(قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىق مەرەي تويىنا ارنايمىن)
بيىل قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ مەرەيلى 30 جىلدىق تويى. اتا – بابالارىمىز سان عاسىردان بەرى بىلەكتىڭ كۇشى مەن نايزانىڭ ۇشى مەن ۇلى دالا ەلىنىڭ جەرىن، حالقىن جانقيارلىقپەن قورعاپ، قازاق دالاسىنا شابۋىل جاساعان جاۋلارىن جەر جاستاندىرا جويدى. اتا- بابالارىمىزدىڭ «...كوش جولىنان كورەسىڭ كوشپەندىنىڭ، تاريحتا قالدىرعان وشپەس ءىزىن…»، «كوزى بابامىزدىڭ ءبىر كورگەندە تۇسكەن جەرى، بىلەكتىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشى تيگەن جەرى» دەپ قازاقتىڭ ۇلى دالاسىن قورعاۋى ءبىزدى باتىرلار ۇرپاعى ەكەنىمىزدى بارشا الەمگە ءپاش ەتتى.
قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي حان مەن جانىبەك حاننان باستاپ، قاسىم حاندارعا دەيىن بەرىك قامالى، قورعانى بولعان، اسكەر باستاپ، جاۋ شەبىنە اتوي سالىپ سوعىسقان مىقتى قولباسشىلار كوپ بولدى. ولاردىڭ ەرلىك، قاھارماندىق ىزگى ىستەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا اڭىز بولىپ تاراپ كەلەدى. الايدا تاسادا ۇمىت بولعاندارى دا جوق ەمەس. بايتاق دالا مەن بايلىعىمىزدى عانا امانات دەپ بىلمەي، ولاردىڭ ەرلىگىن ۇرپاقتان ۇرپاققا جىرلاپ ءوتۋى بىزگە ۇلكەن مىندەت.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى كوپ تاريحتىڭ بەتى اشىلىپ، قازاق تاريحىنداعى اقتانداقتاردىڭ، ورىس، جۇڭگو باسقا دا شەتەلدىكتەردىڭ بۇرمالاعان، قاساقانا وزگەرتىپ جازعان تاريحتارى تۇزەتىلە باستادى.
بۇگىنگى تاڭدا قازاق تاريحىنىڭ التىن پاراعى اشىلدى. ەندىگى تاريح قازاقتىڭ التىن تاريحى بولىپ جازىلماق. اتا- بابالارىمىزدان امانات بوپ نە قالدى؟! اقىن ماعجان جۇمابايەۆ ايتقانداي:
ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، سەل ۇمىتپاس،
ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، جەل ۇمىتپاس.
ەل ءۇشىن جانىن كەشىپ، جاۋدى قۋعان،
ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، ءشول ۇمىتپاس.
ەل جاۋىن زەرتتەپ، ءورت بوپ تىنباي جورتقان،
ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، بەل ۇمىتپاس.
ەل ءۇشىن توككەن ەرلەر قانىن جۇتقان،
ەرلەردى ۇمىتسا دا ەل، جەر ۇمىتپاس.
ارقانىڭ سەلى، جەلى، ءشولى، بەلى،
ەرلەردى ۇمىتپاسا ەل دە ۇمىتپاس.
«ەل ءۇمىتىن ەر اقتار، ەر اتاعىن ەل ساقتار» دەيتىن حالىق دانالىعى ەردىڭ دە ەرى بولاتىنى، ءبيدىڭ دە ءبيى بولاتىنى تۋراسىندا قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تۇجىرىمىن دالەلدەدى.
مىنە سول ۇزاق تاريحتان بىزگە جەتكەنى بىرەۋ بولسا دا بىرەگەيى باتىر جانتەكەي بەردىشورا ۇلى (1460-1543) جاساعان. قاسىمحاننىڭ قارادان شىققان اسكەري قولباسشىلارىنىڭ ءبىرى. قاسىمحان قۇرعان قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى. ول قازاقتىڭ ورتا ءجۇزى ارعىن، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق، كەرەي، ۋاق تايپالارىنىڭ ىشىندەگى جان سانى ەڭ كوپ بولعان كەرەي تايپاسىنىڭ كىندىكتى، وسىپ-ونگەن ءبىر بۇتاعى باعانالى-بايلاۋ-بەردىشورا اتاسىنان تارايدى.
