ءار ۇلتتىڭ ءوز تاريحى، ءوز مادەنيەتى بار. سول تاڭبالى تاريحىن زەردەلەپ، ۇلتتىڭ وركەندەۋىنە ەرەكشە ۇلەس قوسقان ۇلى تۇلعالاردى ۇلىقتاۋدى، ۇرپاق ساناسىنا ۇيالاتۋدى ەشبىر ۇلت نازاردان قاعىس قالدىرمايدى. قازاق حالقىنىڭ بيىل ءابۋ ناسىر ءال-فارابيدى، جوشى ۇلىسىن جانە ۇلى ابايدى ايرىقشا اتاپ ءوتىپ جاتقانى – سونىڭ ايعاعى. اسىرەسە، قازاق مەملەكەتشىلدىگىنىڭ ءداستۇر ساباقتاستىعىن جالعاۋدا ايرىقشا ماڭىزدى ورىن الاتىن جوشى ۇلىسىن ۇلىقتاۋىمىز – تاريحىمىزعا جاسالعان ۇلكەن قۇرمەت. ل.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇركىتانۋ جانە التايتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قارجاۋباي سارتقوجا ۇلى «جوشىنى ۇلىقتاۋ ءبىزدىڭ مەملەكەتشىلدىگىمىزدىڭ ءداستۇرىن عاسىرلار تەرەڭىنەن الىپ شىعۋعا جول اشادى» دەپ سانايدى.
– مەملەكەت باسشىسى – قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ «ۇلىتاۋ-2019» حالىقارالىق تۋريستىك فورۋمىندا شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى – جوشىنىڭ مازارى قازاق جەرىندە ەكەنىن كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيتىنىن ايتا كەلىپ، «التىن وردانىڭ نەگىزىن قالاعان جوشى حاننىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋدى مىندەتتى تۇردە قولعا الۋىمىز قاجەت. ونىڭ تاريحي تۇلعاسىنا الەمنىڭ نازارىن اۋدارىپ، كەسەنەسىن مادەني تۋريزم نىسانىنا اينالدىرۋ – وتە ماڭىزدى مىندەت» دەگەن ەدى. سىزشە، جوشىنى ۇلىقتاۋدىڭ ماڭىزى نەدە؟
– جوشىنى ۇلىقتاۋ – ءبىزدىڭ مەملەكەتشىلدىگىمىزدىڭ ءداستۇرىن تەرەڭدەي ءتۇسىنۋ جانە ونى مويىنداۋ دەگەن ءسوز. سەبەبى ءبىزدىڭ مەملەكەتشىلدىگىمىزدىڭ باسى سوناۋ عۇن داۋىرىنەن باستالادى. حالىقتى 3 قاناتقا ءبولۋ جانە اسكەردەگى وندىق جۇيە مودە حاننىڭ تۇسىندا باستالعان. ونى كوك تۇرىكتەر جالعاستىردى ءارى ونىڭ قۇرىلىمىن بايىتتى. ولار ءوز شەكاراسىن نىعايتىپ، قورعانىستى كۇشەيتۋمەن قاتار، «ماڭگىلىك ەل» يدەولوگياسىن جاساپ، يمپەريا قول استىنداعى حالىقتاردىڭ رۋحىنا ءسىڭىردى. شىڭعىس حان داۋىرىندە شىڭعىس حاننىڭ باس ءۋازىرى شىنقاي شىنسان موڭعول يمپەرياسىنىڭ قۇرىلىمىن جاساقتاعاندا، بۇرىنعى كوك تۇرىكتەردىڭ اكىمشىلىك جانە اسكەري قۇرىلىمىن سول قالپىندا پايدالانعان. وعان دەيىن «موڭعول» دەگەن اتاۋ بولماعان. وعان دەيىن ءبىزدىڭ بۇگىنگى «موڭعول» دەپ جۇرگەن حالىق تۇركى تىلىندە سويلەگەن. موڭعول دەگەن حالىق ءىح، ح، ءحى عاسىرلاردا قالىپتاستى. سودان كەيىن ءتىلى بولىنە باستادى، بىزدەن بىرتىندەپ الىستاي باستادى، سەبەبى ولار ءمانجۋ، تۇنگۇس، كيدان، قىتايلارمەن جاقىن بولدى. سولارمەن قويان-قولتىق جاقىنداسقاندىقتان، سولاردىڭ اسەرىمەن موڭعول ءتىلى پايدا بولىپ، شىڭعىس حان داۋىرىنەن باستاپ تولىق قالىپتاستى. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا وزبەك ءتىلى دەگەن ءتىل جوق، قازاق تىلىمەن بىردەي ەدى عوي، ءقازىر، مىنە، 100 جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا وزبەك پەن قازاقتىڭ تىلىندە ۇلكەن ايىرماشىلىق شىعا باستادى. مىنە، ءدال وسىلايشا ءىح-حىى عع. ارالىعىندا تۇركىلەردەن ءبولىنىپ، الىستاي وتىرىپ موڭعول قاۋىمى، موڭعول ءتىلى پايدا بولدى. ءسويتىپ كوك تۇرىكتەردىڭ مەملەكەتشىلدىك ءداستۇرىن شىڭعىس حان، جوشىلار جالعاستىردى. كەيىن قازاق حاندىعى ءداستۇر جالعاستىعىن ۇزبەي الىپ كەلدى.
