اڭداتپا
ءار ۇلتتىڭ، ءار حالىقتىڭ وزگەگە ۇقسامايتىن، وزىندىك تاريحى بار. بۇل تاريحتىڭ ءوزى بىركەلكى ەمەس، ياعني، شارىقتاپ گۇلدەنۋلەر مەن وزگەگە بودان بولىپ قۇلدىراۋلار الما-كەزەك استاسىپ جاتاتىن تاريح. سول سياقتى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاريحىمىزدا ءۇش عاسىرعا جالعاسقان اقتاڭداق كەزەڭ دەيتىن وتارشىلدىق ءداۋىرى بار. ياعني، قازاق حاندىعى حVءىىى عاسىردا ءبىرتۇتاس مەملەكەت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىنا تاپ بولدى.
وسى كەزەڭنىڭ سەبەبى مەن سالدارى تۋرالى شەتەلدىك، وتاندىق تاريحشىلار مەن ادەبيەتشىلەردىڭ جازعان ەڭبەكتەرى دە ءبىرشاما. سولاردىڭ اراسىندا ش. ءۋاليحانوۆ، ءا. بوكەيحان، م. تىنىشپايەۆ، ق. حاليد، س. اسفەندياروۆ، ب. سىرتتانوۆ، ق. كەمەڭگەر ۇلى، م. مۇقانوۆ، ب. سۇلەيمەنوۆ، م. قوزىبايەۆ، ە. بەكماحانوۆ، ك. نۇرپەيىسوۆ، ق. يسابايەۆ، ج. قاسىمبايەۆ، م. ءابدىروۆ، م. مىرزاحمەت ۇلى، م. ماعاۋين، ب. تىلەگەنوۆ، س. اقاتايەۆ، ت. وماربەكوۆ، م. قويگەلدييەۆ، س. ماشىمبايەۆ، ءا. وماروۆ، س. جاقىپبەكوۆ، ق. ءابۋوۆ، س. ءاسىپوۆ، ا. سەيدىمبەك، ت. جۇرتباي، م. قۇل-مۇحاممەد، ك. امانجولوۆ، ا. ايتالى، ءو. ءومىرزاقوۆ، ج. ماردانوۆ، ا. كاكەن، ت. كولبايەۆ جانە ت.ب. ەڭبەكتەرى ەلەۋلى.
بۇعان دەيىنگى وتارلىق ءداۋىرىن زەرتتەۋشىلەر وزدەرى ءومىر سۇرگەن ورتاعا بايلانىستى قوعامدىق-ساياسي كوزقاراس تۇرعىسىنان نازار اۋدارعانىن بايقايمىز. مىسالى، كورنەكتى قازاق زيالىسى تەلجان شونان ۇلى 1923 جىلى وتارلاۋعا قاتىستى «جەر تاعدىرى – ەل تاعدىرى» اتتى ەڭبەك جازادى. مۇندا قازاق دالاسىن پاتشالىق رەسەي تاراپىنان وتارلاۋدىڭ قالاي باستالعانى جانە سول كەزەڭدەگى كۇردەلى ماسەلەلەر قامتىلعان. كىتاپ «قازاق جەرى ماسەلەسى تاريحى» دەگەن اتپەن 1926 جىلى تاشكەنتتە جارىق كورىپ، 1937 جىلعا دەيىن جىل سايىن باسىلىپ، كۇللى قازاق دالاسىنا – قالالاردان الىس اۋىلدارعا دەيىن تەگىس تاراعان. جالپى وتكەن عاسىردىڭ 30-ىنشى جىلداردىڭ زۇلماتىنا دەيىنگى كەزەڭدە قازاق زيالىلارىنىڭ وتارشىلىق تاقىرىپقا توقتالماعانى كەمدە-كەم.
بۇل كىتاپقا جوعارىدا كەلتىرىلگەن زەرتتەۋشىلەر مەن شىعارماشىلىق يەلەرىنىڭ ءار جىلداردا جارىق كورگەن تۋىندىلارىن دەرەككوز رەتىندە پايدالانا وتىرىپ، ورىس وتارشىلدىعى امبيسياسىنىڭ تۋىنداۋى مەن قارقىن الىپ كۇشەيۋىن، قازاق حالقىنا تيگىزگەن رۋحاني-ەكونوميكالىق سالدار-زارداپتارى ناقتى فاكت-دەرەكتەر ارقىلى، كەزەڭ-كەزەڭىمەن جىلىكتەلىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى تۇرعىسىنان ۇسىنىلىپ وتىر.
بۇل تۋىندى وقىرمان قاۋىمنىڭ كادەسىنە جاراپ جاتسا، ۇلت تاريحىنداعى اقتاڭداق داۋىرگە قاتىستى جيناپ-تەرىپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، «وتكەنگە سالاۋات، ەرتەڭگە امانات» رەتىندە ۇسىنعان ەڭبەگىمىزدىڭ ەش كەتپەگەنى.
