جوڭعارلار جويىلىسىمەن قازاق-مانچجۋر قارىم-قاتىناستارى جولعا قويىلىپ، ەكى ەلدىڭ ەلشىلەر الماسا باستاعانى تاريحتان بەلگىلى. قازاقتار ەجەنحان دەپ اتاپ كەتكەن مانچجۋر-سين يمپەراتورلارىمەن جۇزدەسكەن قازاق ەلشىلەرى حاندىقتىڭ مامىلەگەرلىك ساياساتى مەن رەسمي تالاپ-تىلەكتەرىن حابارلاپ وتىرعان. مىسالى، 1760 جىلى جۇڭگو سارايىنا بارعان قازاق ەلشىلەرى «ويرات جەرىنىڭ» قۇلازىپ بوس قالعانىن ايتىپ، تارباعاتاي مەن ىلەدەن «قونىس بەرۋدى» سۇرايدى. قازاق ەلشىلىكتەرى تۋراسىندا جۇڭگو مۇراعاتتارىندا مول ماعلۇماتتار ساقتالعان. وسى قاتاردا نازار اۋدارتاتىن قىزىق دەرەكتەردىڭ ءبىرى – يمپەراتور سيانلۋننىڭ 1762 جىلدىڭ 2 ماۋسىمىندااسكەري قىزمەت امبانىنا (قازىرگى تىلمەن ايتقاندا قورعانىس ءمينيسترى) بەرگەن جارلىعى. يمپەراتور جارلىقتا «(قوبداداعى كەڭەسشى امبان) اگۋي «ابىلايدىڭ حاتىنىڭ اۋدارماسىن وقىدىم. حاتتاعى پاتشا جارلىعىنا باعىنىپ، عاسىرلار بويى بەيبىت وتەمىز دەگەن ابىلايدىڭ ءوز سوزىنەن وزگەسىن اتاقاي جانىنان قوسىپتى، جازۋى دا بىردەي ەمەس» دەپ حابارلاپتى. بۇگىن اتاقاي اكەلگەن ابىلايدىڭ حاتىن مەن دە وقىدىم، ماعان ەسەندىك تىلەگەن (ابىلايدىڭ سوزىنەن) باسقاسى تۇگەلىمەن اتاقايدىڭ ويدان شىعارعان وتىرىگى ەكەن. ول وزىنە رەسمي باس كيىم سىيلاۋىمدى ءوتىنىپ، مال-جانىن قايتارۋىمدى سۇراپتى…» دەيدى.
ابىلايدىڭ اتىنان ەجەنحانعا جالعان حات اپارعان اتاقايدىڭ كىم بولعانى جايلى، وكىنىشكە قاراي، جۇڭگو مۇراعاتتارى ماندىمدى مالىمەت ۇسىنبايدى. بۇل تۇلعانىڭ ەسىمى ءبىزدىڭ ادەبيەتتەردە اتىعاي، اتاعاي، اتاقاي دەپ ءارتۇرلى جازىلىپ ءجۇرۋىنىڭ ءوزى دە دەرەكتەر تاپشىلىعىنىڭ سالدارى. قىتايلىق كەي عالىمدار، مىسالى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى چجانجۋناتاقايدى 1760 جىلى بەيجىڭگە ەلشى بولىپ بارعان اتالاي بولار دەپ بولجايدى. ءبىز بۇل بولجاممەن كەلىسپەيمىز. ويتكەنى، 1760 جىلى سين يمپەراتورىنىڭ قابىلداۋىندا بولعان اتالاي ابىلمامبەت حاننىڭ ەلشىسى ەدى، ونىڭ ۇستىنە اتالاي سول ساپارىندا ەجەنحاننىڭ جارلىعىمەن ءۇشىنشى دارەجەلى رەسمي باس كيىممەن جارىلقانىپ، لاۋازىم بەلگىسى – دىڭسەتاس سىيعا العان بولاتىن، ونىڭ ارادا ەكى جىل وتەر-وتپەستە ابىلايدىڭ اتىنان قىتايعا ەلشىلىككە اتتانىپ،وزىنە تاعى دا رەسمي باس كيىم سۇراۋىنىڭ قيسىنى جوق.
