(ءبىرىنشى ءبولىم)
حI-حV عاسىرلارداعى التىن وردا جانە رۋس كنيازدىقتارى
التىن وردا ءداۋىرى
رۋس كنيازدىقتارىنىڭ كۇشەيۋى.
قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى.
التىن وردا داۋىرىندەگى رۋس كنيازدىقتارى. ورتا عاسىرداعى تۇركى-موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن رۋس جەرى بىر-بىرىنە باعىنبايتىن بىتىراڭقى دەربەس كنيازدىقتاردان قۇرالدى. ولار ءىح عاسىردا نوۆگورود رۋستارى، ءح-حىى عاسىردا كييەۆ رۋستارى دەگەن اتپەن تاريحتا بەلگىلى-تىن. وسى كەزدەگى رۋس كنيازدىقتارىنىڭ پاتشالارى:
ۆلاديمير مونوماح (1053-1125). كييەۆ كنيازى، 1113-1125 جىلدارى بيلىك قۇرعان.
يۋريي ۆلاديميروۆيچ دولگورۋكيي (1090-1157). سۋزدال كنيازى، 1155-1157 جىلدارى بيلىك قۇرعان، موسكۆا قالاسىن سالدىرۋشى.
ۆسەلوۆود يۋريەۆيچ بولشوە گنەزدو (1154-1212). ۆلاديمير كنيازى. 1176-1212 جىلدارى بيلىك قۇرعان. ونىڭ تۇركى-قىپشاق ايەلىنەن 12 ۇل تۋعان. بولشوە گنەزدو (ۇلكەن ۇيا) اتاۋى سودان شىققان.
الەكساندر ياروسلاۆوۆيچ نيەۆسكيي (1220-1263). نوۆگورودتا، كييەۆتە، ۆلاديميردە كنياز بولعان. 1259-1263 جىلدارداعى ۇلى كنياز («رۋس ي تاتارى. كنياجەستكيە رودى. ديناستيچەسكيە تابليسى». موسكۆا، 1994 ج. 39-ب).
*****
ءحىىى عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە جوشىنىڭ ۇلكەن ۇلى باتۋ باسقارعان تۇركى-موڭعول شەرىگى:
1236 جىلى بۇلعار پاتشالىعىن؛
1237 جىلى كۇزدە ريازان كنيازدىعىنىڭ اسكەرىن تالقانداپ، ۆلاديمير كنيازدىعىنىڭ 14 قالاسىن؛
1238 جىلى تورجوك بەكىنىسىن؛
1239 جىلى چەرنيگوۆ كنيازدىعىن؛
1240 جىلى كييەۆتى باسىپ الدى.
ءسويتىپ، باتىستا دۋناي جاعالاۋىنان باستاپ، شىعىستا ەرتىسكە دەيىنگى ءاپايتوس دالانى باتۋ ەكى قاناتقا ءبولدى. ءبىرىن ءوزى باسقارسا، ەكىنشى بولىگىنە وردا ەجەن يەلىك ەتتى. باتۋدىڭ ورداسى ەدىلدىڭ تومەنگى ساعاسىنا جايعاسىپ، جوشى ۇلىسى نەمەسە التىن وردا دەپ اتالدى. بۇل اتاۋدىڭ شىعۋ تاريحىنا قاتىستى، كوپتەگەن تاريحشىلار موڭعولدىڭ بيلەۋشى رۋى دا وزدەرىن «التىن اۋلەت» دەپ اتاعاندىقتان، ۇلىستىڭ «التىن وردا» اتالۋى دا وسىدان كەلىپ شىققان بولۋى مۇمكىن، دەيدى (راشيد ءاد-دين، ءال-جۋايني).
التىن وردا حاندىعى داۋىرلەپ تۇرعان زاماندا كونە رۋس كنيازدىقتارى كييەۆ، نوۆگورود، ۆلاديمير، چەرنيگوۆ ت.ب. ورداعا باس ءيىپ، باعىنىپ تۇردى. ورداعا العاش باس ءيىپ كەلگەن كنياز ياروسلاۆ ۆسيەۆولودوۆيچكە باتۋ حان وزىنە بودان بولىپ، مەملەكەتكە الىم-سالىق تولەپ تۇرۋىنا كەلىستى. ودان كەيىن 1246 جىلدىڭ كۇزىندە چەرنيگوۆ كنيازى ميحايل ۆسيەۆولودوۆيچ كەلىپ ورداعا باس ءيدى. وسى جىلى باتۋ قاعان ياروسلاۆتىڭ ءىنىسى ءىىى سۆياتوسلاۆ ۆسيەۆولودوۆيچتى «جالپى رۋس كنيازى» دەپ جارلىق شىعاردى.