اۆتوردان
وتارلاۋ ماسەلەسىنە قاتىستى
قىسقاشا سيپاتتامالار
وتارلاۋ دەگەنىمىز نە؟ وتارلاۋ دەپ (لات. colonia) – كۇشتى دەرجاۆالاردىڭ ءالسىز حالىقتاردى كۇش قولدانۋ ارقىلى باعىندىرىپ، ولاردىڭ بايلىعىن، جەرىن يەلەنىپ قانا قويماي، وتارلانۋشى ەلدىڭ اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋدىڭ ناتيجەسىندە تولىق ۇستەمدىك ورناتۋىن ايتادى. ياعني، اتالمىش پروسەستى عىلىمي نەگىزدە تۇسىندىرەر بولساق، وتارلاۋ ساياساتى – اسكەري كۇش قولدانۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىن، ءارى وتارلانۋشى ەلدى ساياسي ءھام ەكونوميكالىق كىرىپتارلىققا ۇشىراتاتىن وتە قاتەرلى قۇبىلىس، ياعني ءالسىز حالىقتاردى قۇلعا اينالدىرۋ نەمەسە جويىپ جىبەرۋ ساياساتى (قسە.، 8-توم – الماتى، 1976 ج. – 612-ب).
وتارلاۋ نەمەسە باسقا ەلدەردى جاۋلاپ الۋ ءىسى XV عاسىردىڭ ورتاسىندا «ۇلى گەوگرافيالىق اشۋلار» دەگەن اتپەن باستالدى دا، حVءىى عاسىردىڭ ورتاسىندا قاتتى قارقىن الدى. الەمدىك وتارلاۋدىڭ باسىندا، ياعني، ۇلى گەوگرافيالىق اشۋلاردى جۇرگىزۋشى ەۋروپالىق مەملەكەتتەر: ۇلىبريتانيا، فرانسيا، پورتۋگاليا، يسپانيا، گوللانديا...ت.ب. الەمدىك وتارلاۋ داۋىرىندە، ساياسي-ەكونوميكالىق تاراپتان الما-كەزەك ۇستەمدىك ەتىپ وتىردى.
كەيىن بۇل قاتارعا رەسەي، اقش، گەرمانيا، جاپونيا قوسىلدى. XX عاسىردىڭ باسىندا بۇل مەملەكەتتەردىڭ يەلىگىندە جەر شارىنىڭ جارتىسىنان استام بولىگى - 72 ملن. شارشى شاقىرىم اۋماق مەن پلانەتا حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى 560 ملن. ادام باعىنىشتى بولدى. مىسالى:
ۇلىبريتانيا يەلىگىندە: 9 ملن. شارشى شاقىرىم جەر مەن 146،6 ملن. ادام؛
فرانسيا يەلىگىندە: 9،7 ملن. شارشى شاقىرىم جەر مەن 49 ملن. ادام؛
گەرمانيا يەلىگىندە: 2،9 ملن. شارشى شاقىرىم جەر مەن 12،3 ملن. ادام؛
اقش يەلىگىندە: 0،3 ملن. شارشى شاقىرىم جەر مەن 9،7 ملن. ادام؛
جاپونيا يەلىگىندە: 0،3 ملن. شارشى شاقىرىم جەر مەن 19،2 ملن. ادام باعىنىشتى كۇي كەشتى.
جوعارىداعى وتارلاۋ ساياساتى – جەرگىلىكتى جۇرتتاردىڭ جەرىن باسىپ الۋمەن قاتار حالقىن دا اسا قاتىگەزدىكپەن قاناپ-توناۋ ارقىلى جۇرگىزىلدى. قۇل ساۋداسى قاتتى ورىستەدى. ناسىلشىلدىك، كەمسىتۋشىلىك كەڭ ەتەك جايدى. مىسالى، وتارلاۋ ساياساتىن قولداۋشى امەريكاندىق عالىم ەدۋارد سايد ءوزىنىڭ «وريەنتاليزم» اتتى كىتابىندا: «باتىستىقتار بىزدەر – اق ناسىلدىلەر اق ەمەس ناسىلدەردى باسقارۋ ءۇشىن جارالعانبىز»، – دەپتى.
وتارلاۋعا ۇشىراعان ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى مەشەۋلەنىپ، كونە مادەنيەتتەرى مەن ەلدى بايىرعى ەتنوباسقارۋ عۇرىپتىق جۇيەسى جويىلادى. مىسالى، وڭتۇستىك امەريكانى جاۋلاپ العان يسپاندىقتار مەن پورتۋگالدىقتار ايگىلى ينكتى مادەنيەتىن قيراتسا، اعىلشىندار مەن فرانسۋزدار سولتۇستىك امەريكانىڭ بايىرعى تۇرعىندارىن مادەنيەتىمەن قوسا قۇرتىپ جىبەردى. وتارلاۋشىلاردىڭ جاۋىزدىعىنان اۆستراليانىڭ بايىرعى حالقى تۇگەلدەي قىرىلدى. ولاردىڭ ءتىرى قالعاندارى ءقازىر رەزەرۆاسيادا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر.