– جوشى حاننىڭ قازاق حاندىعىندا الاتىن ورنى قانداي؟
– جوشى حان، ونىڭ ۇرپاقتارى قازاق مەملەكەتىن قۇرىپ، قازاقتى ۇلت رەتىندە، قازاق ەلىن ەل رەتىندە قالىپتاستىرىپ، قابىرعاسىن قاتايتۋعا ەرەكشە ۇلەس قوستى. قازاقتىڭ حان ۇرپاقتارىنىڭ بارلىعى دا جوشى اۋلەتىنەن تارايدى. قازاق مەملەكەتىنىڭ ءبىر قاينار كوزى جوشىنىڭ تۇڭعىش ۇلى وردا (وردا ەجەن) جانە ونىڭ ۇرپاقتارى باسقارعان اق وردا بولدى. قازاق حاندارى وسى وردا ەجەننەن تارايدى. اق وردانى شىڭعا شىعارىپ، جوشى ۇلىسى دەرجاۆاسىن بيلەگەن شىمتاي ۇلى ۇرىس حان وردا ەجەننىڭ VIII ۇرپاعى ءارى «قازاق حاندارىنىڭ اتاسى» سانالادى. قازاق حاندىعىن قۇرعان كەرەي مەن جانىبەك – ۇرىس حاننىڭ شوبەرەلەرى. سوندىقتان قازاق مەملەكەتى ءۇشىن جوشى حان، وردا ەجەن، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ الاتىن ورنى وزگەشە. جوشىنى موڭعول دەپ ايتۋعا كەلمەيدى. ول قۇرعان قىپشاق حاندىعى ءوز الدىنا ايگىلى دەرجاۆا بولاتىن.
– جوشىنى ۇلىقتاۋدا نەگە كوڭىل ءبولۋ كەرەك؟
– جوشى حان قۇرعان مەملەكەتتىڭ اتى «جوشى ۇلىسى» نەمەسە «جوشى قىپشاق ۇلىسى» دەپ اتالعان. رەسەي زەرتتەۋشىلەرى مەملەكەتتىڭ اتىن 1564 جىلى شىققان «قازان حاندىعىنىڭ تاريحىندا» «التىن وردا» دەپ اتاپ جىبەرگەندىكتەن زەرتتەۋشىلەردى كوپ اداستىردى. مەملەكەت العاش قىپشاق دالاسىندا بوي كوتەردى. اسكەرى وڭ، سول – ەكى قاناتتان قۇرالدى. جوشىنىڭ باسقارۋىنداعى ەلدىڭ «قىپشاق ۇلىسى» دەپ اتالۋىنا كەلسەك، 1224 جىلى شىڭعىس حان ەرتىستىڭ بويىنا كەلەدى، قازىرگى زايسان كولىنىڭ قۇيعانىنداعى بۇقابيگى دەگەن جەردە باتىستاعى مايداندا سوعىسىپ جاتقان جوشىنى شاقىرتىپ الىپ، «ساعان بۇرىن سايان التايدى بەرىپ ەدىم، ەندى مىناۋ قىپشاقتىڭ ۇلى دالاسى دا سەنىڭ ەنشىڭدە. ۇلىسىڭنىڭ اتى «جوشى – قىپشاق ۇلىسى» بولسىن دەگەن. سوندىقتان ەندىگى جەردە تاريحي قاتەلىكتى تۇزەتىپ، «جوشى-قىپشاق ۇلىسى» دەپ اتاعان دۇرىس. بۇل جونىندە تانىمال تاريحشى زاردىحان قينايات ۇلىنىڭ «جوشى جانە قازاق مەملەكەتى»، «شىڭعىسحان جانە قازاق مەملەكەتشىلدىگى» دەگەن ەڭبەكتەرىندە وتە جاقسى ايتقان. سول ەڭبەكتەردە قىپشاق ۇلىسىنىڭ تاريحىن 1224 جىلدان باستايدى. ال ورىس جانە باتىس عالىمدارى 