باعانالى دا قازاق باتىرلارىنىڭ ءبىرى ءارى مىقتى ءبيى بولعان ەكەن. ءبىر حالىق اقىنىنىڭ ولەڭىندە: «ءشوپتىڭ جاقسىسىن جالبىز دەيدى، تىشقاننىڭ جاقسىسىن قۇندىز دەيدى. ايتايىن اتا تەگىمدى سۇراساڭىز، اكەم بايلاۋ باي، شەشەم قۇندىز دەيدى». بايلاۋ بەردىشورانىڭ اكەسى، قۇندىز بەردىشورانىڭ شەشەسى ەكەن. بايلاۋ دا ەلگە تانىس اتاقتى باي، جاۋ جۇرەك باتىر بولعان ەكەن. جاۋلارىمەن شايقاستا ەرلىكپەن قازا بولىپتى. وسى بايلاۋ اتادان جانتەكەي تارايدى.
جانتەكەيدە ءسۇيىنشىالى، ءسۇيىنباي، سۇيىندىك اتتى ءۇش ۇلى بولىپتى. بۇلاردى اتا تەك شەجىرەلەرىندە «ءۇش جانتەكەي» دەپ اتايدى. جانتەكەي كەزىندە اتاقتى باي بولعان. تاريحي اڭىزداردا جانتەكەي ايتىپتى ەكەن دەگەن ءسوز بار. «بايلىعىم حالقىما جەتسە مەندە ارمان جوق» دەگەن ءسوزى ونىڭ ءوز زامانىنىڭ كورەگەندى تۇلعاسى ەكەنىن كورسەتەدى. جانتەكەيدىڭ ايەلى ءماۋلىم دە ەرلەرمەن قاتار سوعىسقا قاتىسقان باتىر، اقىلدى، پاراساتتى، قولىنان ونەر تامعان، تەكتى، ۇلتىنا پانا، ۇرپاعىنا اسىل انا بولعان ەكەن. ءماۋلىم كەلباعىس قىزى(شۇبارايعىر اتاسىنان).
ءماۋلىم انانىڭ اكەسى كەلباعىس. ونىڭ اكەسى كەنەل دەگەن اتاقتى باي اۋىلىن جاۋگەرشىلىك زاماندا جاۋ شاۋىپ، تىشقاق لاق قالدىرماي شايباندار اۋلەتى شاۋىپ كەتەدى. وسىدان كەيىن اۋىل وتە قيىن اۋىر اشارشىلىققا تاپ بولىپ، كوپ ادام قىرىلادى. شىداماعان كەلباعىس جاناتا، جاركە ابىز اتتى ەكى ۇلىن ەرتىپ، كەڭ دالادا يەسىز – تەگىن جاتقان جانتەكەي جىلقىسىنان بىرەر ايعىر ءۇيىرلى جىلقىسىن بارىمتالاپ الىپ قايتادى دا، اكەلگەن جىلقىلاردى اۋىلىنا سويىسقا تاراتىپ بەرىپ، تەك ايعىرىن عانا الىپ قالىپ، اۋىل اراسىنا كولىك قىلىپ پايدالانادى ەكەن.
ءبىر ۇلكەن تويدا ءبىر ايعىرعا مىنگەسىپ جۇرگەن ءبىر اقساقال، ەكى ازاماتتى كورىپ، جىلقىسىن تانىعان جانتەكەيدىڭ اعاسى جادىك باتىر جىلقىنى قايدان العانىن، قاسىنداعى قالعان جىلقىنى سۇراپتى. شىنىن ايتقان كەلباعىس مال قۇنىن تولەۋگە شاماسى جوق بولعاندىقتان، قىزى ءماۋلىمدى ءىنىسى جانتەكەيگە نەكەلەستىرىپ بەرۋگە كەلىسەدى.
