىن وزگەنى تۇزەتۋگە ءاماندا دارمەنسىز. ونىڭ ءسوزىنىڭ دۋالى بولمايتىنى دا وسىندا. مۇنداي اقىننىڭ وقىرمانعا حالىق اتىنان سويلەپ اقىل ايتۋعا نەمەسە جول كورسەتۋگە ەشقانداي قاقىسى جوق. سونىمەن «ولەڭنىڭ تەحنيكاسى دامىپ، تەرەڭدىگى كەمىگەن» مىنا زاماندا «قۇراۋشىلار» مەن «جاماۋشىلاردىڭ» جولدارى شىنىمەن-اق بولىپ تۇر. وزگەگە ءتۇسىندىرىپ بەرمەك تۇگىلى، وزدەرى نە ساندىراقتاپ وتىرعانىن بىلمەيتىن سول شىركىندەر تۇسىنىكسىزدىگىن تەرەڭدىككە، كۇڭگىرتتىگىن كەمەڭگەرلىككە، شاتپاعىن شەديەۆرگە بالايدى. سولاي دەسەك تە بۋى بۇرقىراعان اسىرەقىزىل سوزگە كۇپتى وسى «اقىندارىمىزدىڭ» ەكپىنى (جارناماسى دەسەك تە بولادى) تىپتەن كۇشتى. ايتپاقشى، اباي اتامىز مۇنى دا اششى تىلىمەن كوكتەي ءوتىپتى. جاي «اسىرە قىزىل ەمەس دەپ جيرەنبەڭىز، ءتۇبى تەرەڭ، ءسوز ارتىق، ءبىر بايقارسىز» دەي عانا سالىپتى.
قوش... قولدان ولەڭ قۇرايتىن «بەيشارا اقىن» بولعاننان گورى، بولماعان الدەقايدا قايىرلى عوي. ەسىل ۋاقىتىڭدى تەكتەن-تەككە سارپ قىلعان سول ءبىر شيمايىڭنىڭ كۇنى ەرتەڭ جەلگە ۇشارى تاعى دا ءمالىم. مۇنى ءسىز بەنەن ءبىز بىلمەگەنمەن، دانىشپان ابايدىڭ اڭداماي قالۋى تىپتەن مۇمكىن ەمەس. وسىنى تۇسىنگەن اباي بىزدەرگە اسا جاناشىرلىق جاساپ، «شىراقتارىم، مۇنداي «ولەڭدى» بەكەرگە اۋرە بولىپ جازباي-اق قويىڭدار، ءبارىبىر جوقتىڭ ەسەبىنە سانالاسىڭ» دەپ جالىنعانداي دا بولىپتى.
«...ولەڭى بار ونەرلى ءىنىم سىزگە،
جالىنامىن، مۇنداي ءسوز ايتپا بىزگە.
وزگە تۇگىل وزىڭە پايداسى جوق،
ەسىل ونەر قور بولىپ كەتەر تۇزگە...»
اۋليە گەتە «اگاراكي، جەر بەتىنە ءبىر سىزىق ءتۇسۋى كەرەك بولسا، ول ەڭ الدىمەن اقىننىڭ جۇرەگىنە ءتۇسۋى ءتيىس» دەگەن ەكەن. بۇل ەندى تۇسىنە العانىڭمەن، ءتۇسىندىرىپ بەرۋگە كەلمەيتىن ءحال عوي. اقيقاتىنا كەلەر بولساق، اقىندىق اللا تاراپىنان بەرىلگەن امانات پەن دەرت. دالىرەك ايتار بولساق، اقىن – قۇدايدىڭ قالامسابى ىسپەتتى.
ولاي بولسا، بۇدان شىعاتىن ءپاتۋا بايلامى: ولەڭدى ءبىز جازبايدى ەكەنبىز، ابزالى جازدىرتادى ەكەن. ءبىز وسى اتالعان قوس ولشەمنىڭ قايسىسىنا جاتاتىنىمىزدى ءىشىمىز (دۇرىسى جۇرەگىمىز) سەزگەنىمەنەن، امال قانشا، ەش مويىنداعىمىز كەلمەيدى.