1242 جىلدان باستاپ ەسەپتەيدى، بۇل قاتە. دەمەك، جوشىنى ۇلىقتاۋ – ول قازاق ەلىنىڭ تاريحىن ۇلىقتاۋ دەگەن ءسوز. مەملەكەت باسشىسى بۇل باستامانى وتە جاقسى كوتەردى. وسى يگىلىكتى باستامانى ناۋقانعا اينالدىرىپ جىبەرمەي، ناتيجەلى جۇمىس جاساعان دۇرىس. بيىل ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە قاۋىرت دايىندىق جاسالىپ جاتىر. قازىرگى قازاق كىم دەسەڭ ابايدى، قازاق مەملەكەتشىلدىگىنىڭ ءداستۇرى دەسەك، جوشىنى اۋىزعا الامىز. مۇنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، جىگەرىن تاسقىنداتاتىن ەلەۋلى شارالار ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى.
جوشى كەسەنەسىن كەشەندى ەسكەرتكىشكە اينالدىرىپ، ونىڭ ماڭىنا تاريحىمىزدى، مادەنيەءتىمىزدى بەينەلەيتىن نىساندار سالىپ، تۋريستەردى تارتۋعا دا دەن قويعان ءجون. قازاق تايپالارىنىڭ باس قوسقان جەرى دە ۇلىتاۋدا. وسىنىڭ ءبارى ەلىمىزدىڭ ءتۋريزمىن دامىتۋعا سەرپىن بەرەدى.كونە جازۋدا كوپ سىر بار
– جاقىندا جارىق كورگەن «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى» تۋرالى دا ايتا كەتسەڭىز…
– بۇل كىتاپ – مەنىڭ ءومىر بويى جيعان قازىنام. 2015 جىلى دايىن بولعان ەدى. ءتورت جىلدان بەرى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن جارىققا شىقپاي جاتتى. ەندى عانا باسپا بەتىن كورۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ وتىر. ءۇش تومدىققا وسىدان 2 مىڭ جىل بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدان قالعان ماتىندەردەن باستاپ، تاسقا باسىلعان بىتىك جازۋلار ەنگىزىلگەن. ولاردى ءتۇپنۇسقادا زەرتتەپ، اۋدارىپ، تىلدىك تۇسىندىرمەسىن، تاريحي ماڭىزدىلىعىن سارالاپ تۇسىندىردىك. بۇعان دەيىن شەتەل عالىمدارىنىڭ جازباسى ارقىلى عانا ءوقىپ-بىلىپ كەلگەن جاڭساق اقپاراتتاردى ەندى ءتۇپنۇسقادان وقۋعا مۇمكىندىك بار. بۇدان بۇرىن مۇنداي اتلاس جاسالعان جوق. تۇرىكتەر دە، ورىستار دا جاساۋعا نيەتتەنگەن، ءبىراق ويلاعاندارىنا جەتە العان جوق. تاسقا باسىلعان كونە ماتىندەردى وقۋ ءۇشىن ءتىل ءبىلۋ ازدىق ەتەدى، كونە ءسالت-داستۇردى، ۇلتىمىزدىڭ بايىرعى دۇنيەتانىمىن بىلۋمەن قاتار، ارحەولوگيالىق بىلىمنەن دە حاباردار بولۋ كەرەك.