تاريحي اڭىزداردا «قىدىر» پايعامبار جانتەكەي شاڭىراعىنا كەلىپ، ءمۇساپىر ادام كۇيىندە قونادى ەكەن دەيدى. كەلگەن قوناعىن ەرەكشە سىيلاپ، سىي كورسەتكەن ءماۋلىم اناعا جاقسى قاسيەت وسى پايعامباردان دارىعان دەسەدى. حالىق اۋىزىندا «جانتەكەيگە قىدىر دارىپ، ب ا ق قونعان» دەيتىن ءتامسىل وسىدان تاراعان ەكەن.
مال باسى تەگىس وسكەن باتىر جانتەكەي ءوز كەزىندە قاسىمحان اسكەرلەرىنىڭ قولباسشىسى بولعان، وعان قوسا قاسىمحان ورداسىنىڭ جانە قاسىمحان اتتى اسكەرلەرىنىڭ ءمىنىس اتىن، حان، سۇلتانداردىڭ مىنەتىن اتاقتى جۇيرىك، جورعا سايگۇلىكتەرىن دە ءوز جىلقىسىنان تاڭداپ بەرگەن. ءتىپتى يران، يراك، قىرعىز، پارسى ەلدەرىنە دەيىن داڭقى شىققان. قاسىمحان ەلشىلىك ماقساتتا باسقا ەلدىڭ سۇلتاندارىنا سىيلايتىن جىلقىلاردى دا وسى جانتەكەي بايدىڭ جىلقىلارىنىڭ ۇيىرىنەن تاڭداعان دەسەدى.
جانتەكەيدىڭ سول كەزدەگى قونىسى سارىارقانىڭ جونى مەن ءسىبىردىڭ شىعىسى ەكەن. سارىارقا قازاقتىڭ كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان، باتىرلارىمىزدىڭ بىلەكتىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاعان قاسيەتتى مەكەنى. جانتەكەي باتىردا ونىڭ ۇلدارى مەن نەمەرەلەرى دە سارىارقا توسىندە جەرلەنگەن.
ۇلىتاۋ ەرتەدەن قازاق استاناسى. جوشى حان نەگىزىن قالاعان. قاسىمحان قازاق ورداسىن تىككەن. جانتەكەي حان شاڭىراعىن كوتەرىسكەن قاسيەتتى مەكەنى.
اتاقتى ۇمبەتاي جىراۋ جىرلاعانداي:
باتىر حانعا ساي بولدى،
ەلى جالپاق باي بولدى.
قىس قىستاۋى تاۋ بولدى،
جاز جايلاۋى كول بولدى.
سارىارقا بەل بولدى،
سارىارقا دەپ تاڭدانىپ،
وزگە جۇرت اڭسار ءجاي بولدى.
ماعول جانە ءۇندى ەلدەرىنىڭ بيلەۋشىسى، اقىن، جازۋشىسى زاھيرەددين بابىر ءوز دەرەكتەرىندە « جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ بىردە ءبىرى ءبۇل حالىقتى ءدال قاسىمحان سياقتى باعىندىرا الماسا كەرەك. ونىڭ اسكەرىندە ءۇش ءجۇز مىڭ ادام بولعان » دەپ جازادى. ال ايگىلى تاريحشى، ادەبيەتشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي قاسىمحان جايىندا «ول دەشتى قىپشاققا تولىق بيلىگىن تاراتتى. ونىڭ حالقى ميلليوننان استى. جوشى حاننان كەيىن ءبۇل جۇرتتىڭ ءدال وسىنداي كۇشتى حانى بولعان جوق» دەپ جازادى.