ابايدىڭ جاراتىلىستىڭ سىرىن تولىق تۇسىنگەن دانىشپاندىعى مەن دالدىككە قۇرىلعان الگوريتىمدىك زەردەسى تۋرالى ءسوز تىپتەن بولەك. مۇنى ەندى كەمەڭگەرلىك دەيمىز. قىسقاسى، ءبىزدىڭ «اقىن» بولعانىمىزبەن، اباي بولا المايتىنىمىزدىڭ قاراپايىم اريفمەتيكاسى دا وسىندا جاتىر...
II
اباي «قالىڭ ەلى قازاعىن» قاپىسىز ءسۇيدى. سول ءۇشىن عازيز باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇردى. قازاقتى قايتسە دە ەل قىلماقتىڭ قامىن كۇيتتەگەن قايراتكەر وسى ءبىر سۇراقتىڭ الاسۇرىپ جاۋابىن ىزدەدى. كىرپىك ۇشىنداعى عۇمىر-اي دەرسىڭ. ەت جۇرەگىن شاباقتاپ ەلۋ توعىز جىل سۇيگەن سول الاشى اقىل مەن پاراساتتان تىم الشاق كەتىسكەن ەكەن. اقىلدىڭ بۇل ءجاميعاتقا قول ەمەسىن سەزىنگەن حاكىم بۇل ساۋالدىڭ قارىمتاسى تەك ەكى ىستە عانا قالعاندىعىن باعامدادى. قىرىق ءبىرىنشى قارا سوزىندە: «قازاققا اقىل بەرەم، تۇزەيمىن دەپ قام جەگەن ادامعا ەكى نارسە كەرەك. اۋەلى – بەك زور وكىمەت، جارلىق قولىندا بار كىسى كەرەك... ەكىنشىسى – ول ادام ەسەپسىز باي بولارعا كەرەك».
حاكىمنىڭ قازاقتىڭ قامىن كۇيتتەمەك بولعان ادامعا وكىمەتتىك زور بيلىك پەن بايلىقتى ناسيحاتتاۋىنىڭ بار قۇپياسى: «قازاقتى يا قورقىتپاي، يا پارالاماي... ەشنارسەگە كوندىرۋ مۇمكىن ەمەس». مۇنىسى «ءاي، جىگىتتەر، بايلىق پەن بيلىككە جەتپەي جارىتىپ تۇك تە ىستەي المايسىڭ» دەگەنگە سايادى. سودان بەرى اتتاي اۋناپ ەكى عاسىر ءوتىپتى. ابايدىڭ سول قازاعى، نەگىزىندە، باسقا ساپاعا ءوتۋى كەرەك-تۇعىن.
جوق، وكىنىشكە قاراي، ولاي بولماي شىقتى. ءقازىر دە قازاقتى تۇزەتۋدىڭ اباي ايتقان قوس تەتىگىنەن وزگە بالاما ەشبىر باعىتتى كورە الماي وتىرمىز. ەندەشە، ەسى بار ازاماتقا بار قۇپيانىڭ سىرى ماعلۇم بولدى.
ۇلت زيالىسى مەن ۇلتتىق بۋرجۋازيا قالىپتاسىپ، وسى ەكەۋى ءبىر مۇددەگە ۇيىسپايىنشا قازاقتىڭ كوگەرمەگى قيىن ەكەن. كيەلى بيلىك – كىم كورىنگەننىڭ جۇرت «قورقىتاتىن» جۇمىسى ەمەس، ۇلت زيالىسىنىڭ حالقىنا قىزمەت جاساۋىنىڭ قاسيەتتى قۇرالىنا اينالۋى قاجەت. ابايدىڭ «قازاقتى يا قورقىتپاي، يا پارالاماي ەشنارسەگە كوندىرۋ مۇمكىن ەمەس» مەحانيزمىن بۇگىنگى بيلىك ءجۇز پايىز جۇزەگە اسىرىپ وتىر.
ارينە، باسقا نيەتتە...
راس، كوپ كەمشىلىكتەن كوڭىل سۋىدى. مەشكەيلىك پەن قورقاقتىق (رۋحسىزدىق) ءون بويىمىزدى ابدەن مەڭدەپ العان ەكەن. ەندىگى ماقسات «قازاقتى قالايشا تۇزەسەم ەكەن» دەگەن ابايلىق نيەتتىڭ اينالاسىندا بولۋى ءتيىس. قايتالاپ ايتامىز. تەك ابايشىل نيەتتىڭ اينالاسىندا عانا. قازىرگى قازاق بالاسىنا جەتپەيتىنى دە وسى...