– سوناۋ كوك تۇرىك داۋىرىنەن باستاپ ەسەپتەسەك، ءبىزدىڭ حالقىمىز نەشە ءتۇرلى جازۋدى پايدالانىپتى؟
– 11-12 ءتۇرلى جازۋ قولدانعان. سونىڭ ىشىندە كوك تۇرىكتەر «بىتىك جازۋى»، ەۋروپالىقتار «رۋنا جازۋى» دەپ اتاعان جازۋمەن كوپتەگەن مالىمەت ساقتالعان. بۇل جازۋدىڭ 2000 جىلدىق تاريحى بار. كەيىن سوعدى جازۋىن پايدالاندىق تا، بۇل جازۋ قولدانىستان قالدى. ۇيعىر قاعاناتى تۇسىندا، دالىرەك ايتساق، 795 جىلدان سوعدى جازۋىن ازىراق وزگەرتىپ، «ۇيعىر ءالفاۆيتىن» قولدانا باستاعان. ءبىراق بۇل اراداعى ۇيعىر مەن قازىرگى ۇيعىردىڭ ەشقانداي قاتىسى جوق. «ۇيعىر» دەگەن اتاۋ – سۇتتەي ۇيىپ، بىرلەسىپ، بىرىككەن دەگەن ماعىنا بەرەتىن ساياسي اتاۋ. قاعانات قۇرىلعانعا دەيىن ورتالىق ازيادا كوك تۇرىك يمپەرياسى بيلىك جۇرگىزگەن. ولاردىڭ بيلەۋشى تايپاسى قىپشاق تايپالىق وداعى-تىن. وسى بيلىككە وپپوزيسيا بولىپ باسىمىل، قارلۋق، توعىز-وعىزدار ەكى عاسىر بويى كۇرەسىپ كەلىپ، 744 جىلى بيلىكتى توعىز-وعىزدار قولعا الدى. وسى ءۇش ۇلكەن تايپالىق وداقتار باس بىرىكتىرىپ، حاندىق قۇرعاندىقتان، «ۇيعىر قاعاناتى» دەپ اتالعان. بۇل – ساياسي اتاۋ. يسلام ءدىنى كىرگەننەن كەيىن اراب جازۋى بىزگە ەنىپ، بەركە حاننىڭ تۇسىندا اراب جازۋى ۇلگىسىندە جاسالعان شاعاتاي ءارپىن قالىپتاستىردى. بۇل دا – ءبىزدىڭ رۋحاني اسا ۇلكەن مۇرامىز. الەم وركەنيەتىنىڭ ءدامىن تاتىپ، ولارعا قايتارىمىن بەرۋ – ۇلىلىقتىڭ ءبىر بەلگىسى.
– كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ سىرى قالاي اشىلدى؟
– باتىستىڭ عالىمدارى كونە تۇركى جازۋىن العاش رەت 1723 جىلى سىبىردەن ۇشىراتتى. بۇل قانداي جازۋ دەپ ولاردىڭ باسى قاتتى. بۇل جازۋعا ورىستار، گوتتار، يراندىقتار، سلاۆياندار، فيندەر تالاسىپ، اركىم وزدەرىنىڭ اتا-باباسىنىڭ قالدىرعان مۇراسى ەتىپ دالەلدەۋگە تىرىستى. فينليانديالىقتار دا بۇل جازۋدى ءوز اتا-بابالارىنىڭ جازۋى دەپ ويلادى. ويتكەنى فيندەر كەزىندە سىبىردە ءومىر سۇرگەن.
كەيىن ءسىبىرتانۋشى عالىم ن.يادرينسيەۆ موڭعولياعا ەكسپەديسياعا شىعادى. ونىڭ ويى بۇل جازۋدى تابۋ ەمەس، شىڭعىسحاننىڭ بۇرىنعى استاناسى – قاراقورىم قالاسىن زەرتتەۋ ەدى. ول قاراقورىم قالاسىنىڭ سولتۇستىگىندەگى 44 شاقىرىم جەردە جاتقان قارابالىق قالاسىنىڭ ورنىنا كەلەدى. قالانىڭ نەگىزگى اتى – وردابالىق. قالا ماڭىندا وتە كوپ ەسكەرتكىش سىنىعى جاتادى. قاراسا، عالىمداردى تاڭعالدىرىپ 200 جىل بويى قۇپياسىن اشپاي كەلگەن ءارى ءوزى سىبىردە كورگەن جازۋ سول قالپىندا تۇرادى. ەسكەرتكىشتىڭ ەكىنشى جاعىندا – جۇڭگو جازۋى. ن.يادرينسيەۆ ولاردىڭ ءبارىنىڭ ەستامپاجىن جاساپ الادى. مۇنداي جازۋ ەندى قايدا بار دەپ تۇرعىلىقتى حالىقتان سۇرايدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار ورحون وزەنىنىڭ شىعىس جاعىندا شامامەن 20 شاقىرىم جەردە ۇلكەن ەسكەرتكىشتىڭ تۇرعانىن ايتادى. ول كەزدە ونىڭ كۇلتەگىن ەكەنىن بىلمەيدى عوي. باتىستىڭ عالىمدارى تاڭعالىپ جۇرگەن رۋنيكا ارىپتەرى تاس بەتىنە ايپاراداي ايشىقتالعان. ءبىر جاعىندا – جۇڭگو جازۋى. جۇڭگو جازۋى تۇر دەگەن ءسوز – ونىڭ كىلتىنىڭ تابىلۋى وڭاي دەگەن ءسوز.