جوعارىداعى وتارلاۋ داۋىرىنە قاتىستى ەڭ ءبىر ۇلكەن ەڭبەك «بريتانيكا» ەنسيكلوپەدياسىندا: «...زەرتتەۋشىلەر وتارلاۋشى ەلدىڭ وتارلانۋشى ەلگە ەكونوميكالىق مۇرا قالدىراتىنى جايلى ايتا جاتار، ءبىراق، ونىڭ استارىندا: سورلاعان حالىق، قيراعان مادەنيەت سياقتى وتارلاۋدىڭ سالدارىنان پايدا بولعان پروبلەمالار بارىنەن سوراقى»، – دەلىنسە، عالىم ساندرا كامبيسەلليس: «وتارشىلار شەكتەن شىققاندا وتارلانعان جەردە تۇرىپ كىمنىڭ جەرىندە تۇرعانىن، ول جەردىڭ تاريحي يەسى بار ەكەنىن ۇمىتىپ كەتەدى»،–دەيدى.
ۋاقىت وتە كەلە وتارلانۋشى ەلدەر تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىمەن، وتارلاۋشىلار قالدىرعان زاردابىنان ارىلۋ قيىنعا سوعۋدا. وسى ماسەلەنى ۇزاق جىل زەرتتەگەن امەريكالىق عالىم ەۆا تومسوننىڭ پايىمداۋىنشا: «وتارشىلدىق ازاتتىق العان ەلدىڭ تىرشىلىگىنىڭ بارلىق سالاسىندا توبە كورسەتىپ وتىرادى. ساياسي جۇيە وزگەرسە دە، وتارشىلداردىڭ ويران سالۋىنان ابدەن زارداپ شەككەن ۇلتتىق سانا كوپ ۋاقىتقا دەيىن ويراندالعان قالپىندا قالادى. ونىڭ وزگەرىسسىز قالۋى – ازاتتىق ءداۋىرىن باستان كەشىپ وتىرعان بۇرىنعى وتار ەلدەردىڭ ەڭ الدىمەن، تىلىندە كورىنەدى. سوسىن ونىڭ ۇلتشىلدىعىنىڭ دەڭگەيىنەن، بودان بولعان حالىقتىڭ گيبريديزمىنەن بايقالادى. وتارلاعان ەل مەن وتارلانعان ەلدىڭ مادەنيەتتەرىنەن شىققان مادەنيەتتىڭ جاڭا ءتۇرى – قوسپا مادەنيەت توبە كورسەتەدى»، – دەپتى.
سول سياقتى، ۇزاق جىل ەۋروپالىقتاردىڭ وتارىندا بولىپ، 1942 جىلى ازاتتىق العان يندونەزيا ەلىنىڭ كوسەمى سۋكارنو: «قولايلى، جاقسى اۋرۋ-دەرت بولمايتىنى سياقتى، جاعىمدى وتارشىلىق تا بولمايدى»،–دەسە، كوپ ۋاقىت ەۋروپا وتارىندا بولعان ماروككو ەلىنىڭ تاريحشىسى ابدۋللا لاۋري ءوزىنىڭ اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن ەڭبەگىندە: «وتارلاۋشىلار ءتىپتى مەنىڭ ىشكى جان-دۇنيەمدى تونادى. مەن باسقاشا ويلاي المايمىن. ءوزىمدى ازات، تاۋەلسىزبىن دەپ ويلاعاننىڭ وزىندە بىرەۋ جان-جاعىمنان انتالىپ، قامالاپ، ەڭسەمدى باسىپ تۇرعانداي سەزىمدە ءومىر سۇرەمىن»، – دەپ جازىپتى (ا.لاۋري. ارابتاردىڭ قازىرگى يدەولوگياسى. – پاريج. 1967.)
ال، فرانسۋز عالىمى فرەنسيس فانون بولسا: «ازاتتىق العان، ياعني جاڭا ءداۋىردى باستان كەشىپ وتىرعان ەلدىڭ وتارلاۋشىلار قالدىرعان باستى بەلگىسى – ءتىلىنىڭ ءبولىنۋى، وزدەرىنىڭ مارگينالدانۋى مەن پاتولوگياعا ۇشىراۋى جانە قۇلدىق پسيحولوگيا كەبىن كيۋى»، – دەپ تۇجىرىمدايدى. فانوننىڭ ايتۋىنشا، وتارلاۋشى ەلدىڭ ءتىلى – وتارلانۋشىعا ءالى دە بولسا كۇش كىمنىڭ جاعىندا ەكەنىن اڭعارتىپ تۇراتىن باستى بەلگى.
الەمدىك وتارلاۋدىڭ ورتالىق ازياداعى ارەكەتى.
ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ شىعىس بولىگى ازيا قۇرلىعىن گەوگرافيالىق تۇرعىدان: سولتۇستىك ازيا، باتىس ازيا، وڭتۇستىك ازيا، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا، شىعىس ازيا جانە ورتالىق ازيا دەپ التى اۋماققا بولەدى. وسىنداعى ورتالىق ازيا بولىگىنە قازاقستان، وزبەكستان، قىرعىزستان، تۇركىمەنستان، تاجىكستان تەرريتورياسى كىرەدى. بۇل ولكە دە الەمدىك وتارلاۋ ساياساتىنان شەت قالعان جوق. اسىرەسە، جوعارىداعى تۇركى-مۇسىلمان ۇلىستارىنا كوز تىككەن رەسەي يمپەرياسى ولاردى باعىندىرۋدىڭ كىلتى مەن قاقپاسى قازاقيا ەكەنىن وتە جاقسى ءتۇسىندى.