ورتا عاسىرداعى قازاقتىڭ عۇلاما عالىمى قادىرعالي جالايىر ەڭبەكتەرىندە «جانىبەك حان ۇلدارىنىڭ ىشىندەگى اسا بەلگىلى بولعانى قاسىمحان ەدى، ۇزاق ۋاقىت اتاسىنىڭ ۇلىسىنا پاتشالىق ەتتى. توڭىرەگىندەگى ءۋالياتتاردى وزىنە قاراتتى» دەپ جازىلسا، تاريحشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي « تاريح-ي-راشيدي » كىتابىندا: « قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى اراسىندا قاسىمحانداي قۇدىرەتتى بولعان ەشكىم بولعان ەمەس»دەپ جازادى.
ال باتىر جانتەكەي بەردىشورا ۇلى وسى قاسىمحاننىڭ قارادان ءوزى تاڭداعان قولباسشىسى، تۋىن ۇستاپ، ەلىن، جەرىن قورعاعان قايتپاس، جاۋ جۇرەك باتىرى. سول كەزدەگى قازاقتىڭ الىپ جاۋى شايباني اۋلەتىنىڭ قازاق دالاسىنا جاساعان بەس مارتە قاندى شايقاسىندا قاسىمحان ءۇش ءجۇز مىڭ اتتى اسكەرى مەن ونىڭ قولباسشىسى جانتەكەيگە قاتتى سەنىم ارتىپتى.
تىزە قوسقان قاسىمحان اسكەرلەرى 1519 جىلى باستالعان ماڭعىتتارعا قارسى شابۋىلىن، شايبانيلاردىڭ سامارحان، تۇركىستان، سىر وڭىرلەرىندەگى قالالاردى باسىپ الۋى شايقاستارىن، ۇلىتاۋداعى حان سارايىن باسىپ الۋى شايقاستارىن ماڭىزدى ستراتەگيالىق سوعىس تاكتيكاسىمەن تالقاندايدى.
اكەسىنە سايكەسكەن جانتەكەيدىڭ ءۇش ۇلى ءسۇيىنشىالى، ءسۇيىنباي، سۇيىندىكتەر قاسىمحان اتتى اسكەرى قاتارىندا جاۋ شەبىنە تويتارىس بەرىپ، ءوز ەرلىكتەرىن كورسەتەدى. تاريحي دەرەكتەردە ايتىلۋىندا جانتەكەي ۇلدارىندا الپىس مىڭنان استام جىلقى بولىپ، ءمىنىس ات، سويىس مال سياقتى حان ورداسىنىڭ نەگىزگى قاجەتتىلىكتەرىن قامداۋدا ەرەسەن زور ەڭبەك كورسەتكەن ەكەن.
باتىر، ءوز ءداۋىرىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسى، قوعام قايراتكەرى، قولباسشى جانتەكەي قاسىمحاننىڭ قاسقا جولىن جاساۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان تاريحي تۇلعا. ول اتام قازاقتىڭ ۇلى دالا كوشپەلى ەلىنىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋداعى تاريحي تاجىريبەلەرىن دۇرىس قورىتىندىلاپ، قازاقتىڭ كوشپەلى تۇرمىسىنداعى قىس قىستاۋ، تولدەۋلىك، جاز جايلاۋ، كۇز كۇزەۋلىكتەگى تابيعي تۇرمىسىن قاسىمحاننىڭ تۇڭعىش رەت قاسقا جولىنا ەنگىزدىرتكەن ساياساتكەر. كەيىنگىلەر بۇل جولدى «قازاقتىڭ ءتورت وزگەرمەسى» دەپ اتاعان. بۇلاي دەگەندىك اۋا-رايىنا قاراي قىستاۋ، كۇزەۋلىك وزگەرمەيدى دەپ قازاق قايدا كوشىپ بارسا دا بۇل قاعيدادان اجىراي المايتىندىعىن زاڭدىق تۇرعىدان تۇراقتاندىرعان.