1890 جىلى قاڭتار ايىندا سانكت-پەتەربۋرگتەگى رەسەي يمپەراتورلىق اكادەمياسىندا ارحەولوگتاردىڭ سەگىزىنشى حالىقارالىق كونفەرەنسياسى وتەدى. وندا يادرينسيەۆ بايانداما جاسايدى. كونفەرەنسياعا و.گەيكەل باستاعان ءفيننىڭ بىرنەشە عالىمى قاتىسقان. گەيكەل يادرينسيەۆپەن جۇزدەسىپ، ءمان-جايدىڭ ءبارىن سۇراپ ءبىلىپ الادى دا، كوكتەمدە موڭعولياعا اتتانادى. 1890 جىلدىڭ ماۋسىم-شىلدە ايىندا موڭعولياعا جەتەدى. كۇلتەگىن، بىلگە قاعان ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ەستامپاجىن الىپ سۋرەتكە تۇسىرەدى، ءبارىن ەگجەي-تەگجەي جازىپ-سىزىپ الادى. ەلىنە بارادى دا، ولاردى ۇلكەن اتلاس ەتىپ شىعارىپ جىبەرەدى. مىنە، وسى كۇننەن باستاپ رەسەي مەن فينليانديانىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك باستالادى.
– رادلوۆ تومسەننىڭ ەڭبەگىن پايدالانىپ كەتكەنى راس پا؟
– راس. ورىستىڭ عالىمدارى ۆ.رادلوۆ (ونىڭ تەگى نەمىس قوي – ق.س.) پەن و.دوننەر جازۋدىڭ كىلتىن تابۋعا تالپىنادى. وسى كەزدە فينليانديانىڭ عالىمى ۆ.تومسەن دا قۇپيا جازۋمەن شۇعىلدانادى. ول – ءتىل جاعىنان وتە ءبىلىمدى تەورەتيك. ول بار ىنتاسىن سالىپ، التىن ۋاقىتىن سارپ ەتىپ ءجۇرىپ، 1891 جىلى 25 قاراشا كۇنى قۇپيا جازۋدىڭ كىلتىن اشادى. ول اۋەلى گەيكەلدىڭ قىتايداعى ورىس ەلشىسىنىڭ كومەكشىسى، اۋدارماشى پ.پوپوۆقا جىبەرىپ، وقىتىپ العان جۇڭگو ءماتىننىڭ العاشقى تولىق ەمەس اۋدارماسىن پايدالانادى. پوپوۆ جۇڭگو ءتىلىن جاقسى بىلگەن. ءبىراق ول كونە ءماتىندى دۇرىس وقي الماعان. تاسقا جازىلعان تۋكيۋ دەگەن ءسوز «تۇرىك»، كۋيۋتەلە-كۇلتەگىن دەگەن سوزدەردى جاڭعىرتىپ وقىعان. «تۇرىك»، «كۇلتەگىن» دەگەن ەكى ءسوزدى وقۋ ارقىلى قۇپيا جازۋدىڭ كىلتىن اشادى. ول كەزدە باتىستىڭ عالىمدارى وتە اقكوڭىل، ادال بولعان. دەرەۋ ۆ.رادلوۆقا حات جازىپ، مەن كىلتىن تاپتىم، مىناۋ مىناداي ەكەن دەپ ءار تاڭبانىڭ ءمانىن تاپقان سايىن جىبەرىپ وتىرعان. ال ۆ.رادلوۆتىڭ قىزعانىشى سونشالىق، تومسەننىڭ اشقان جاڭالىعىن پايدالانىپ، كۇلتەگىن ءماتىنىنىڭ وقىلىمىن تومسەننىڭ رۇقساتىنسىز ءوز اتىنان جاريالاپ جىبەرەدى. وسىعان قاتتى رەنجىگەن تومسەن اۋىرىپ قالادى. ءبىر جارىم جىل اۋرۋحانادا جاتىپتى. ساۋىققان سوڭ رادلوۆتىڭ الگى ەڭبەگىن مۇقيات قايتا قاراپ، ورەسكەل قاتەلىكتەر جىبەرگەنىن كورەدى. وسىدان سوڭ تومسەن جاڭا وقىلىمىن جاساپ، رادلوۆتىڭ قاتەلىكتەرىن كورسەتىپ، بايىرعى تۇرىك ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن قوسا جاساپ، قايتا جاريالاعان. ونى كورگەن رادلوۆ شوشىپ كەتەدى. ەندى باسقاشا ارەكەتكە كوشەدى. قازاق، قىرعىز تىلدەرىن جاقسى بىلگەن پ.