ءبىرىنشى پەتر 1722 جىلى پارسىلارعا جورىق كەزىندە استراحاندا بولىپ، قارسى الدىندا ۇشان-تەڭىز كوسىلىپ جاتقان قازاق دالاسىنا قىزىعا قاراپ تۇرىپ: «قازاقيا جەرى بۇكىل ازيا ەلدەرى مەن جەرلەرىنە شىعاتىن كىلت ءھام قاقپا ەكەن. سول سەبەپتى وراسان زور شىعىنعا قاراماي قازاقتاردى بوداندىققا الۋ كەرەك»،- دەپ جارلىق تۇسىرگەن («ۆەستنيك ەۆروپى». توم 5. –1870. ستر 530).
وسىنداعى استراحان جورىعىنا قاتىسىپ، ءتىلماشتىق جاساعان ا.ي. تيەۆكەليەۆكە پاتشا تاراپىنان «...قىرعىز-قايساق ورداسىن ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبىر-اق پاراق قاعازبەن رەسەيگە قاراتۋ ءىسى اتقارىلاتىن بولسىن!»، دەگەن تاپسىرما وسى كەزدە بەرىلگەن سىڭايلى.
پاتشا اعزام قازاق دالاسىنا تەگىننەن-تەگىن كوز سالماسا كەرەك. ويتكەنى، ەۋروپالىق ارىپتەستەرى تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، عالامدى بولىسكە سالۋ جونىنەن جەمتىكتەستىك مۇراتقا قول جەتكىزگەن رەسەي بيلەۋشىلەرى بۇعان دەيىن قازان حاندىعىن قۇلاتىپ، ءىبىر-سىبىردى قانعا بوياپ، نوعايلىنىڭ وشاعىن ويرانداپ، قىرىمدى قولتىعىنا قىسقان ەدى. ءسويتىپ، ءاپايتوس قازاق دالاسىنا دەگەن اڭسارى اۋعان-تىن. قازاق ءبىلىمپازى تەلجان شونان ۇلىنىڭ سوزىمەن ايتساق: «1732 جىلدان باستاپ، پاتشا قازاقتىڭ جەرىنە جەرىك اۋرۋعا ۇشىرادى».
اكادەميك ماناش قوزىبايەۆتىڭ پايىمداۋىنا قاراعاندا: «رەسەي ەلى قازاقيانى 1731 جىلدان ەمەس، 1580 جىلدان باستاپ شاپقان. ويتكەنى، جارماق جاۋلاپ العان ءىبىر-سىبىر جۇرتىنىڭ حالقى نەگىزىنەن قىپشاق، ارعىن، نايمان، كەرەي، جالايىر... ت.ب. قازاق تايپالارىنان قۇرالعان». وسى كەزدە ەتنوس بولىپ قالىپتاسقان باشقۇرت، بۇلعار، وزبەك، قاراقالپاق، قازاق حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا عالىم ر. كۇزەكوۆانىڭ دەرەكتەرى بويىنشا 100-دەن اسا بىرتەكتى رۋ-تايپالار ەنگەن. بۇلاردىڭ ءبىر شەتى سول ءىبىر-سىبىر جۇرتىنان باستالعانىن ەسكەرسەك، قازاق تايپالارىنىڭ رەسەيلىك وتارلىق بۇعاۋىنا ىلىگە باستاعانىنا 400 جىلدان استى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
الەمدىك وتارلاۋ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر وتارلاۋدىڭ رەسەيلىك نۇسقاسىن تاريحتاعى ەڭ قاتىگەز، قانىپەزەر تۇردە جۇرگىزىلگەن وتارلاۋ دەپ بىلەدى. مىسالى، ەۋروپالىق زەرتتەۋشى دج. ۋيلەر بريتاندىقتار مەن ورىستاردىڭ وتارلاۋ ءىسىنىڭ ەرەكشەلىگىن ەكشەي وتىرىپ، بىلاي دەپ جازادى: «بريتانيا ءۇندىستاندى وتارلاعاندا، ولاردىڭ كونەدەن كەلە جاتقان ءوزىن-وزى باسقارۋ جۇيەسىن بۇزىپ، ونىڭ ىشكى ەجەلگى باسقارۋ ىسىنە ارالاسقان جوق. ال، ورىستار بولسا وتارلاعان جەرىنە تىكەلەي وزدەرىنىڭ اكىمشىلىك جۇيەسىن كۇشتەپ ورناتتى. اسىرەسە، ورتا ازيا تۇرعىندارىن اياۋسىز ىرقىنا كوندىرىپ، ولاردىڭ اتامەكەن تەرريتورياسىن ۇلى ورىس يمپەرياسىنىڭ مەنشىگى دەپ ەسەپتەدى» («قازاق» وقۋ قۇرالى –«ءبىلىم».، 1994).
