ۇزىنمىلتىق باتىر

حالقىمىز تاريحىندا ارىسىن ايتپاعاندا سوناۋ قازاق حاندىعى قۇرىلعان بەس جارىم عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرگى داۋىرلەردە نەبىر ءباقادۇر باتىرلار ومىرگە كەلدى. ولار اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ كۇشىمەن ۇلان-عايىر دالانىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ ەلدىڭ بىرلىگىمەن جەردىڭ تۇتاستىعىن قورعاۋ جولىندا ەرەن ەرلىگىمەن تانىلعان. سولاردىڭ ءبىرى – ورتا ءجۇز اباق كەرەيدىڭ شەرۋشى رۋىنان شىققان ۇزىنمىلتىق باتىر. شامامەن 1640-1637 جىلدار ارالىعىندا تۋىپ، 97 جاسىندا ومىردەن وتكەن. ۇزىنمىلتىقتىڭ ازان شاقىرىلىپ قويىلعان اتى قۇتىمبەت. جاۋگەرشىلىك زامانداردا ۇنەمى ۇزىن مىلدىق اسىنىپ، سان سايىستاردا ەر جۇرەكتىلىگىمەن تانىلعان باتىردى جالپى جۇرت «ۇزىنمىلتىق» اتاپ كەتىپتى. ول ءوز داۋىرىندەگى داڭىقتى قولباسشى، تانىمال ساياتشىلاردىڭ ءبىرى. ەسىمى مەن ەرلىگى 4 عاسىر بەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، ەل اۋزىندا اڭىزعا اينالىپ كەلەدى. ەر جانىبەكتىڭ سەنىمدى سەرىگى بولىپ، ەلىنە ۇران بولعان ايگىلى بايتايلاق باتىر سول ۇزىنمىلتىق بابانىڭ تۋعان نەمەرەسى.

ۇزىنمىلتىق باتىر

(1640 – 1737)

بيىل قاسيەتتى قازاق ەلىنىڭ ەگەمەندىك العانىنا 30 جىل. «تەگىن ءبىلۋ – تەكتىلىك» دەگەن دانالار. سول بابالاردىڭ اسقاق ارمانى ساي، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، بارىمىزدى باعامداپ، جوعىمىزدى تۇگەندەپ كەلە جاتقان بۇگىنگى كۇندە مۇنداي دەرەكتەردىڭ وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن ورنى بولەك. سەبەبى، بابالار ەرلىگى ەلگە ۇران، ۇرپاققا ۇلگى. التاي ايماعىندا تۋىپ ءوسىپ، شىعىس قازاقستاننىڭ كۋرشىم اۋدانىندا 100 جاسىندا ءومىر وتكەن تاريحشى تومالاي توقا ۇلى بەرگەن دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ۇزىنمىلتىق باتىر تاۋ تۇلعالى، ۇزىن بويلى، ساقالى كەۋدەسىن جاۋىپ تۇراتىن الىپ كۇشتىڭ يەسى ەكەنى ايتىلادى. سونداي-اق باتىر اقىل پاراساتىمەن ەلدىڭ باسىن قۇراعان، اۋزى دۋالى بي بولعان. ەل ىشىندە رۋ ارالىق داۋ-جانجالداردا جۇرت قاراقىلدى قاق جارىپ، ءادىل بيلىك ايتاتىن سول ۇزىنمىلتىق بابانىڭ سوزىنە توقتاعان. باتىردىڭ بويىنىڭ بيىكتىگى سونشالىق، اتقا ءمىنىپ، اياعىن قومدانعاننىڭ وزىندە ەكى تىزەسى جەر سوققان. ال اتپەن ارىقتاردان، جىرا-جىلعالاردان وتكەندە تىزەسىن جارالانىپ قالماۋى ءۇشىن ۇنەمى تىزەقاپ كيىپ جۇرگەن. جاي ۋاقىتتا باتىر استىندا توبىلعى تورى ات ءمىنىپ، موينىندا ۇزىن مىلتىعىن اسىنىپ، قولىندا قىران بۇركىتىن قوندىرىپ، قۇماي تازى ەرتىپ، ساياتشىلىققا شىعاتىن. ەندى ءبىر دەرەكتە بىردە بەس-التى جىگىت بىرىگىپ، ورنىنان قوزعالتا الماعان ءداۋ تاستى، ەكى قولىمەن كەۋدەسىنە تىرەي كوتەرىپ، اۋدەن جەرگە دەيىن ەش قينالماي اپارىپ قويعان ەكەن. ادەتتە ۇزىنمىلتىق ءومىرى جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋلاردىڭ جالىنا جارماسا كەتىپ، تىرپ ەتكىزبەي جايداق ءمىنىپ- اق ەكى اينالدىرماي جۋاسىتسا، بەلدەسكەندە ءومىرى جاۋىرىنى جەرگە ءتيىپ كورمەگەن بالۋان اتانعان.