قىسقاسى، باتۋعا باس ءيىپ كەلگەندەردىڭ اراسىندا 18 جاسار الەكساندر دا (نيەۆسكيي) بولعان. الەكساندر نيەۆسكيي سارتاقپەن اندا (باۋىرلاس) باتۋدىڭ وگەي ۇلى بولدى، - دەپ جازادى ل. گۋميليەۆ (دريەۆنيايا رۋس ي ۆەليكايا ستەپ، 2 توم، موسكۆا، 1997 جىل. 297-ب).
تۇركى-موڭعول يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن رۋسكە شۆەدتەر مەن ليەۆون رىسارلارى كرەست جورىعىن جاريالاپ نوۆگورود پەن پسكوۆ قالالارىن تارتىپ الادى. وسى تۇستا باتۋدىڭ قولداۋىنا يە بولعان الەكساندر 1240 جىلى 15-ماۋسىمدا نيەۆا وزەنىنىڭ لادوگا كولىنە قۇياتىن ساعاسىندا شۆەدتەر مەن نەمىستەردىڭ بىرىككەن اسكەرىن تالقانداپ، «الەكساندر نيەۆسكيي» دەگەن قۇرمەتتى اتقا يە بولادى (س.م.سولوۆيەۆ، 3-توم، 148 بەت).
كەشىكپەي الەكساندر باستاعان رۋس جاساعى وردانىڭ قولداۋىمەن 1241 جىلى نوۆگورودتى كرەستونوسەستەردەن تازارتتى. كەلەسى 1242 جىلى الەكساندر پسكوۆتى باسىپ الدى. (س.م.سولوۆيەۆ، 3-توم، 150-بەت).
التىن وردانىڭ سىرتقى جاۋى ريم پاپاسى ورداعا باعىنىشتى رۋس كنيازدىقتارىن كاتوليك ءدىنىن قابىلداۋعا ۇگىتتەپ، تۇركى-موڭعولداردى تارك ەتۋگە شاقىردى. كنياز الەكساندر نيەۆسكيي ورداعا ادالدىق تانىتىپ، ريم پاپاسىنىڭ شاقىرۋىنان باس تارتتى. ناتيجەسىندە باتۋ حان ونى «وكىل ۇلىم» (وگەي ەمەس) دەپ جاريالاپ، 1252 جىلى باس كنياز اتاعىن بەردى.
التىن وردا تاعىنا باتۋدىڭ نەمەرەسى موڭكە تەمىر وتىرعان 1266 جىلدان باستاپ وردا قاراقورىمداعى ورتالىق ۇلى قاعان امىرىنەن تىس، تاۋەلسىز جەكە ساياسات جۇرگىزە باستادى. موڭكە تەمىردىڭ تۇسىندا:
1267 جىلى ورىس شىركەۋلەرىنە ەركىندىك بەرىلدى؛
1269 جىلى ورداعا باعىنىشتى نوۆگورود كنيازدىعىن ليۆون رىسارلارىنىڭ شابۋىلىنان قورعادى؛
التىن وردا تاعىنا موڭكە تەمىردەن كەيىن ءىنىسى تۋدا موڭكە وتىردى. 1283 جىلى بيلىكتى ونىڭ ۇلى تولە بۇعا قولعا الدى. 1291 جىلى تولە بۇعانى ءولتىرىپ تاققا توقتا حان وتىردى. 1312 جىلى تاق بيلىگى وزبەك حاننىڭ قولىنا كوشتى. وردانى 30 جىل بيلەگەن وزبەك حاننىڭ تۇسىندا:
تۆەر كنيازى ەتىپ ميحايل ءياروسلاۆوۆيچتى بەكىتتى؛
1325 جىلى ميحايل كنيازدىڭ ۇلى دميتريي مەن باسقا كنيازدىقتار اراسىندا قاقتىعىس پايدا بولىپ، دميتريي كنياز ءيۋرييدى ولتىرگەنى ءۇشىن وردا حانى وزبەك ونىڭ ءوزىن ءولىم جازاسىنا كەسىپ، كنيازدىقتى باسقارۋ ءىسىن الەكساندرعا تاپسىرادى؛
1327 جىلى جاس كنياز الەكساندر ورداعا ساتقىندىعى اشكەرەلەنىپ، جازادان قاشىپ ليتۆاعا وتكەندىكتەن، وردا ماسكەۋ كنيازى يۆان كاليتانى كۇللى رۋس كنيازى دەپ جاريالايدى؛
1339 جىلى كنياز الەكساندرعا وردا بيلىگى تاراپىنان ساتقىندىعى ءۇشىن ءولىم جازاسى بەرىلدى؛
1340 جىلى وردانىڭ بۇيىرعىمەن يۆان كاليتانىڭ ۇلى سيمەون كۇللى رۋس كنيازى اتاندى.