سول سياقتى، فرانسۋز وريەنتاليسى ل. بەننيگ: «ورىستاردىڭ وتارلاۋ ءتاسىلى باسقا ەۋروپالىقتارمەن سالىستىرعاندا، وتە قاتال بولدى»،-دەگەن پىكىردى دالەلدى تۇردە كەلتىرەدى («قازاق» ستۋدەنتتەرگە ارنالعان وقۋ قۇرال. –الماتى: «ءبىلىم»، 1994 . 76-ب).
الەمدىك وتارلاۋ تاريحىن زەرتتەگەن باتىس وقىمىستىلارىنىڭ: «اعىلشىندار وزدەرى وتارلاعان ەلدىڭ «سيىرىنىڭ» ءسۇتىن الدى، فرانسۋزدار «سيىردىڭ» ەتىن الىپ، تەرىسىن قالدىردى، ورىستار «سيىردى» ءولتىرىپ جوق قىلدى» دەيتىن ءاجۋاعا تولى مىسقىل-مىسالىندا تاريحي شىندىق جاتىر.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 1992 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءبىرىنشى سالتاناتتى ماجىلىسىندە سويلەگەن سوزىندە: «پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىعى باسقا ەلدەردىڭ وتارشىلدىعىنان اسىپ تۇسپەسە، كەم تۇسكەن جوق. ۇلان-عايىر دالامىز يمپەريا مەنشىگىنە اينالدى. ءدىنىمىز تارك، ءتىلىمىز ءعارىپ، مادەنيەتىمىز مۇشكىل، ءوزىمىز مۇسكىن قالگە ۇشىرادىق»، – دەسە، («ەگەمەن قازاقستان»، 2 قازان، 1992)، الاش اقساقالى تۇرسىن جۇرتبايدىڭ: «رەسەيلىك وتارلاۋ ساياساتى، ەگەر مەملەكەتتىڭ مۇددەسى قاجەت ەتەتىن بولسا – وندا قازاقتاردى قۇرباندىققا شالۋعا ەشكىم قارسى بولمايدى دەگەن قوماعايلىق پەن قورقاۋ پيعىلدا جۇرگىزىلدى» – دەگەنى ويلانارلىق دۇنيە (تۇرسىن جۇرتباي. «كۇيەسىڭ، جۇرەك... سۇيەسىڭ». الماتى: «قاينار»، 2009. 16-ب).
ەكىنشى دۋما دەپۋتاتى ماركوۆتىڭ «...قازاقتار شىڭعىس پەن تەمىرلاننىڭ ورداسىنىڭ وكىلدەرى. سوندىقتان، امەريكادا قىزىلتەرىلىلەرگە (كراسنوكوجيە) نە ىستەلسە، قازاقتارعا دا سونى جاساۋ كەرەك» («توۆاريشش» 6.12.1907. №442) دەگەن استام پيعىلى وتارلاۋشىلاردىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن اشكەرەلەسە، 1819-1821 جىلدارى ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىن باسقارعان م. سپەرانسكيي پاتشاعا جازعان حاتىندا: «قازاق جەرىندە سەكسەۋىل
جۇزگە، رۋعا بولىنەدى. ءبىز سولاردى سەكسەۋىل سياقتى بىر-بىرىنە ۇرىپ جارۋمىز كەرەك»،- دەۋى («مادەني مۇرا» جۋرنالى. № 2(59) // 2015 ج. 38-ب. مەكەمتاس مىرزاحمەت ۇلى. اقىل مەن جان – مەن ءوزىم، ءتان – مەنىكى) وتارلاۋشىلاردىڭ جوعارى دايىندىقپەن، قازاق قوعامىنىڭ ىشكى-سىرتقى، استار-قىرتىستارىن ابدەن زەرتتەپ، بارىپ ىسكە كىرىسكەندىگىن اڭعارتسا كەرەك. امەريكاندىق پروفەسسور ر. سمال-ستوسكييدىڭ «رەسەيلىك وتارلاۋ ساياساتى - ورىس ەمەس حالىقتاردى ۇلت رەتىندە جوق قىلىپ جىبەرۋ ساياساتى»، – دەۋى دە شىندىقتان الىس كەتپەيدى.
رەسەيدىڭ قازاقيانى وتارلاۋداعى ماقساتى مەن ءتاسىلى.
پاتشالىق رەسەي داۋىرىندە جازىلعان مىنا ءبىر دەرەكتە «ورىس وتارلاۋشىلارى باسقالار سياقتى وزدەرى وتارلاعان جۇرتقا مادەنيەت، ءبىلىم-عىلىم اكەلگەن جوق ءارى ولاي ەتۋدى ماقسات تا تۇتپادى، ولاردىڭ ويى تەك عانا بايۋ، وتارلانعان حالىقتىڭ مال-مۇلكىن تارتىپ الۋ عانا بولدى»، - دەيدى (ت.18. ناستولنايا كنيگا دليا رۋسسكيح ليۋدەي، كيرگيزسكيي كراي. سپب، 1903 گ). بۇل پىكىردەن ءبىز رەسەيلىك وتارلاۋشىلاردىڭ كوزدەگەن ماقسات-مۇددەسىن بايقايمىز.