دەگەنمەن، اتاقايدى سۇيەگى بۇرىت (قىرعىز) بولار دەگەن چجانجۋننىڭ جورامالىنىڭ جانى بار دەپ ەسەپتەيمىز. سەنىمدى دەرەككوزدەر 1762 جىلى ابىلايدىڭ اتىنان بەيجىڭگە ەلشىلىككە بارىپ، حاننىڭ وتىنىشىمەن سين يمپەرياسىنا تاۋەلدى ىلە وڭىرىنەن قونىس العان اعايىندى ومار، سىرىمبەت، قۋاتتاردىڭ قىرعىزدارەكەنىن ايعاقتايدى. وزگە ۇلت وكىلدەرىن ەلشىلىككە جىبەرۋدىڭ مۇنان وزگە دە مىسالدارى بار. ابىلپەيىزدىڭ1764 جىلى قىتايعا جۇرگىزگەن ەلشىلىگىنىڭ قۇرامىندا ويراتتىڭ تارباعاچىن رۋىنىڭ ءتايجىسى سايبەك (سىبەك) دەگەن كىسى دە بولعان، ول ابىلپەيىزدىڭ وكىل ءىنىسى ەدى. ابىلپەيىز حاتىندا سايبەكتىڭ ىلەگە ىرگە كومۋىنە سين ۇكىمەتىنىڭ رۇقسات ەتۋىن سۇرايدى. بۇل تۋرالى ىلە ءسزيانسزيۋنى مينجۋييمپەراتورعا جولداعان مالىمەتىندە «قازاقتار تارباعاتايعا اسكەر تۇرعىزعانىمىزدان الاڭدايدى ەكەن، سايبەكتى ىلەگە قونىستاندىرىپ، سول ارقىلى جاسىرىن ءتىل الىپ تۇرعىسى كەلگەن شىعار» دەگەن كۇدىگىن ايتادى. قالاي دەگەنمەن، قازاقتاردىڭ ءبىر كەزدە جوڭعارلار كۇشپەن جاۋلاپ الىپ، ەندىگىدە باسى ءبۇتىن ءشۇرشىت بيلىگىنە كوشكەن اتا قونىستارىن قايتارىپ الۋعا باعىتتالعان اۋماقتىق تالابىنىڭ دايەكتى بولعاندىعىن راستايتىن دەرەكتەر جەتكىلىكتى. وسى ماقساتقا وراي قازاق حان-سۇلتاندارى ءارتۇرلى ءادىس-امالدار قولدانىپ جاتسا، وعان تاڭ قالۋدىڭ ءجونى جوق.
«اتاقايدىڭ سويى قىرعىز بولار» دەگەن بولجامدى راستاۋى مۇمكىن كولدەنەڭ دەرەك رەتىندە 1765 جىلى 1 مامىردا جازىلعان «قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ ءبىرىن-بىرى توناعانى جانە باسقا ماسەلەلەر تۋرالى ىلەدەگى سزيانسزيۋن ايلۋنانىڭ بەرگەن مالىمەتى» دەگەن مانچجۋرشا قۇجاتتى ايتۋعا بولادى. 1764 جىلعى قازاق-قىرعىز جانجالىنان سىر شەرتەتىن وسى قۇجاتتان بەلگىلى بولعانداي، قىرعىزدى شابۋعا اتتانعان ابىلپەيىز سۇلتاننىڭ قولى ىلە وزەنىنەن ءوتىپ، سامسۋ دەگەن جەرگە جەتكەندە، شوڭعاي، ەرنازار، قۇلنازار جانە اقتامبەردى باستاعان توپ «مىنا وتىرعان بۇرىتتار، بىلتىر ءبىزدىڭ جىلقىمىزدى ايداپ اكەتكەن بۇرىتتار دا، وسىنداعى كەبەك دەيتىن بۇرىتپەن قوڭسى وتىرىپ جۇرەتىن نوبحۋي باستاعان بۇرىتتار. ءبىز ەندى وسىلاردى شابايىق» دەپ اقىل قوسادى جانە ابىلپەيىزدىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان «بۇرىتتاردىڭ وسىدان بۇرىن مال ايداپ كەتكەن ءىزىن قۋىپ بارىپ، اتاقاي ەسىمدى بۇرىتتارمەن قوڭسى وتىرعان كەبەكتىڭ اۋىلىن شابادى. (شىنىمەن قىرعىزدار) ايداپ اكەتكەن جىلقىنىڭ ىشىنەن شوڭعاي سەكىلدى قازاقتاردىڭ الدىرتقان جىلقىلارى بار بولىپ شىقتى».