بۇدان تىس قازاق اراسىندا كوپ بولاتىن جەر داۋى، جەسىر داۋى، مال داۋى، كىسى ءولىمى قاتارلى كەلەلى ىستەردى ناقتىلاپ، قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى دەپ كورسەتكەن. بۇل حالىق اراسىندا دۇرىس شەشىم جاساۋعا ىقپال ەتىپ، قاسىمحاننىڭ بەدەلىن ارتتىردى.
جانتەكەي مۇرىندىق حان تۇسىندا قاسىمحانمەن بىرگە قول باستاپ نوعاي ءۋالياتتارىنا باسىپ كىرىپ، نوعايلاردى تالقانداپ، مۇرىندىق حاننىڭ سارايشىقتى استاناعا اينالدىرۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسادى.
قاسىمحاننىڭ قازاقتىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ، ءسىبىردىڭ شىعىسىن، اقمولا، كوكشەتاۋ، قىزىلجار، ماڭعىستاۋ، قوستاناي، سارىارقا، سىر بويى، سامارحان، بۇحار، تۇركىستان، سارايشىق، ۇلىتاۋ، قاراعاندى وڭىرلەرىنە، سارىسۋ، اتاسۋ، نۇرا وزەنى بويلارىنا تولىق جەتەكشىلىك ەتىپ، قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق ورنىن كەڭەيتىپ، قاسىمحان داۋىرىندەگى ءبىر ميلليوننان استام قازاقتىڭ قۋانىشىن ەسەلەپ، قازاق قولىنىڭ ايباتىن ەسەلەدى.
قاسىمحان تۇسىنداعى ءۇش بي: تاناش فارحات ۇلى، باعلان بي، جانتەكەي بي قازاقتىڭ «ءۇش التىن دىڭگەگى» اتانعان جانە «التى ارىستى» ەلدىڭ بيلەرى بولعان ەكەن.
قاسىمحان مەن بىرگە حان ورداسىنداعىلاردىڭ قول استىنداعىلاردىڭ كوبى حان تۇقىمى، سۇلتان اۋلەتتەرى بولعان. قارادان تاڭداپ العان مەملەكەت قايراتكەرلەرى از ساندى بولعان. تاريحشى، ادەبيەتشى مۇحاممەد حايدار دۋلاتي « تاريح-ي-راشيدي » كىتابىندا «قاسىمحاننىڭ ءوز زامانىندا تاريحي ورنى جوعارى بولدى، اسىرەسە قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق اۋماعىن كەڭەيتتى، مال شارۋاشىلىعىن نەگىز ەتكەن تايپالاردىڭ جايىلىمدىق جەرلەرىنىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتتى، ەلدى نىعايتتى. حالىق سانىن ءوسىردى. قازاق ەلىن الىس جاقىن ەلدەرگە پاش ەتتى. قازاق سانى ءبىر ميلليوننان استى»دەپ جازادى.
مۇحاممەد شايباني 1500 جىلداردا قازاق جەرىنە قايتا – قايتا شابۋىل جاسايدى. قولباسشى جانتەكەي شابۋىلدارعا اتوي سالىپ باتىلدىقپەن قارسى تۇرادى. وسى قيان كەسكى شايقاستاردا اكەسى بەردىشورا دا قازا بولادى. بەردىشورانىڭ اكەسى بايلاۋ باتىردا ءسىبىر دالاسىن قورعاۋدا ەلۋلى ەڭبەك كورسەتكەن باتىر بولعان ەكەن.
جانتەكەيدىڭ مول بايلىعى باعانادان، بايلاۋدان، جيەنشورادان ۇرپاق جالعاپ ۇزىلمەگەن ەكەن. ول تەك جىلقىلارىنىڭ كوپتىگى مەن ەمەس، ساپاسىنىڭ وتە جاقسىلىعىمەن ەلگە تانىلعان.