ەجەلگى اڭىز بويىنشا ەر جىگىتتىڭ جەتى قازىناسى – اقىلدى جارى، جۇيرىك اتى، اڭشى بۇركىتى، ادال ءيتى، مىلتىعى مەن قاقپانى جانە قازانى سانالعان. ۇزىنمىلتىق باتىردا وسى ەرەكشەلىكتىڭ بارلىعى دا بولعان. بەلدىگىنەن ءوق-دارى سالاتىن وقشانتايى مەن ارقاردىڭ، كيىكتىڭ مۇيىزدەرىنەن جاسالعان شاقشاسى تۇسپەگەن.

«ەر قارۋى – بەس قارۋ» دەگەن دانا حالقىمىز. ۇزىنمىلتىق اتۋ قۇرالىنا – ساداق پەن مىلتىقتى، سوعۋعا – شوقپاردى، كەسۋگە – قىلىشتى، تۇيرەۋگە –نايزانى، شابۋعا – ايبالتانى، وسۋ قۇرالى رەتىندە – قامشىنى وتە شەبەر پايدالانا بىلگەن. بۇل ۇزىنمىلتىقتىڭ مەرگەن، ساداقشى، قىلىششى، نايزاشى، ايبالتاشى، شوقپارشى جانە قامشىگەر ەكەنىنىڭ بىردەن ءبىر دالەلى.

باتىر جاساعان ءداۋىر جوڭعار قوسىندارى قازاق دالاسىنا كوز ءسۇزىپ، ءجيى شابۋىل جاساعان كەز. سونداي قيىن-قىستاۋ كەزدەردە باتىر «ەرەۋىل اتقا ەر سالىپ، ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ» حالقىن ۇرىس دالاسىنا باستاعان. ول ەلىم دەپ ەڭىرەپ، حالقىم دەپ ەلجىرەپ قالىڭ قولمەن جاۋعا سان مارتە قارسى شاۋىپ، تويتارىس بەرگەن. ۇزىنمىلتىق اق ساقالى كەۋدەسىن جاۋىپ، 70 جاستان اسقان شاعىندا دا كۇش-جىگەرى تاسقىنداپ، جوڭعارعا قارسى ۇرىستار دا اسقاق رۋحى، قايتپاس قايسارلىعىمەن تانىلعان. ول تەبىندى تەگەۋرىندى، ءادىس-ايلاسىنىڭ ارقاسىندا قارسى كەلگەن جاۋدىڭ ارنى قاتتى، كۇشى مىعىم تالاي باتىرلارىن جەر جاستاندىرعان. ءتىپتى، ەلىن قورعاۋ جولىندا ۇرپاقتارىندا باتىلدىققا باۋلىپ، ۇلدارى مەن نەمەلەرىن دە الدىڭعى شەپكە ءوزى قولىمەن اتتاندىرىپ وتىرعان. ۇزىنمىلتىق ۇلى بەيىمبەتكە، نەمەرەسى بايتايلاقتى جاستايىنان دارا تۇرمىس كەشىرۋگە، باتىلدىققا تاربيلەۋگە باسا ءمان بەرگەن. نەمەرەسى بايتايلاققا بارلىق سوعىس ونەرىن ءوز قولىمەن ۇيرەتكەن. كەنىن «اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەمەكشى باتىر بايتايلاقتىڭ 13 جاسىندا قولىنا قارۋ الىپ، جوڭعار شاپقىنشىلارىمەن جان اياماي ايقاسۋى سول تاعلىمدى تاربيەنىڭ ايقىن ءبىر ايعاعى. بايتايلاق باتىر شامامەن 1703 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، 1781 جاسىندا ومىردەن وتكەن. اقتابان شۇبىرىندى زامانىندا ەر جانىبەكتىڭ سەنىمدى سەرىگى بولىپ، جوڭعارعا قارسى نەبىر سۇراپىل شايقاستاردا اتوي سالىپ، اتقا قونىپ، جەڭىستىڭ تۋىن تىككەن. كەيىن شەرۋشى اتادان تاراعان ءاربىر ۇرپاق ونىڭ ەسىمىن ۇران ەتىپ، «بايتايلاقتاپ!» جاۋعا اتتاناتىن بولعان.