مەليورانسكيي دەگەن جاس عالىممەن بىرىگىپ ىسكە كىرىسەدى. ەكەۋى بىرىگىپ 1897 جىلى ەكىنشى باسىلىمىن جاريالايدى. كەيىن مەليورانسكيي ۇستازى رادلوۆپەن كەلىسپەي قالسا كەرەك. مەليورانسكيي ءوزى بولەك 1899 جىلى كۇلتەگىن ءماتىنىنىڭ وقىلۋىن ءۇشىنشى رەت كىتاپ ەتىپ باستىرادى. وسىمەن 4-5 جىلدىڭ ىشىندە كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى تۋرالى ەڭبەك 4 رەت جاريالانىپ كەتەدى. ولاردىڭ ءبارى دە گەيكەل، رادلوۆ تۇسىرگەن تۇپنۇسقامەن جۇمىس جاساعان. ودان كەيىن ەشكىم تۇپنۇسقامەن جۇمىس ىستەگەن جوق. ال بۇل كەز – 1892-1899 جىلدار. ءسويتىپ بايىرعى تۇركى جازۋىن زەرتتەۋ ارقىلى تۇركولوگيانىڭ ىرگەتاسى قالاندى.
– ءسىز كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىن زەرتتەۋگە قالاي ارالاستىڭىز؟
– بىردە موڭعولدىڭ بەلگىلى عالىمى چوي لۋۆسانجاۆ «موڭعولياداعى تاريحي ەسكەرتكىشتەر – مونعولدىكى ەمەس، سەنىڭ مۇراڭ! يەسى سەنسىڭ. بۇل – سەنىڭ اتا-باباڭنىڭ دۇنيەسى، وسىمەن اينالىسساڭ قايتەدى؟» دەدى. بۇل 1968 جىلى بولاتىن. ەرتەسىندە ۋاعدالاسقان ساعاتتا باردىم. ۇستەلىن كىتاپقا تولتىرىپ قويىپتى. ىشىندە 1951، 1952، 1957 جىلدارى شىققان س.مالوۆتىڭ كىتاپتارى بار، رادلوۆتىكى بار، كونە تۇرىك سوزدىگى – 5-6 كىتاپ. وسىلاردىڭ ءبارىن ال دا، «كەلەر جىلى ءدال وسى ۋاقىتتا كەلىپ ەمتيحان تاپسىر» دەپ الگى كىتاپتاردى قۇشاقتاتىپ بولمەسىنەن شىعارىپ سالدى. كىتاپتىڭ ءبارى ورىسشا، مەن ورىسشا بىلمەيمىن. ەڭ ءبىرىنشى ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋ كەرەك بولدى. كۇندىز-تۇنى وتىردىم. 6 ايدىڭ ىشىندە ورىس تىلىندەگى كىتاپتى وقي الاتىن دارەجەگە جەتتىم. ودان كەيىن پروفەسسور ع.ايداروۆ ماقالاسى ارقىلى ۇيرەنگەن بايىرعى تۇرىك بىتىك ءالفاۆيتى كومەگىمەن كونە تۇرىك جازۋىن ۇيرەنۋگە كىرىستىم. تاعى التى ايداي ۋاقىت چوي لۋۆسانجاۆ ۇستاز بەرگەن كىتاپتاردى تۇگەل قوتارىپ، ءمۇجىپ، 8 داپتەرگە كوشىرىپ ايۋداي الىسىپ ەڭبەكتەندىم. ءبىر جىل ءوتتى. ءدال سول ايتقان كۇنى، ايتقان ساعاتتا باردىم. جاقسى قابىلدادى، ەمتيحان الاتىن سىڭاي تانىتتى. بۇل ەندى ۇلكەن عالىم، بىلمەي قالسام ۇيات بولادى-اي دەپ قوبالجي باستادىم. قولىنا كىتاپتى الدى دا، كۇلتەگىننىڭ تۇرىكشەسىن، ياعني