قازاق حالقى جىلقىنى ۇلكەن جاقتان قىلاڭ، باران دەپ ەكى تۇسكە بولەدى. بارانعا قارا، قاراگەر، تورى، كەرى، قوڭىر، قۇباقان(قۇباڭ)، جيرەن، قارا سۇرى، سۇرى، قۇلا جاتادى. قىلاڭعا اق، بوز، كوك، قارا كوك، قىزىل كوك، تارلان، اق سۇرى كىرەدى. جانتەكەي جىلقىلارىنىڭ كوبى وسى ەكى تۇرگە جاتقان ەكەن. قىيىق ەندى جانتەكەي مالى دەگەن وسىدان قالعان.
قاسىمحان كەزىندەگى اتاقتى سايگۇلىكتەردىڭ، جورعالاردىڭ، جۇيرىكتەردىڭ اتى قازاق ەلىنەن تىس باسقا ەلدەرگە دە كەڭ تاراعان. جىلقى قاسيەتتى مال، اتا- بابامىز جىلقىنى وزىنە ەرتەدەن سەرىك ەتكەن. ونى قادىرلەپ، قاستەرلەگەن.
قازاق اۋىز ادەبيەتىندە جىلقى تۋرالى « قۇلىن – تايعا جەتكىزەر، تاي – قۇنانعا جەتكىزەر، قۇنان – اتقا جەتكىزەر، ات – مۇراتقا جەتكىزەر » دەپ، جىلقىنى ءوزىنىڭ باقىتى مەن مۇراتىنا جەتۋدىڭ نەگىزىنە بالاعان.
حالىقپىز جىلقى وسىرگەن ءالميساقتان،
جانىنا باتىرلاردىڭ تۇلپار جاققان.
مىنسەڭ ات، ىشسەڭ قىمىز، جەسەڭ قازى،
قازاققا جىلقى مالى بولعان ماقتان،- دەپ انگە دە قوسقان.
تەپكىشەكتە وسكەن قازاق ۇرپاعىمىز عوي،
بەلدەۋىندە ات تۇرماسا جاتپاعان،- دەگەن اتالى سوزدە ايتىلعان.
تاريحي دەرەكتەردە جانتەكەي جىلقىلارىنان سۋ جورعالار كوپ شىققان دەسەدى. سۋ جورعا دەپ ءجۇرىسى مايدا، توستاعانعا سۋ تولتىرىپ قويسا دا توگىلمەيتىن ءجايلى بولادى. ساعاتىنا 15-20 كيلومەتر جول باسادى. تۇيە جورعا جىلدامدىعى تەز، ساعاتىنا 20-25 كيلومەتر جول باسادى. ەندى ءبىر جورعا توكپە جورعا، ەڭ تەزى ساعاتىنا 50-60 شاقىرىم جول باستالادى. حالىقارالىق جورعالار مينۋتىنا ءبىر كيلومەتر جول باسادى. بۇل جورعالاردىڭ ەڭ جاقسى ءتۇرى.
جىلقىنىڭ وسى تۇرلەرىنە قاتتى قىزىققان قاسىمحان بىردە سايدحانعا بىلاي دەپتى:
- ءبىز دالا حالقىمىز، بۇل جەردە الۋان ءتۇرلى بۇيىمدار جوق، ءۇي سالۋ ماشاقاتى جوق. ەڭ قىمباتتى بايلىعىمىز جىلقى جانە ءدامدى تاماعىمىز ونىڭ ەتى. ءارى ەڭ سۇيىكتى سۋسىنىمىز ونىڭ ءسۇتى، ءبىزدىڭ ولكەمىزدە باۋ باقشامەن عيمارات جوق، سەرۋەندەيتىنبىز مالدىڭ جايلاۋى، جايلاۋعا بارىپ جىلقىلاردى تاماشالايمىز، سونى قىزىقتاۋدان ءلاززات الامىز، – دەپ سايدحاندى ەرتىپ، ۇيىنە الىپ بارادى. جىلقىلارىمەن ماقتانعان قاسىم حان:
- مەنىڭ ەكى ارعىماعىم بار، ەكەۋىدە بۇكىل ۇيىرگە تاتيدى،- دەپ ارعىماقتارىن الىپ كەلەدى. سايدحان ءدال مىنانداي كەرەمەت سايگۇلىكتەردى ەشقاشان كورمەگەنىن جاسىرمايدى. قاسىم حان:
- دالا حالقى جىلقىنىڭ كۇش قۋاتىنا قاراي تىرشىلىك ەتەدى. مەندە وسى ەكى ارعىماقتان وزگە وزىمە لايىق سەنىمدى سەرىك جوق. سوندىقتان ەكۋىن بىردەي سىزگە سىيلاي المايمىن. ولار مەن ءۇشىن قىمبات بولسا دا سىزگە بىرەۋىن سىيعا بەرەمىن جانە سىزدەي قادىرلى قوناققا لايىق ءبۇل،- دەيدى.