ۇزىنمىلتىق باتىر قولدانعان مىلتىعىنىڭ ۇڭعىسى ءيىر وقپانىنىڭ ۇستىڭگى جاعى قىرلانىپ سوعىلعان. كوزدەۋ تەتىگى قازىنا بولىگىندە ورناتىلعان، كوزدەۋىشتەن جانە اۋىز تۇسىنداعى قاراۋىلدان تۇرادى. وقپان قۇنداققا ەكى مەتاللمەن قۇرساۋلانىپ بەكىتىلگەن. قۇنداعى اعاشتان، مويىنى ۇزىن، وقپاننىڭ اۋىزىنىڭ ۇشىنا دەيىن جەتەدى. ءدۇمى ەۋروپالىق ۇلگىدە جاسالعان. دۇمىندە مەتالل پلاستينامەن جابىلعان ويىعى بار. قۇنداق مويىنىنىڭ ورتا ءتۇسىندا سيراعى ورناتىلعان، سيراقتارىنىڭ ۇشتارى تەمىردەن جاسالعان. مەتالل دىڭگەكتىڭ ۇزىندىعى - 92 سم، اعاش ارناسى - 126 سم، تىرەۋى مەتالل اياق تۇعىرى - اعاش تىرەگى مەتالل تىرەۋىشتەرىمەن -15 سم. مىلتىقتىڭ جالپى ۇزىندىعى 135 سم. ول قۇرالايدى كوزگە اتاتىن ايگىلى مەرگەن ادام بولعان. ونى ۇزىنمىلتىق اتاندىرعان ءشيتى ءمىلتىق-دارىنى مىلتىقتىڭ اۋزىنا قۇيىپ، كەيىن دومالاق قورعاسىن سالىپ، بىلتەمەن وت تۇتاندىرىپ اتۋعا ارنالعان. اڭ، قۇستى الىس قاشىقتىقتان اۋلاۋعا قولايلى وتتى قارۋ. ۇزىنمىلتىق باتىردىڭ نايزاسى باسقا باتىرلارعا قاراعاندا ۇزىن ەدى. نايزانىڭ ۇزىندىعى مولشەرمەن 2-2،5 مەتر. نايزانى جاقىننان، بەتپە-بەت ايقاستا تۇيرەۋ ارقىلى قولدانىلعان. ال، ساداعى كۇردەلى قۇراما ءتۇرى بولاتىن. سەرپىندى ەتىپ جاسالعان نەگىزى –«ادىرنا» اعاشتان جاسالىپ، ۇستايتىن تۇسى سۇيەكپەن كۇشەيتىلىپ، سىرتىنان تارامىسپەن ورالعان. كەرىلگەن ءجىبى-«كىرىسى»-مالدىڭ شەگىنەن ورىلگەن. قايىڭنان جونىلىپ، ۇشىنا تەمىردەن، سۇيىكتەن جەبە ورناتىلعان. تومەنگى جاعىنا قۇستىڭ قاۋىرسىنى بەكىتىلگەن. وقتاردىڭ ارنايى قابى-«قورامساق»-تەرىدەن جاسالىپ، بەتى قازاقى ويۋ-ورنەكتەرمەن بەدەرلەنگەن. باتىر قولدانعان ايبالتانىڭ اعاش سابى ەكى جەردەن تەمىرمەن بەكىتىلگەن. ءجۇزى جارتى اي ءتارىزدى دوڭگەلەنىپ كەلگەن. نايزا، ساداق جانە ايبالتا سىندى بۇل قارۋلار ۇزىنمىلتىق باتىردىڭ سوعىستا، جەكپە-جەكتە الىپ شىعاتىن جەكە قارۋى. باتىر سونىمەن قاتار شوقپار ونەرىن وتە جاقسى مەڭگەرگەن. ۇزىنمىلتىقتىڭ شوقپارى تاستان جاسالعان. تاس شوقپارلار نەگىزىنەن ورتا عاسىرلاردا عانا قولدانىلعان. ماسەلەن،