ەكىنشى ءبىر دەرەك:1903 جىلى جارىق كورگەن «روسسيا» اتتى كوپ تومدىقتىڭ قازاق دالاسىنا ارنالعان 18ء-شى كىتابىندا: «ايماقتاردى باعىندىرۋدا ورىستاردىڭ مادەني جۇمىستاردى جۇرگىزە الماۋىنىڭ باستى سەبەبى، ولاردىڭ جاۋلاپ الۋ ماقساتى - تەك بايلىق يەلەنۋ ءۇشىن اتقارىلعاندىقتان، مادەنيەت تاراتۋعا مۇلدە دايىندالماعان بولاتىن. ءارى ولار وزدەرى دە تاعى، دورەكى، مەيىرىمسىز ادامدار ەدى»،-دەلىنگەن.
مۇنداي پىكىردى امەريكا تاريحشىسى گ.د. سوكول دا ايتادى: – شىندىققا جۇگىنسەك، ورىستار ازيالىق كوشپەلىلەرگە (قازاقتارعا) مادەنيەت ۇلگىسىن بەرۋگە جارامسىز حالىق بولاتىن. رەسەيدىڭ ۇستەم تاپ وكىلدەرىنە جۇققان باتىس مادەنيەتىنىڭ مولشەرى «پىشاقتىڭ قىرىنداي» عانا ەدى. ال، قالعان بۇقاراسى مادەني دارەجەسى جاعىنان ازيالىق تۇرعىنداردان ونشا جوعارى ەمەس-تىن. رەسەي كورشى حالىقتاردى وتارلاعانىمەن، ولارعا اعىلشىندار سياقتى رۋحاني ءھام مادەني ىقپال اكەلگەن جوق، - دەيدى ول.
شىن مانىندە، تەك بايۋدى عانا ماقسات تۇتقان رەسەيلىك وتارلاۋ ساياساتى اسا قاتىگەزدىكپەن جۇرگىزىلدى. سول ءداۋىردىڭ تاريحشىسى ەۆگەنيي انيسيموۆ: «بۇل «جابايىلار» (قازاقتاردى ايتادى) تەك كۇش پەن زورلىقتىڭ عانا ءتىلىن تۇسىنەدى. ولارعا حالىقارالىق قۇقىقتىڭ، ءتىپتى حريستياندىق ەتيكانىڭ بىردە-بىر تارماعى ساي كەلمەيدى» (قادىرجان ءابۋوۆ. قازاقستان تاريحىنىڭ «اقتاڭداق» بەتتەرىنەن. – الماتى: «قازاقستان». 1994 . 125-ب) دەسە، قازاقتىڭ قايراتكەر ازاماتى ءاليحان بوكەيحان الاشتىڭ ءۇنى اتانعان «سارىارقا» گازەتىندە جاريالانعان «ۇلى ورىس ۇستەمدىگى» اتتى رەداكسيالىق ماقالاسىندا: «ورىستىڭ قاي پارتياسىن، قاي تابىن الساڭ دا، ورىسپەن باسقا جۇرتتى تەڭ ۇستاعىسى كەلمەيدى. قاي جەردە، قاشان بولسا دا، ورىس جۇرتىن جوعارى تۇتىپ، وزگە جۇرتتارعا سونىڭ قوجالىعىن جۇرگىزگىسى كەلەدى دە تۇرادى. لەپىرگەن قىزىل ءتىل، ادەمى سوزدەرى، ءبارى ءىس جۇزىندە ۇمىتىلادى. ورىس تىلەگى وڭ بولىپ، وعان وزگە جۇرتتىڭ تىلەگى قۇرباندىققا شالىنادى… ايتەۋىر، ورىستىڭ قاي پارتياسىن الساڭ دا، كوزدەيتىن ماقساتى بىزگە، ءبىز سىقىلدى تابى بولەك جۇرتتارعا ەرىك بەرىپ، تەڭ تۇتۋ ەمەس، ءوزى عانا قوجالىق قۇرىپ، بيلەپ تۇرماق، مويىن ۇسىندىرىپ، ايتقانىنا كوندىرمەك»، – دەپتى.
سول سياقتى، تاعى ءبىر الاش ارىسى مۇحامەدجان تىنىشپايەۆتىڭ 1905 جىلى 19 قاراشادا اۆتونوميالاردىڭ 1ء-ىنشى سيەزىندە جاساعان بايانداماسىندا: «قازاقتار ورىستىڭ قول استىنا كىرگەننەن بەرى ءبىر دە-بىر شۋاقتى جارقىن كۇن، باقىتتى ءسات بولعان ەمەس! سودان بەرى ەشكىم دە، شىن مانىندە ەشبىر ادام قازاقتار ءۇشىن ءسال دە بولسىن يگىلىكتى ءىس، نەمەسە سول يگى ىسكە ۇقساس بىردەڭە ىستەۋ تۋرالى ويلانعان جوق»، دەۋى رەسەيلىك وتارلاۋ ساياساتىنىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن ايگىلەپ تۇر («رۋسسكيي تۋركەستان»، 1906 ج. №1).