وسى سىيعا بەرىلگەن ارعىماق جانتەكەي جىلقىسىنان تاڭدالعان ەكەن.
جانتەكەيدىڭ ءۇش ۇلى ءسۇيىنشىالى، ءسۇيىنباي، سۇيىندىكتەردە ەڭ از دەگەندە وتىز مىڭ اسكەردى سوعىسقا اتتاندىرا الاتىن بايلىق قۋاتى مەن اتتارى بولعان دەسەدى. ودان بولەك اسكەرلەردى كيىم – كەشەك، تاماق، قارۋ جاراقتارمەن قامداعان. قازاقتا « ەردىڭ دە ەرى بولادى، ءبيدىڭ دە ءبيى بولادى» دەيتىن ماقالى بار. وسى اتالى ءسوز اتاقتى باتىر، قولباسشى جومارت باي جانتەكەي بيگە بەرىلگەن حالىق باعاسى. قازىر جانتەكەي ۇرپاقتارى جۇڭگو، مانعوليا، قازاقستان، تۇركيا، گەرمانيا قاتارلى قىرىق نەشە ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
جانتەكەيدىڭ «بايلىعىم حالقىما جەتسە مەندە ارمان جوق» دەگەن ءسوزى ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، ءوزى باتىر، ءوزى جومارت، ءوز زامانىنىڭ كورەگەندى تۇلعاسى بولىپ، ارتىنا وشپەس مول مۇرا قالدىرعان.
جانتەكەي ۇرپاقتارى تاريحتان بەرى ەڭ كوپ وسكەن قازاق حالقىنىڭ ءبىر بۇتاعى. وسى رۋدان تالاي مايتالمان بيلەر مەن جاۋجۇرەك باتىرلار شىققان. ەل ۇيىتقىسى بولعان ەل.
جانتەكەي مەن قاسىمحان دەڭگەيلەس وسكەن، ءبىرى تورەدەن شىققان حان بولسا، ءبىرى قارادان شىققان قولباسشى ەگىز قوزىداي اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس بوپ وتكەن ەكەن.
قاسىمحان داۋىرىندە جانتەكەيدىڭ باس بولۋىمەن حان ورداسىن قازاقتىڭ كيگىز ءۇي جابدىقتارى مەن قازاق كيگىز ۇيلەرىنىڭ ەڭ جاقسى ۇلگىلەرىن تاڭداپ، جانتەكەي ۇرپاقتارى ۇلىتاۋدا حان ورداسىن تىككەن. شەتەلدىكتەردىڭ، حان سۇلتانداردىڭ، ەكسپەديسياشىلاردىڭ تاماشالاۋىنا كورسەتىپ قانا قالماستان، حان ورداسىنىڭ ايباتى مەن بەدەلىن ارتتىرا ءتۇستى. قازاق كيگىز ءۇي مادەنيەتىن شەت ەلدەرگە دەيىن تاراتادى.
سول كەزدە حان ورداسىندا جالايىرشورا باستاعان 200 دەن استام اتاقتى ساياتشى، اڭشى جانە سال سەرىلەر بولعان، ولار حان ورداسىن ايۋ، قاسقىر، جولبارىس تەرىسى مەن قامداپ، تۇلكى، قارساق، قۇندىز تەرىلەرىنەن قىمبات بۇيىمدار جاساپ حان ورداسىن جابدىقتاعان.