III
اتتاپ باسساڭ ابايعا جولىعاسىڭ. قازاقتىڭ كەي حارەكەتىنەن ابايدىڭ اشۋى مەن ىزاسىن كورەسىڭ. ءار قازاق پەرزەنتى اباي ءسوزىنىڭ ءتىرى كەيىپكەرى ەكەندىگىن باعامدايسىڭ. سوسىن، ابايسىز قازاقتى تۇسىنبەيتىندىگىڭدى، ابايسىز بۇل حالىقتى ءاماندا دۇرىس جولعا سالا الماسىڭدى اڭعاراسىڭ.
وزگەرمەگەن ومىرىمىزدەن بىرەر مىسالدار كەلتىرەيىن. جيىرما ءۇشىنشى عاقلياسىندا جارىقتىق : « ءبىزدىڭ قازاقتى وڭدىرماي جۇرگەن ءبىر قۋانىش، ءبىر جۇبانىش دەگەندەر بار. ...جامانعا سالىسىپ جاقسى بولا ما؟ جاقسىعا سالىسىپ جاقسى بولادى داعى. ءجۇز ات بايگەگە قوسىلسا، مەن بايگە الدىم دەگەن ءسوز بولسا، الدىڭدا نەشە ات بار دەپ سۇرار، ارتىڭدا نەشە ات بار دەپ سۇراعاننىڭ نەسى ءسوز؟ مەن بەس اتتان، ون اتتان ىلگەرى ەدىم دەگەننىڭ نەسى قۋانىش؟». قىزىق. ابايعا يلانار بولساق، قازاق ارتتا قالعانىنا دا قۋاناتىن حالىق ەكەن. وسى ءبىر قىلىعى كوزسىز شۇكىرلىگى مەن توباناياق تاۋباشىلدىگىنەن بولسا كەرەك. سودان بەرى اتتاي ەكى عاسىر وتسە دە تاپتاۋرىن تۇيسىگىمىزدەن تاعى دا تاعدىر جاساپ وتىرمىز. ءسوزىمىزدىڭ سىيقى مىناۋ: «تاجىك پەن ۇيعىردان، وزبەك پەن قىرعىزدان قاراعاندا جاعدايىمىز جاقسى عوي ايتەۋىر. وسى كۇنىمىزگە دە شۇكىرشىلىك دەيىك...» ساياسي بيلىكتىڭ بەس ۋاقىت ازانى ىسپەتتى، ايتىلا- ايتىلا تىزەسى شىققان وسى ءبىر سوزدەردى ەستىسەم بولعانى كادىمگىدەي كۇيىپ كەتەمىن. اقىرى سالىستىرعان ەكەنبىز، ەندەشە العا وزعانداردى دا مىسالعا الايىق. شىركىن- اۋ دەيمىن، جاپون مەن كورەيدەن، اعىلشىن ءام نەمىسپەن سالىستىرعاندا جاعدايىمىز قالاي ءوزى دەپ نەگە ايتپايمىز وسى؟
قازاقتى بۇل حالىقتارمەن سالىستىرۋعا تاعدىر الدىندا دا ەشقانداي قاقىمىز جوق پا؟ نەگە عانا ارتقا جالتاقتاۋدان اقيقات جاساۋعا بەيىمبىز وسى؟ الدە مىنا ومىردە تەك وزبەك پەن قىرعىزدان، تاجىك پەن ۇيعىردان وزساق قانا بولعانى، «قالعانىن قايدام» دەپ قالجا جەسكەن بە ەدىك؟
بۇل، ءسىرا اقىلىڭدى ايرانداي بوجىتاتىن ناعىز ناداندىققا سايار شۇكىرلىكتىڭ ءوزى. كەمەڭگەردىڭ « اشۋىڭ - اشىعان ۋ، ويىڭ - كەرمەك» ىزىتىنىڭ ىستىق دەمىن ەندى عانا سەزىنگەندەيمىن...
IV
ەندىگى ايتپاعىمىز اقىننىڭ ەكى اۋىز عاقلياسىنىڭ استارى حاقىندا بولماق. تاعى دا اباي ايتادى:
«جاقسىلىق جاماندىق پەن - وعان ءبىر ءباس،
ءدىن ءىسىن، قۇداي ءىسىن ايىرا الماس...»