رەسەيدىڭ وتارلاعان جەرى – ەۋروپالىق وتارلاۋشى ەلدەر سياقتى مۇحيتتىڭ ارعى جاعى، الدەبىر قۇرلىقتىڭ تۇپكى جاعى ەمەس، ءوزىنىڭ قۇداي قوسقان ەجەلگى كورشىلەرى ەدى. سوندىقتان، ورىستار اسىقپاي، بىرتىندەپ، وتارلاۋ ءىسىن اسا جاۋىزدىقپەن جۇرگىزدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە الىستاعى وتار ەلدەردىڭ باسقىنشىلىقتان قۇتىلۋ مۇمكىندىگى مول بولسا، رەسەيدىڭ ىرگەسىندەگى وتار ەلدەردىڭ باسقىنشىلىقتان قۇتىلاتىن ەشقانداي مۇمكىندىگى جوق ەدى دەۋگە تولىق نەگىز بار.
ەۋروپالىق وتارلاۋشىلار ءوز وتارىنىڭ پايدالى قازباسىن نەمەسە بۇيىم-مۇلكىن وتارلاپ قانا قويسا، ورىستار وزدەرى وتارلاعان ەلىنىڭ جانىن، ءتانىن، ءدىنىن، جەرىن، ەلىن، مىنەز-قۇلقىن، ءداستۇر-عۇرپىن، ەتنو شارۋاشىلىعىن، قازبا بايلىعىن، تۇرمىس-سالتىنا دەيىن وتارلادى. بۇل ءىس ارنايى جوسپارلانعان تۇردە، جارلىق-جوبالار نەگىزىندە، اسكەري-جاراقتىڭ كۇشىمەن، كوپ مولشەردە بولىنگەن قارجى-قاراجات جۇمسالۋىمەن، وتارلاۋ ىسىنە ارنايى دايىنداعان ادام كۇشىنىڭ فاكتورى پايدالانىلىپ، بارلىق مۇمكىندىك قولدانىلدى. جانە وتە قاتال، جاۋىزدىقپەن ىسكە اسىرىلدى.
رەسەيدىڭ قازاقيانى وتارلاۋداعى جوسپار-جوباسى.
رەسەيدىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جوسپار-جوباسى جايلى تاريحشى ءھام زەرتتەۋشى-عالىم ا.ي.ليەۆشين (1798-1879) رەسەي يمپەرياسى قازاق جەرىن جاۋلاۋ ارقىلى:
يمپەريا ءبىر تامشى قان اعىزباي بىرنەشە ءجۇز مىڭ حالىقتى قوسىپ الدى؛
شىعىس جانە وڭتۇستىك ولكەنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتتى؛
قازاقتار ارقىلى جاۋىنگەر جوڭعارلاردىڭ كۇشىن السىرەتتى؛
قازاقتاردىڭ كۇشىن پايدالانىپ باشقۇرتتاردى تىقسىردى؛
قازاق دالاسى ارقىلى حيۋانى بوي ۇسىندىردى؛
جۇڭگو مەن ءۇندىستان سەكىلدى ءىرى مەملەكەتتەرمەن قارىم-قاتىناس جاساۋعا جول اشاتىن، ءارى سوندا كىرۋدىڭ كىلتىن قولعا الادى، - دەيدى.
رەسەي ءوزىنىڭ وتارلاۋ جوسپارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قازاقيانى وتارلاۋدىڭ كەزەڭدىك باعىتتارىن ايقىندادى. مىسالى، فيلولوگ-عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ پاتشا اعزامنىڭ قازاقيانى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن تومەندەگىدەي كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرعان ەكەن:
ءبىرىنشى كەزەڭ – پاتشا ۇكىمەتى جاۋلاپ العاننان كەيىن باستالعان پاتشا اعزام قازاق حالقىن قالايدا شوقىندىرۋعا، ءسالت-داستۇرىن ورىستاندىرۋعا باعىتتالعان ۇلكەن ساياسي ماقسات قويعان جانە ونى مەملەكەت دەڭگەيىندە قۇپيا ۇستاعان كەزەڭ؛
ەكىنشى كەزەڭ – كەڭەس ءداۋىرى. ول «ۇلتتار دوستىعى» دەگەن ۇرانمەن ءوزىنىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتىن بۇركەمەلەپ، ونى سۋدىڭ استىڭعى اعىسىنداي استىرتىن جۇرگىزگەن، قازاقتى جاپپاي ورىستاندىرعان كەزەڭ؛
ءۇشىنشى كەزەڭ – سان عاسىر بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ءداۋىر. بۇنىڭ دا ءوز قيىندىعى بولدى، اۋەلى، نارىق جولىنا تۇستىك، وسىعان دەيىن سانسىراعان دۇنيەتانىمىمىز، مىنەز-قۇلقىمىز سەڭگە سوعىلعان بالىقتاي ەسەڭگىرەپ، تاعى دا بۇزىلا ءتۇستى. الدىمىزدان اقشانىڭ كۋلتىنە باس يۋ شىقتى. بار ماقسات – تەك بايۋ. بۇل دا جوعارىداعى ۇزاق جىل وتارلاۋدىڭ سالدارىنىڭ كەزەڭى - دەپ تۇجىرىم جاسايدى (قازىردەن قامدانباساق... «تۇركىستان». 1 ءساۋىر، 2004).