«قوبلاندى باتىر» جىرىندا:

«تارلان اتقا كىدىرىپ،

ەر سالعانشا اسىقتى.

ات باسىنداي تاس شوقپار،

تاقىمىنا باسىپتى» دەگەن جىر شۋماقتارى كەزدەسەدى. ۇزىنمىلتىق باتىردىڭ شوقپارى وسى جىردا سۇرەتتەلگەندەي تاس شوقپار. ۇزىنمىلتىق شاقپارىنىڭ قايىسىن 24 تاسپادان جۇمىرلاپ ءورىپ، ونىڭ باسىنا ات باسىنداي تاس بايلاپ ۇرادى ەكەن. اڭ-قۇس اۋلاۋعا تاس پايدالانسا، سوعىستا تەمىردەن، شويىننان، قورعاسىنان قۇيىلعان، سالماقتارى بىرنەشە باتپان بولعان اۋىر شوقپار ءتۇرىن قولدانعان. باتىر ءوزىنىڭ قامشىگەرلىگىنە ساي قامشى ءورۋدىڭ قىر-سىرىن جاقسى مەڭگەرگەن. ءتورت تاسپادان باستاپ، ون ەكى تاسپاعا دەيىنگى قامشىلاردى ءتۇرلى تاسىلدەرمەن ورە بىلگەن. ۇزىنمىلتىق قامشى ارقىلى جاۋىنان قورعاناتىن، اسىرەسە جوڭعار شايقاسىندا جاۋدىڭ بىرنەشە باتىرىن جايراتىپ سالعانى ەل ىشىندە اۋىزدان اۋىزعا تاراپ ۇلكەن اڭىزعا انالعان. مىسالى، ول قامشىمەن جاسقاۋ، سيپاي قامشىلاۋ، باتىرا سوعۋ، وراپ تارتۋ، شىقپىرتۋ، وسا تارتۋ، تىلە تارتۋ، باسا تارتۋ، كوسىپ جىبەرۋ، سەرپە تارتۋ، كوسيتە تارتۋ، سالىپ قالۋ، سىلتەپ قالۋ سىندى ادىستەردىڭ ءتۇر-تۇرىن قولدانعان. ناقتىراق ايتقاندا قامشىگەرلىك ادام بويىنداعى ەپتىلىك، دالدىك، جىلدامدىقپەن جۇرەكتىلىك قىرىن كورسەتە بىلەتىن ۇلكەن ونەر. «ات ادامنىڭ قاناتى» دەگەن حالقىمىز جىلقى مالىن ەرەكشە قاستەرلەگەن. باتىردىڭ ومىردە جانىنا بالاپ، سان سايىستان امان الىپ شىققان توبىلعى تورى اتى 32 جاسقا كەلىپ ولگەندە ەرەكشە ەگىلىپ جىلاپ قوشتاسقان ەكەن.