ولەڭنىڭ ەكىنشى جولىنا ۇڭىلەر بولساق، ءدىن مەنەن قۇداي ۇعىمدارى ءبىر سەكىلدى بولىپ سەزىلەدى. بىلاي قاراساق، ءدىن دەگەنىمىز قۇداي، قۇداي دەگەنىمىز ءدىن ەمەس پە دەپ ويلاۋىڭىز دا مۇمكىن. مىنە، ءبىزدىڭ باستى قاتەلىگىمىز دە وسى. شاما شارقىمىزشا اراسىن اشالاپ كورسەتۋگە تىرىسايىق. ءدىن ءىسى دەگەنىمىز – عاسىرلار ىرعاعىمەن قىلىپتاسقان رۋحاني قۇندىلىقتار قاباتى. ەڭ باستىسى، بۇل وزگەرمەلى (زامانا تالابىنا بايلانىستى) ۇعىم. وزگەرمەلى ەكەندىگىن 38 قارا سوزىندە حاكىم: «.... پايعامبارىمىز سالاللاھۋ عالايھي ءۋاسساللام «اقىر زاماندا ءبىر جىلدىق ءبىر كۇن بولار» دەگەندە ساحابا-ي كاراملار «بۇل ءبىر جىلدىق ءبىر كۇندە ناماز نەشەۋ بولار» دەپ سۇراعاندا : ونىڭ پاتۋاسىن سول زاماننىڭ عالىمدارى بىلەر دەگەن سوزىنەن عيبراتلانىپ قاراساڭ، زامانا وزگەرۋىمەن قاعيدالار وزگەرىلمەگىن بىلدىرگەنى ماعلۇم بولدى» دەيدى.
ال ءابسوليۋتتى، ماڭگىلىك ، وشپەيتىن، ولمەيتىن، وزگەرمەيتىن زاڭدىلىقتاردى قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدىڭ ءىسى دەيمىز. ابايدىڭ جوعارىداعى ويدى قايىرا ولەڭگە سىيدىرىپ «قاعيدا شاريعاتى وزگەرسە دە، تاعريف اللا ەش جەردە وزگەرمەدى» دەپ وتىرعانى دا وسى ءسوزىمىزدى قۋاتتايدى. بىزدە ءدىنتانۋشىلاردىڭ كوپ بولعانىمەن قۇدايتانۋشىلاردىڭ ( بۇل جەردە ءلاددۇني ءىلىم يەلەرىن ايتىپ وتىرمىز) جوق ەكەندىگىن نەمە جاسىرايىق. جيىرما جىلدىڭ بەدەرىندە ءبىرىمىزدى- ءبىرىمىز داتتاپ جاماعاتتىق مۇگەدەك مۇددەمەن تۇيىقتالىپ، ساقال مەن شالىدەن اسا الماعان شالا ساۋاتىمىز وسىنىڭ كورىنىسى.
قايىرا ايتامىز. قازاقيادا ءدىنتانۋشىلار (موللالار دەسەك تە بولادى) كوپ، قۇدايتانۋشىلار (عالىمدار مەن حاكىمدەر) دەگەنىڭىز جوقتىڭ قاسى.
عالىم دەگەننەن شىعادى وزدەرىن عالامات تەولوگ ساناپ جۇرگەن «دانىشپاندارىمىزدىڭ» دەنى اراب پەن پارسىنىڭ ياكي بولماسا تۇرىكتىڭ ءدىني ەڭبەكتەرىن اۋدارۋمەن اتتارىنان كادىمگىدەي اسقار تاۋ جاساپ العان.
بۇل ءبىر عانا ءدىننىڭ ەمەس، بارشا عىلىم سالالارىنىڭ نەگىزگى باس اۋرۋىنا اينالىپ وتىر. ءوتىمىز جارىلىپ كەتسە دە مويىندايىق. ءبىزدىڭ عالىمدار دەپ جۇرگەنىمىز ( ءتول تۇسىنىكتەن جۇرداي) تەك ءتارجىماشىلار عانا.