ءبىز ابىلاي حاننىڭ اتىنان بەيجىڭگە ەلشىلىككە بارعان اتاقاي وسى دەرەكتە تىلگە الىنعان قىرعىز اتاقاي بولۋى مۇمكىن دەپ جوريمىز. 1762 جىلى قىركۇيەك ايىندا يمپەراتور سيانلۋننىڭ قابىلداۋىندا بولعان قازاق ەلشىلىگىنىڭ قۇرامىنداعى قىرعىز ومار يمپەراتور سارايىنان سيانسينمەن جاساۋىلى دەگەن لاۋازىم الىپ، ابىلاي حاننىڭ وتىنىشىمەن اتا جۇرتى ىلەگە قونىستانا تۇرۋعا سين بيلىگىنەن رۇقسات الادى. مۇمكىن، ەجەنحانعا جالعان حات اپارعان اتاقاي دا وسى قاتاردا ىلەگە قونىس تەپسە عاجاپ ەمەس. ارينە، بۇل بولجالىمىز قازىرشە ءوزىن-وزى اقتاي المايدى، دەگەنمەن، بۇل جۇمباقتىڭ شەشۋى جۇڭگو مۇراعاتتارىنا جۇرگىزىلگەن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋدىڭ ارقاسىندا انىقتالا جاتار دەپ ۇمىتتەنەمىز.
سين يمپەرياسى قازاق-مانچجۋر قارىم-قاتىناسىنا ديپلوماتيالىق داعدارىس اكەلۋى مۇمكىن «اتاقاي وقيعاسىن» «جۇمساق» جولمەن شەشۋگە تىرىسادى. باستا ايتقانىمىزداي، يمپەراتور سيانلۋناسكەري قىزمەت امبانىنا بەرگەن جارلىعىندا ماسەلەنى ۋشىقتىرماي شەشۋدىڭ جوبا-جوسپارىن اتاپ كورسەتەدى: «ەگەر اتاقايدىڭ وتىرىگىن بەتىنە باسىپ، سىيلىق بەرمەي قايتارسام، ابىلاي جانە بارشا قازاق بۇل ىستەن حابارسىز بولعاندىقتان، بەتالدى ءشۇبالانۋى مۇمكىن دەپ الاڭدايمىن. سوندىقتان، تۇك سەزبەگەندەي بۇرىنعىشا قوناعاسى بەرىپ، سىيلىق ۇستاتتىم. باستاپقىدا اتاقايدىڭ قاسىنا جاساۋىل قوسىپ، ابىلايعا جىبەرىلەتىن جارلىق پەن تارتۋ-تارالعىنى سول ارقىلى تابىس ەتەيىن دەپ ويلاپ ەدىم، ءبىراق، اتاقاي ابىلايدىڭ الدىندا وتىرىگىنىڭ اشىلۋىنان قورقىپ، جولشىباي جاساۋىلعا قاستىق جاسار، سوسىن پالەنى قاراقشىلارعا اۋدارىپ، جاساۋىلدى سولار ءولتىردى، سىيلىقتى دا سولار اكەتتى دەپ بەت باقتىرماي جۇرەر دەپ،ول ويىمنان قايتتىم. ونداي بولعاندا داۋ شىققانى بىلاي تۇرىپتى، ءىستى انىقتاۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعادى. سوندىقتان ابىلايعا جىبەرىلەتىن جارلىق پەن سىيلىقتى اتاقايدىڭ وزىنە