تاريحي دەرەكتەردە قاسىمحان داۋىرىنەن قالعان ءبىر ءسوز ايتىلادى ەكەن.
«قۇستار ايتادى ەكەن، اسپانعا ۇشساق قاناتىمىز تالادى، جەرگە قونساق جالايىرشورا الادى» دەپ. وسى اڭىز ەل اۋىزىندا تاراعان.
قاسىمحاننىڭ «اق ورداسىنا» تىگىلگەن ۇيلەر 130 باستان، «كوك ورداسىنا» تىگىلگەن ۇيلەر 120 باستان ەكەن. حاننىڭ قوناق كۇتەتىن جانە ءوز ۇيلەرى 80-90 باستان، ادەتتەگى اس ۇيلەرى 40-60 باستى ۇيلەر تىگىلگەن. ءۇيدىڭ 120-130 باستى ۇيلەر 12 قانات كەرەگە مەن ۋىق پەن ەسەپتەلەدى. مۇنداي ۇيلەر اتپەن تىگىلەدى. 8-10 قاناتتى ۇيلەر 8 دە 10 كەرەگە ۋىقپەن، 4-6 قانات ۇيلەردە قاناتتىق ۇيلەردە ۋىق پەن ولشەنەدى.
بۇرىنعى وتەن بابالارىمىز اتقان تاڭعا شىققان كۇنگە جەتسەم دەپ ارمانداپ وتكەن ەكەن عوي. ءدال ءقازىر قازاقتىڭ تاڭى اتىپ، كۇنى شىعىپ، كوك تۋىمىز جەلبىرەپ، تۇتاس دۇنيەگە تانىلعالى شۇعىلالى 30 جىل بولدى. ءار قازاق بالاسى قاز داۋىستى قازىبەك بي ايتقانداي:
التىن ۇياڭ وتان قىمبات،
قۇت بەرەكەڭ اتاڭ قىمبات.
ايمالايتىن اناڭ قىمبات،
مەيىرىمدى اپاڭ قىمبات.
اسقار تاۋىڭ اكەڭ قىمبات.
تۋىپ – وسكەن ەلىڭ قىمبات،
كىندىك كەسكە جەر قىمبات.
ۇيات پەنەن ار قىمبات،
ءوزىڭ سۇيگەن جار قىمبات.- دەپ تولعايدى.
راسىندا «ەردىڭ ايناسى – ەلى، جەردىڭ ايناسى كولى»، « اتا قونىس – التىن مەكەن»، «ەلىڭ پاناڭ، جەرىڭ اناڭ»، «ەر ەسىمى ەل ەسىندە»، «ەر ولسە دە اتى ولمەيدى» دەيتىن ءسوز ونەرىن ۇستانعان حالىقپىز. ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي: «ەر ەل تاريحىنىڭ بەلى، ول كوزى تىرىسىندە ءبىر تانىلادى، ءوزى كەتكەن سوڭ كەيىنگى ۇرپاق قادىرىن ءبىلىپ، قاسيەتىن تانىعان سايىن تاعى دا تانىلادى».
قازاقتىڭ ۇلى دالاسىن، ەلىن، جەرىن قورعاعان باتىرلار رۋحى ماڭگى وشپەيدى. تاۋەلسىزدىگىمىز تۇعىرلى، ەلدىگىمىز عۇمىرلى بولسىن، اعايىن!
اۆتورى: تاريحشى، فولكلوريس، فيلولوگ، الاشتانۋشى
كەرىمباي ۇلى تالاسبەك تاۋاسار
ەسكەرتۋ: بۇل ماقالانى باسپاعا باستىرۋ جانە
سايىتتارعا شىعارۋ تەك اۆتوردىڭ رۇحساتىمەن بولادى.
2021 ج
6alash ۇسىنادى