ال ناعىز عالىمعا ءتان نەگىزگى ۇعىمدار ينتەرتەكست پەن ينتەرپرەتاسيا گەرمەنيەۆتيكا مەن لوگيكا ىسپەتتى وتكىر زەيىن مەن كەسەك اقىلدىڭ جۇزدەرىن راسىمەن تات تۇتىپ قالعان. سودان شىعار XXI عاسىردان مۇقىم 1400 جىلعا (XIV عاسىر) كەشىگىپ جۇرگەن ارحايكالىق اقپارعا تولى مەشىتتىڭ بۇگىنگى ۋاعىزىنان شىنىمەن-اق شارشاپ كەتتىك...
V
تەكستولوگيا – اقىننىڭ ەڭبەگى قاتپاعان سابيدەي بولعان ەڭ ءبىر سولقىلداق تۇسى. وسىدان ون جىل بۇرىن «كوزىلدىرىگىمىزدى وزگەرتەيىك» دەگەن تاقىرىپپەن حاكىم ەڭبەگىندەگى ءماتىن مەن ەملەگە قاتىستى ءبىرشاما ويلارىمدى ورتاعا سالعان بولاتىنمىن. ارينە، ودان كەيىن دە ابايدى سان قايتالاپ وقىدىق. كوزىم كورگەنىمەن كوكىرەگىم سەزبەگەن تۇستارىم تىپتەن كوپ-اق ەكەن. حاكىمنىڭ كوپ ەڭبەكتەرىنىڭ ارتتاعى الاش بالاسىنا تولىعىمەن جەتپەگەندىگى جايلى باسپا ءسوز بەتتەرىندە بىرنەشە دۇركىن شاڭ بەرگەندىگى بار. راسىندا، وسى ءبىر كۇماننىڭ انىققا اينالعاندىعىنا اقىننىڭ ءوز ولەڭدەرى ارقىلى تاعى دا كوز جەتكىزىپ وتىرمىز. «ءاندى سۇيسەڭ مەنشە ءسۇي» دەپ قاتاڭ تالاپ قويا بىلەتىن كەمەڭگەردىڭ ءان تابيعاتىنا ابدەن قانىق بولعاندىعى ءشۇباسىز. سويتكەن اباي «ءان دەگەنىمىز نە، ونىڭ سىرى مەن سىمباتى قانداي بولۋ كەرەك» دەگەن سۇراقتارعا «بىلىمدىدەن ايامان ءسوزدىڭ مايىن، التى ولەڭمەن ءبىلدىردىم ءاننىڭ جايىن» دەپ ءان تاقىرىبىنىڭ وزىنە عانا التى ولەڭ ارناعاندىعىن ايتادى. ال ابايدىڭ اكادەميالىق سۇزگىدەن ءوتىپ، جەكە كىتاپ رەتىندە قۇراستىرىلعان ەكى توم ەڭبەگىندەگى ءان تاقىرىبىنا جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ سانى ۇشەۋ عانا. ءبىز تومەندەگى تالداۋعا بارماس بۇرىن الداعى ايتىلماق اڭگىمەمىزدىڭ تۇزدىعى ءۇشىن ءۇش ولەڭنىڭ بىرەر جولى جايىندا عانا قىسقاشا ءسوز شىعىنداساق دەگەن ويىمىز بار. «كوبىنەسە ءان باسى كەلەدى اششى، كەل تىڭدا دەپ وزگەگە بولار باسشى» دەيدى حاكىم اباي. ولەڭنەن تۇسىنگەنىمىز، اسقار سۇلەيمەنوۆشە ايتساق «داۋىستى ءسال بۇقتىرىپ الىپ ىرا كوتەرەتىن» العاشقى اششى داۋىس ەل نازارىن وزىنە ەلىتەتىن ءاننىڭ ايرىقشا ءتاسىلى ەكەن. ال دەگەندە سامعاتا ۇشىرىپ الىپ، قاۋىرسىنشا قالىقتاتاتىن وسى ءبىر ءتاسىل نامازدىڭ ازانى ىسپەتتى. تەك ءان باسىندا عانا ايتىلاتىن اڭداتپا بۇل ۇعىمنىڭ كوپتەگەن اندەرىمىزدىڭ كەلسىن كەلمەسىن ءار جەرىندە قولدان قيىستىرىلۋى ءان ونەرىنىڭ كيەسىن كەتىرىپ-اق تۇر. سودان شىعار داۋىس كورسەتۋ دەگەندى جالاۋ ەتىپ، ءان ايتۋ دەگەنىمىز ايعايلاي بەرۋ دەيتىندەي موجانتوپاي دارەجەگە قۇلدىرادىق. قازاقتىڭ «ءان بىلمەگەن