«جىگىتكە 70 ونەردە از» دەمەكشى، ءبىر بويىننان باتىرلىق، مەرگەندىك، قامشىگەرلىك، قۇسبەگى، اتبەگىگىلىك سىندى ەرگە ءتان اسىل قاسيەتتەردىڭ بارلىعى تابىلاتىن ۇزىنمىلتىق باتىردىڭ قازاق ەلى تاريحىندا سىڭىرگەن ەڭبەگى ەرەن. باتىردىڭ زيراتى شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي اۋدانى زايسان كولىنىڭ وڭتۇستىك باتىسىنا قاراي شامامەن 12 شاقىرىم جەردە. زيرات جاتقان جەر ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ 1910، 1923 جىلدارى سىزعان كارتالارىندا دا انىق بەلگىلەنگەن. بۇل ءوڭىر كەڭەس وداعى زامامىندا بەكەت بولعان. تارباعاتاي اۋدانى قابانباي اۋىلىندا تۇراتىن ۇزىملىلتىقتىڭ جيەنشارلارى وسى تاڭدا رۋلى ەل بولىپ ءوسىپ، ونگەن ەكەن. ۇزىنمىلتىقتىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى ساعي التاي، لاشىن ماۋلەن، قارقىن قاسىمبەك ۇلى سىندى ازاماتتارعا 2019 جىلى 12 جەلتوقساندا باتىردىڭ تۋعان جيەنى 90 جاستان اسقان قابدوللا اقساقال زيراتتى كورسەتىپ بەرگەن. وسى اۋىلدا ءبىر مال جوعالىپ كەتسە نەمەسە جايىلىپ كەتىپ تابىلماعاندا، مالدى كورگەندەر «ۇزىنمىلتىق زيراتىنىڭ ارعى جاعىندا نەمەسە تومەنگى جاعىندا جايىلىپ جاتىر» دەسەدى ەكەن. قابدوللا اقساقالدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا زيرات كيىز ءۇي پىشىنىندەس، ساتىلانىپ جينالعانىن، توبەسىنە ات ۇستىندە تۇرعان ادامنىڭ قولى كوتەرگەندە جەتپەيتىن. ۇزىنمىلتىق ايگىلى باتىر بولعاندىقتان زياراتى بيىك سالىنعان كورىنەدى.

ۇزىنمىلتىق باتىردىڭ ۇرپاقتارى بۇگىندە ءبىر قاۋىم ەل. ولار قىزاقستاننىڭ ءار جەرىندە، قىتايدا، مونعوليادا، تۇركيادا، ەۋروپا ەلدەرىندە جانە الەمنىڭ تۇپكىر-تۇكپىرىندە تۇرادى. «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەندەي، ونىڭ ۇرپاقتارى جاقىندا باباسىنىڭ زيراتىن جاڭعىرتىپ ۇلكەن كەسەنە تۇرعىزدى. كەسەنەنىڭ تۇرعىزىلۋىنا باتىردىڭ تىكە ۇرپاقتارىمەن قاتار شىعىس قازاقستان وبلىسى تارباعاتاي اۋدانى قابانداي اۋىلدىق وكرۋگ اكىمشىلىگى قول ۇشىن بەردى. بارلىقتارىنا اللا رازى بولسىن!، – دەيدى كەسەنەنى تۇرعىزۋشىلار.

زەينەش سمايىل

(تۇركيا-انكارا)

قازاقستان عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى

اكادەمىگى، پروفەسسور، تۇركولوگ

6alash ۇسىنادى