رۋنيكاسىن وقى دەدى. ءوزى ترانسكريپسياسىن قاراپ وتىردى. زىرىلداتىپ وقىپ بەردىم. سويتسەم، ۇلكەن عالىمىم كونە تۇرىك جازۋىن بىلمەيدى ەكەن. ابدەن وقىتقىزىپ الدى دا، ەندى مىنا سويلەمدى موڭعول تىلىنە اۋدار دەدى. ءوزى ونىڭ ورىسشاسىن قاراپ وتىردى. اۋدارىپ بەردىم. مۇقيات تىڭداپ الدى دا: «ءجا، ساعان بەرەتىن مەنىڭ تۇرىك ءتىلىم وسىمەن اياقتالدى. مەن كونە تۇرىك ءتىلىن بىلمەيمىن. مەنىڭ ماقساتىم سەنى دايىنداۋ كەرەك بولاتىن، سەن مەنىڭ ويىمنان شىقتىڭ، ەندى وسىنىڭ سوڭىنا ءتۇس. قانداي كىتاپتار پايدالانۋ كەرەك ەكەنىن ۇقتىڭ عوي» دەدى. مەنى كىتاپحانا باستىعىنا ەرتىپ اپاردى دا، الگى كىتاپتاردىڭ ءبارىن مەنىڭ اتىما جازدىرتىپ، كىتاپتاردى ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەنگە دەيىن سۇراماۋىن ءوتىندى. ءسويتىپ ءجۇرىپ كونە تۇرىك جازۋىن يگەرىپ كەتتىم.
– تومسەن بولماسا كۇلتەگىننىڭ سىرى اشىلماس پا ەدى؟
– تومسەن بولماسا دا ەسكەرتكىشتىڭ سىرى اشىلاتىن ەدى. سەبەبى 1909 جىلى جاپونيانىڭ ءبىر عالىمى تۇرپانداعى قاراقوجا دەگەن جەردەن ءبىر بەتتىك فراگمەنت تاپقان. سول فراگمەنتتە كونە تۇرىك جازۋىنىڭ ناقتى ءمانىن مانيحي الفاۆيتىمەن بەرگەن.
– سوعان دەيىن تومسەن قاتە وقىدى ما دەگەن كۇمان بولعان جوق پا؟
– جوق، سەبەبى تومسەن وتە ۇلكەن عالىم عوي. ءتىل جاعىنان وتە ساۋاتتى ادام ەدى. ونىڭ قولىندا كەزىندە ەدىل پاتشانىڭ تۇسىندا جازىلىپ، نەمىستەرگە دەيىن پايدالانعان الفاۆيت بولعان، ول سوعان سۇيەنە وتىرىپ، كونە تۇرىك جازۋىنىڭ سىرىن اشتى.
– الدا قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟
– بۇيىرسا، كوك تۇرىكتىڭ اكادەميالىق تاريحىن جازسام دەگەن ويىم بار. بۇل تۋرالى ەشكىم جازعان جوق. ل.گۋميليەۆتىڭ جازعانى – پۋبليسيستيكالىق ەڭبەك. ونىڭ عىلىمي جاعىنان گورى پۋبليسيستيكالىق جاعى باسىم. قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ءتول تاريحى ءالى تولىق جازىلعان جوق. ءاسىلى، ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن ءوز ۇلتىمىزدان شىققان تاريحشىلار ءوزى جازۋى كەرەك. سوندا عانا حالىقتىڭ جۇرەگىنە جاقىن بارىپ، رۋحاني اڭسارىن باسىپ، ماقتانىشىن تۋدىرا الامىز. ءالى كۇنگە دەيىن باسقانىڭ بۇرمالاپ جازعان نەمەسە ءاتۇستى جازعان تاريحىن پايدالانىپ ءجۇرمىز عوي…
وندا ىسىڭىزگە ساتتىلىك تىلەيمىز، اعا!
سۇحباتتاسقان قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
«استانا اقشامى»
6alash ۇسىنادى