ويبايعا (داۋىسقا) زورلايدى» دەگەنى وسىنى كورسەتەدى. وسى ءبىر ويدىڭ اباي اۋىزىمەن «قۇر ايعاي باقىرعان، قۇلاققا ءان بەكەن...» دەپ تە تۇرلەنەتىنى بار. بۇل عاسىرلار تاجىريبەسىندەگى حالىق تالعامىمەن قۇنانباي بالاسىنىڭ پايىم پاراساتىنىڭ ءاماندا ءبىر ارنادا ۇنەمى توقايلاسىپ وتىراتىندىعىن كورسەتەدى. مۇنى قىسقاشا عانا زەردەلەر بولساق، ءاندى داۋىستان بولەك اقىل مەن جۇرەك، تالعام مەن تانىم سەكىلدى قاسيەتتەردىڭ ايتاتىنىن كورسەتەدى. كەمەڭگەردىڭ «ادام از مۇنى ءبىلىپ ءان سالارلىق» دەگەن ويىنىڭ استارى وسىنى اڭداتادى.
ەندى 2005 جىلى اكادەميالىق سۇزگىدەن ءوتىپ، ەكى توم ەڭبەك رەتىندە قۇراستىرىلعان اقىننىڭ مىنا ءبىر ولەڭىنىڭ جولى جايىندا قىسقاشا عانا ءسوز ساباقتاسام دەيمىن. ءاننىڭ ەستەتيكالىق ءلاززاتىن ايتىپ كەلە جاتقان اباي، ولەڭنىڭ مىنا ءبىر تۇسىنا كەلگەندە، كەنەتتەن نىلدەي بۇزىلىپ اينىپ كەتەدى. ايتالىق:
«...كوبىنەسە ءان باسى كەلەدى اششى،
«كەل تىڭدا!» دەپ وزگەگە بولار باسشى.
كەرىم تولعاپ تاۋىسار قاڭعىر- كۇڭگىر،
سول جەرىنە ويىڭمەن ارالاسشى...».
باسىندا ايتتىق. العاشى «اششى» داۋىسپەن ەل قۇلاعىن كۇيلەپ الىپ، ەندى «كەرىم تولعاپ»، تاعاتىڭدى «تاۋىسار» تۇستا مىنا «قاڭعىر- كۇڭگىرى» قايدان پايدا بولا كەتتى. مىناداي «قاڭعىر-كۇڭگىردەن» كەيىن شىرقى بۇزىلعان ەسىل انگە ەندى قاي «ويىڭمەن ارالاساتىنداي» بەتىڭ قالدى. اقىلعا قيعاش كەلەتىن وسى جەرىنە كەلگەندە كادىمگىدەي ابدىرىپ قالاسىڭ. ءاسىلى، بۇل ءان ءماتىنىنىڭ ءسوزى «كەرىم تولعاپ تاۋىسار قوڭىر - كۇڭگىر» بولسا كەرەك ء-تى.
قاتەلەسپەگەن ەكەنبىز. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ باستاماسى ارقىلى مۇرسەيىت بىكى بالاسىنىڭ قولجازباسىمەن 1909 جىلى «بوراگانسكيي» باسپاحاناسىنان العاشقى بولىپ شىققان ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىندا وسى جولدار، ءدال ءبىز ويلاعانداي نۇسقادا بەرىلگەن ەكەن. بۇل جەردە دە كوڭىلگە كۇمان ۇيالاتپاي قويعىزبايتىن اقىننىڭ «كۇڭگىر» دەگەن ءسوزى بۇگىندەرى قاعابەرىستە قالىپ، قۇلاققا توساڭ ەستىلگەنى بولماسا، كۇمبىرگە جۋىقتاۋ ءۇن مەن داۋىس دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ تۇر. «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ سوزدىگىندە» كۇڭگىر ءسوزى: «الىستان نەمەسە ءىشى قۋىس نارسەنىڭ تۇبىنەن جاڭعىرىپ ەستىلەتىن دىبىس» دەپ بەرىلىپتى. سوندا اقىننىڭ «قوڭىر-كۇڭگىرى» قوڭىر داۋىس ماعىناسىندا ايتىلىپ وتىرعانى انىق ماعلۇم بولدى عوي. ەندى ەنتىگىمىزدى باسىپ، حاكىم ولەڭىن قايىرا ءبىر ايتىپ كورەلىك.