الاششىل عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ پايىمداۋىنشا، ادام، ازامات، قاۋىم، ۇلت رەتىندە جازالاۋ ءتاسىلىنىڭ كەز كەلگەن قاتىگەز تۇرىمەن كۇرەسۋگە بولادى. ءبىراق تا، سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءقاۋىپتىسى جانە «ءقاراجۇزدىسى» - شوۆينيزم، ياعني، ۇلتتىق وشپەندىلىكتى قوزدىراتىن ولەرمەن وكتەمدىك. ودان ايىعۋ مۇمكىن ەمەس. پاتشالىق رەسەي دە، كەڭەستىك رەسەي دە وتار ۇلتتاردى تۇقىرتىپ، تۇقىمىن تۇزداي قۇرتۋ ءۇشىن وسىناۋ جازالاۋ قۇرالىن ىسكە قوستى. بۇل قارۋدىڭ ءوق-دارىسى رەتىندە پراۆوسلاۆيەلىك ميسسيونەرلىك شوقىندىرۋ ساياساتى پايدالانىلدى. وسىنداي تاعىلىق ءتاسىلدى مەملەكەتتىك ساياسات پەن باسقارۋ قۇرالىنا اينالدىرعان وتارلاۋشى كۇش:
بىرىنشىدەن، جازالاۋدىڭ جابايى، قاتىگەز ءتۇرىن قولدانا وتىرىپ، ۇلتتىق ءتىلدى، ءداستۇر-سالتتى، ءدىندى، ۇلتتىق قاسيەتتىڭ بارلىعىنىڭ كوزىن قۇرتۋ ارقىلى مۇقىم قازاقتى دەربەس ۇلت رەتىندە جويىپ جىبەرىپ، مۇقىم دالانى ورىستاندىرۋعا؛
ەكىنشىدەن، ءتۇرلى اكىمشىلىك شارالاردى جۇزەگە اسىرا وتىرىپ، ءار قيلى بۇيرىقتار مەن ەرەجەلەر شىعارىپ، قازاقتاردى باس ەركى جوق، زاڭنان تىس توبىر دەپ جاريالاۋعا؛
ۇشىنشىدەن، ولاردى كىندىك قانى تامىپ، سۇيەكتەرى قۋراعان اتا-باباسىنىڭ اتامەكەنىنەن قۋىپ شىعىپ، اجال بوپ اۋىزىن اشىپ تۇرعان قۋ مەديەنگە قۋىپ تاستاۋعا ۇمتىلدى. قازاق قاشانعى تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن قازاق ۇلتى شوۆينيستىك پيعىلداعى جازالاۋ مەن قورلاۋدان قۇتىلا المادى،-دەيدى (KITAP.kz // قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى. حVءى كىتاپ. 64-65 بب).
سول سياقتى، عالامدىق وتارلاۋدىڭ ازيا بولىگىن زەرتتەۋشى ب.حاييت قازاقيانىڭ وتارلانۋىن:
- رەسەيدىڭ قامقورشى رولىندە ويناۋ كەزەڭى – 1731-1855 جىلدارى؛
- قازاقيانى اسكەري كۇشپەن وتارلاۋ كەزەڭى –1856-1868 جىلدارى، - دەپ ەكىگە بولەدى.
ال، الاش ارداقتىسى مۇحامەدجان تىنىشپايەۆ رەسەي ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن:
بىرىنشىدەن، جابايى جانە تاعىلىق قۋعىن-سۇرگىندەر؛ قازاق ءتىلىن، ادەت-عۇرىپتى قىسپاققا الۋ؛
ەكىنشىدەن، قازاقتاردى دەربەس ۇلت رەتىندە جويىپ، قۇقىقسىز، قاۋقارسىز، زاڭسىز توبىرعا اينالدىرۋ؛
ۇشىنشىدەن، حالىقتىڭ قانى توگىلىپ، سۇيەگى شاشىلعان اتا قونىس جەرلەرىنەن ايىرۋ، - دەپ ايىپتايدى.
شىن مانىندە، قازاق دالاسىن وتارلاۋ ساياساتى جوعارىدا ايتىلعانداي، ادبەن ىرىكتەلگەن جوسپار-جوبا بويىنشا جۇرگىزىلدى. ەندى وسىنداعى جوسپار-جوبالار قالاي ىسكە اسىرىلدى؟ وسى جايدى ءقادىر-حالىمىز جەتكەنشە بايانداپ كورەلىك.
(جالعاسى بار)
6alash ۇسىنادى