بەردىم». ءارى قاراي يمپەراتور اگۋيگە اتاقاي ىلەدەن اتتاناردا ولاردىڭ قاسىنا جەر جادىسىن جاقسى بىلەتىن ادامدار قوسىپ جىبەرىپ، سول ارقىلى ءىستىڭ ءمان-جايىن ابىلايعا حابارلاۋدى مىندەتتەيدى جانە ەگەر «اتاقاي ابىلايدىڭ الدىندا بەتتەتپەسە، تاپتىشتەپ قۋزاۋدىڭ قاجەتى شامالى» دەپ ايرىقشا ەسكەرتەدى. جۇڭگو زاڭى بويىنشا، يمپەراتوردى الداۋ – شەكتەن شىققان كەشىرىلمەس قىلمىس. ءبىراق، سوعان قاراماستان، يمپەراتوردىڭ بۇل ءىستى ۋشىقتىرماۋعا مەيلىنشە تىرىسۋى سين يمپەرياسىنىڭ قازاقتارمەن قارىم-قاتىناسقا ايرىقشا ءمان بەرىپ، قىلداي سىزات تۇسىرمەۋگە مۇددەلى بولعانىن كورسەتەدى. دەي تۇرعانمەن، وسى وقيعاعا بايلانىستى سين يمپەراتورىنىڭ كوڭىلىنە كۇدىك كىرگەنى دە وتىرىك ەمەس، ونى جوعارىدا ايتىلعان جارلىقتاعى «وتكەندە سايبەكتەر كەلگەندە ابىلايدان ەلشى كەلمەگەن، سوندىقتان، ونىڭ بۇل جولى ەلشى جىبەرۋى ورىندى. سانياز (سۇلتان) دا ەلشى جىبەرەمىن دەپتى، سايبەكتەرمەن بىرگە ونىڭ دا ەلشىسى كەلگەن ەدى، ولار ءالى قايتقان دا جوق، قالايشا تاعى دا ەلشى جىبەرمەك؟ بۇندا قالايدا ءبىر گاپ بار» دەگەن سوزدەر راستايدى.
ءىستىڭ نەمەن تىنعانىن قولىمىزداعى مالىمەتتەردىڭ تاپشىلىعىنا بايلانىستى قازىرشە بولجاي المايمىز. ءبىر انىعى قازاق ەلشىسى اتاقايدى ءمانچجۋردىڭ ايدارلى جاساۋىلى اقتۇڭا 1762 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا اياگوزگە دەيىن جەتكىزىپ سالادى. سول ساپارىندا اقتۇڭا قازاقتىڭ سۋان رۋىنان ۇمبەتاي دەگەن ادامنىڭ اياگوزدى قىستاپ وتىرعانىن حابارلايدى. اتاقايدى ابىلايدىڭ الدىندا جاۋاپقا تارتتى ما، جوق پا، ول جاعى جۇمباق. دەگەنمەن، جۇڭگو مۇراعاتتارىنىڭ قيساپسىز مولدىعىن ەسكەرگەندە، قازاق-قىتاي قاتىناستارىنىڭ وزگە دە اشىلماعان قۇپيالارىنا سول باعىتتان ىزدەۋ سالعان ءجون دەپ بىلەمىز.
مازان ەرلان،
ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا
ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيسترانتى
"استانا اقشامى" گازەتىنەن الىندى