«كەرىم تولعاپ تاۋىسار قوڭىر-كۇڭگىر، سول جەرىنە ويىڭمەن ارالاسشى». ەسسىز ءانىمىزدىڭ ماعىناسى ەندى عانا جونگە كەلگەن سەكىلدى...
VI
اباي ەشكىمنىڭ زاڭداستىرىپ العان جەكە مۇلكى ەمەس. ول ادامزات، قالا بەردى قازاق بالاسىنا ورتاق تۇلعا. اركىم ءوز تانىمىنىڭ ىشكى تەرەزەسىنىڭ كولەمىنە قاراي ابايدى كورە الادى. ءبىر بىلەتىنىم، جەر بەتىنەن ەڭ سوڭعى قازاق ءجانتاسىلىم ەتكەندە اباي ءسوزى ونىڭ دەنەسىمەن بىرگە سۋيدى. ءمىرجاقىپتىڭ «زارەدەي ءشۇبا ەتپەيمىز، ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز» دەپ وتىرعانى دا وسى. نەگە دەيسىز عوي؟ «ەكى كۇيمەك ءبىر جانعا ادىلەت پە؟» دەگەن قۇنانباي بالاسىنا ەندى ەشقانداي قازا جوق.
ۋاقىت ۇلىلاردىڭ الدىنا تۇسە المايدى ەكەن. اقىننىڭ تەك بيولوگيالىق ءتانى (دەنەسى) عانا XIX عاسىردىڭ ەنشىسىندە بولدى دەمەسەڭىز، اقىل مەن پاراساتى كەلەر زامانا كەڭىستىگىندە ءومىر ءسۇردى.
حاكىمنىڭ عاسىرلاردى ەمەس، «زاماندى قاي جان بيلەمەك؟» دەپ سۇراۋىنىڭ وزىندە ۇلكەن ماعىنا جاتىر. راس، بۇل وزىنە عانا قويعان ساۋال بولاتىن. زاماندى ابايدىڭ وزىنەن باسقا كىمنىڭ جۇرەگى داۋالاپ بيلەي الۋى مۇمكىن ەدى؟
قوش... بۇگىنشىل ادامنىڭ ەرتەڭنەن الار ەشقانداي سىباعاسى جوق. ەرتەڭنىڭ سىياقىسى بۇگىنگە بەرىلمەسى تاعى دا انىق. وسىنى ويلاسام بولعانى تۇككە تۇرعىسىز تاقىرىپتارمەن اينالىسىپ، قارا تەرگە مالشىنىپ قاعاز شيمايلاپ جۇرگەن زامانداستارىمدى شىنىمەن-اق اياپ كەتەمىن. اركىم ءوز نيەتىنە قاراي ناتيجەسىن كورىپ تە جاتىر. ءبىراق، ءولىمنىڭ ۇستىنە ءومىر پاتشالىعىن قۇرۋ تەك دانىشپانداردىڭ عانا تالەيىنە جازىلاتىن تاعدىر عوي. ەرتەڭ دەدىك. اياۋلى احمەتتىڭ «ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن» ۇعىمىنىڭ قازىرگىنىڭ «زيالىسىنا» ونشا قاجەتى جوق-اۋ دەيمىن. سەبەبى ەرتەڭىن ويلاعان ەر (زيالى) ەل تاعدىرىنا بىلايشا قاراماسا كەرەك ەدى.
حاكىمنىڭ كەشەگى «ار مەن ۇيات ويلانباي، ءتان اسىراپ، ەرتەڭى جوق، بۇگىنگە بولعان قۇمار» باعامى قازىرگى قازاقتىڭ دا دياگنوزى عوي. وتىرىك پە؟ كانەكي، الاپاتىمىز اسسا ابايمەن ايتىسىپ كورەلىك!..
اۆتور: ىقىلاس وجاي ۇلى
history.kz پورتالىنان