1342 جىلى وزبەك حان دۇنيە سالدى. ول ولەر الدىندا ورنىنا بالاسى تىنىبەكتى مۇراگەر دەپ جاريالادى. ءبىراق وعان تاق بۇيىرمادى. ءىنىسى جانىبەك الدىن وراپ كەتتى. 1358 جىلى جانىبەك ءولىپ، بالاسى بەردىبەك تاققا وتىردى. 1359 جىلى بەردىبەككە قاستاندىق جاسالىپ، 1379 جىلى توقتامىس بيلىككە كەلگەنگە دەيىنگى 20 جىلدا 25 حان (قۇلپا، ناۋرىز، قىدىر، تەمىر قوجا، وردامالىك، ماماي، ادۋللاح، كەلدىبەك، ءمىرپولات، مۇرات، بولات تەمىر، بولات قوجا، ازيز، قاجى شەركەس، حاسان، ءالىپقاجى، قوعانبەك، اراب شاح، ماحمۇدبۇلاق، تۇلەنبەك، ورىس، توقتاقيا، تەمىر مالىك) اۋىستى. وسى ۋاقىت ارالىعىندا:
1362 جىلى مامايدان قولداۋ تاپقان ليتۆا كنيازى ولگەرد چەرنيگوۆ ءوزىنىڭ قارسىلاستارى نوۆگورود، سيەۆەرسك، ترۋبچيەۆسك، پۋتيۆل قالالارىن باعىندىردى.
وسى تۇستا ورىس كنيازدارىنىڭ الدىندا ەكى ءتۇرلى تاڭداۋ تۇردى.
ءبىرىنشى. ورداعا باعىنۋدان باس تارتىپ، مامايعا سالىق تولەمەس ءۇشىن گەنۋيالىقتارمەن وداقتاسىپ، ريم پاپاسىنىڭ قولداۋىنا يە بولۋ؛
ەكىنشى. التىن وردا بيلەۋشىلەرىمەن قاسىق قانى قالعانشا قارسىلاسىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ.
1374 جىلى نيجنىي نوۆگورودتا ارحيەپيسكوپتىڭ بۇيرىعىمەن مامايدىڭ ەلشىلەرى ءولتىرىلدى؛
1377 جىلى ماماي اسكەرى رۋسكە باسىپ كىرىپ، پيان وزەنى بويىندا بىرىككەن سۋزدال-ماسكەۋ جاساعىن تالقاندادى؛
1358 جىلى وردانىڭ بەگيچ سۇلتان باسقارعان ءبىر ءبولىم اسكەرى دميتريي موسكوۆسكيي باسقارعان رۋس جاساعىمەن قاقتىعىسىپ، جەڭىلىس تاپتى؛
1380 جىلى كۇلىك دالاسىندا (كۋليكوۆو) ماماي باسقارعان وردا اسكەرى مەن دميتريي موسكوۆسكيي باسقارعان رۋس جاساعى شايقاسىپ وردالىقتار جەڭىلىپ قالدى.
1379 جىلى التىن وردا تاعىنا وتىرعان توقتامىس حان ەڭ الدىمەن ىرگەسىندە كۇشەيىپ كەلە جاتقان بىرىككەن رۋس كنيازدىقتارىنا سوققى بەرۋدى ءجون سانادى.
1382 جىلى توقتامىس حان ورداعا باعىنعىسى كەلمەگەن ماسكەۋ كنيازدىعىنا ويسىراتا سوققى بەردى.
1391 جىلى ءامىر تەمىر مەن توقتامىس اراسىندا بولعان زور مايداندا توقتامىس جەڭىلىپ قالدى. بۇل وقيعا اتاقتى التىن وردانىڭ كۇيرەۋىنە اكەلىپ سوقتىردى. اقىرىندا التىن وردا بولشەكتەنىپ: 1396 جىلى ەدىلدىڭ تومەنگى بويىندا – تەمىر قۇتلىق، جايىقتا – ەدىگە، قىرىمدا – تاس تەمىر جەكە-جەكە بيلىك قۇرا باستادى. وسى تۇستا بۇرىنعى التىن وردا حانى توقتامىس ءوز جاقتاستارىن جيناپ جەكە حاندىق قۇردى. وسىلاي بىر-بىرىنە كوز الارتقان ءتورت پاتشالىق پايدا بولدى.
سونىڭ وزىندە بۇلار ورداعا سالىق تولەپ تۇرعان رۋس كنيازدىقتارىن ەركىنە جىبەرە قويعان جوق. احمەت حاننىڭ تۇسىندا:
كنياز يۆان ءىىى ءبىر جىلدا ورداعا 140 مىڭ التىن تولەپ تۇردى؛
1480 جىلى ماسكەۋ كنيازدىعى الىم تولەۋدەن جالتارعانى ءۇشىن احمەت حان جازالاۋ جورىعىنا اتاندى. 250 جىل بويى وردانىڭ ەزگىسىن كورگەن كنيازدار قاتتى ساسادى. ءبىراق ورداعا وكپەلى تۇركى-قىپشاق امىرلەرى رۋستار جاعىنا شىعىپ، كنيازدى قارسى تۇرۋعا كوندىردى.
التىن وردانىڭ ىدىراۋى. تۇركى-قىپشاق تەكتەستەر ورتاق تۋ تىگىپ، شاڭىراعىن كوتەرگەن اتاقتى التىن وردا يمپەرياسى 200 جىلدان استام الىپ ەۋرازيا قۇرلىعىندا ەڭ ۇلكەن مەملەكەت رەتىندە ايبىنى استى. ءحىV عاسىردىڭ سوڭىندا ءامىر تەمىردىڭ ءۇش رەت (1391، 1394، 1395 جج) سوققىسىنا ۇشىراعان التىن وردا بىرتە-بىرتە ىدىراي باستادى.
حV عاسىردىڭ 20-40-جىلدارى: ۇلكەن وردا، ءسىبىر حاندىعى، نوعاي ورداسى، ءابىلحايىر حاندىعى، قىرىم حاندىعى، قازان حاندىعى، ال 1450-60 جىلدارى قازاق حاندىعى، استراحان حاندىعى ءبولىنىپ شىقتى. اتاپ ايتقاندا:
- ەدىلدىڭ ورتالىق اڭعارى ەجەلگى بۇلعار-تۇرىك جەرىندە قازان حاندىعى؛
- قارا تەڭىزدىڭ تەرىسكەيى قيان دالا مەن قىرىم تۇبەگىندە قىرىم حاندىعى؛
- ەدىلدىڭ تومەنگى اڭعارىندا حاجى-تارحان (استراحان) حاندىعى؛
- ەدىل مەن جايىق، جەم اراسىندا نوعاي حاندىعى؛
- ءسىبىر دالاسىن جايلاپ جاتقان تۇركى تايپالارى ءسىبىر حاندىعىن؛
- التىن وردانىڭ قۇرامىندا شىعىس بەتكەيدى ەن جايلاعان بۇرىنعى كوك وردا جەرىندە قازاق حاندىعى؛
- التىن وردانىڭ ۇيىعى ەدىل مەن دون اراسى مەن قاپقازدى قاپتاي ۇلى وردا حاندىعى قۇرىلدى.
التىن وردانىڭ ىدىراۋى كەزىمەن تەتەلەس ماسكەۋ كنيازدىعى كۇش جيىپ، توڭىرەگىندەگى ىرگەلەس جۇرتتار: موردۆا، كومي، كارەل، ۋدمۋرتتى باعىندىرىپ الدى.
«جىلاندى جەتى تۋراسا دا، كەسىرتكەلىك كۇشى بار» دەگەندەي التىن وردانىڭ جەتى حاندىعىنىڭ كەز كەلگەنى رۋستىڭ ۇساق كنيازدىقتارىن ءتورت بۇكتەپ استىنا باسىپ الۋعا قاۋقارلى بولاتىن. رۋستارمەن ىرگەلەس قىرىم حاندىعى مەن ۇلى وردانىڭ ءارقايسىسى قاجەت بولسا جەر قايىسقان 300 مىڭ اسكەر اتتاندىرا الاتىن.
(جالعاسى بار)
6alash ۇسىنادى
