موڭعوليا قازاقتارىنىڭ بويتۇمارىنا اينالعان «ەل كوشكەندە» ءانىنىڭ تاريحى سوناۋ 1991 جىلعى قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا تارىداي شاشىراعان قازاقتاردىڭ اتاجۇرتىنا كوشۋىمەن تامىرلاسىپ جاتىر...
1991 جىلى كسرو-نىڭ كەرەگەسى سوگىلە باستاعاندا كەڭەستەر وداعىنا كىرگەن 15 رەسپۋبليكانىڭ كوبى ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاپ جىبەردى. كوپتەگەن رەسپۋبليكالار ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاپ جاتقاندا «قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن قاشان جاريالار ەكەن» دەپ، تورتكۇل دۇنيەگە تارىداي شاشىلىپ كەتكەن قازاقتار دا ەل جاققا ەلەڭدەپ، قۇلاقتارى ءتۇرۋلى بولدى. ءسويتىپ 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا قازاق ەلى دە ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتتى. بۇل كۇن بەيبىت كۇننىڭ كەلەرىن زارىعا كۇتكەن كۇللى قازاقتىڭ – بورىگىن اسپانعا اتىپ، اق تۇيەنىڭ قارىنىن جارعان تاريحي كۇن بولدى.
قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن العان 1991 جىلى قازاقستان رەسپۋليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ: «اتامەكەنگە كوشىپ كەلگىسى كەلەتىن الىستاعى بارشا اعايىندارعا جول اشىق» دەگەن تاريحي ۇندەۋىن جولدادى. قيىرداعى قازاقتاردىڭ قاستەرلى جۇرتى، تاۋەلسىز وتانى – قازاقستانعا دەگەن ەڭ العاشقى كوشىنىڭ «التىن ءداۋىرى» سول ۇندەۋدەن كەيىن باستالدى. ەل تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، ەلباسى ۇندەۋىن جولداعاندا جان-جاققا تارىداي شاشىلعان قازاقتار اتاجۇرتىن اڭساپ، تۋعان جەرىن تاستاپ، ۇرپاقتارىنىڭ بولاشاق تاعدىرى ءۇشىن الدى ارتىنا قاراماي قوپارىلا كوش باستاپ كەتتى.
سول جىلدارى قازاق ەلىنە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ ۇدەرە كوشكەن ۇلى كوشتىڭ باستاۋشىسى – موڭعولياداعى قازاقتار ەدى. موڭعولياداعى قازاقتار ەندىگى ءومىرىن تاريحي وتانىمەن تۇبەگەيلى ۇشتاستىرىپ، قاسيەتتى اتامەكەنگە دۇبىرلەي كوش باستاعانىمەن كىندىك قانى تامعان جەردى، وسكەن ولكەنى قيىپ كەتۋ، اركىمگە وڭاي تيمەدى. موڭعولياداعى قازاقتار اتاجۇرتقا كوشە باستاعاندا، تۋعان جەر مەن سوندا قالعا اعايىندارىنا دەگەن قيماستىق سەزىممەن «ەل كوشكەندە» دەگەن ءان تۋدى.
«ەشكىم كەسىپ كەتپەيدى ات كەكىلىن-اي،
اتا-جۇرتىم شاقىردى، اشتى ەسىگىن-اي.
كوشكەن ەلدە قارىزدار، قالعانىدا-اي،
سەن امان بول تۋعان جەر – اق بەسىگىم-اي!»، - دەپ تۋعان جەرىمەن قيماي قوشتاسقان اعايىننىڭ بۇل ءانى وزدەرىمەن بىرگە اتاجۇرتقا، كەيىن ءار شەتتەگى اعايىنداردىڭ بارلىعىنىڭ قۇلاعىنا جەتتى.
قازاقتىڭ ورتا ءجۇزىنىڭ ىشىندەگى اباق كەرەيلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە كەرەي، ۋاق، نايمانداردىڭ جارتىسى التايدىڭ كۇنگەي بەتىنە اۋعالى بايان-ولگەيدى تۇراقتاپ، سوندا ءسالتىن-داستۇرىن، ءتىلى مەن ءدىلىن ساقتاپ، قايماعىن بۇزباي اتا-بابا جولىن جالعاپ كەلگەن.
«كەرەي، ۋاق، نايمانىم.
بۇزىلماعان قايماعىڭ،
كىمگە تاستاپ باراسىڭ،
بايان-ولگەي وي ايماعىن؟!»، - دەيتىن جولدارى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ تاۋەلسىز وتانى قازاق ەلىنە كوشىپ بارا جاتسا دا، قۇت مەكەنى بولعان، كىندىك قانى تامعان باي-ولكەگە دەگەن قيماستىعىنىڭ ءبىر بەينەسى ەدى.
«دوڭگەلەنگەن كەلبەتىڭ،
ۇراڭقاي مەن دوربەتىم.
ەل كوشكەندە – جەر جەتىم،
مەن كوشكەندە-اي – سەن جەتىم»، - دەپ ەل قوپارىلا كوشكەندە ارتىندا قالعان ۇراڭقاي مەن دوربەت باۋىرلاستارىنا ايتقانى.
بۇل ءاننىڭ ءسوزىن مارقۇم مۇرات پۇشاتاي ۇلى جازسا، ءانىن مارقۇم بەرجان فايزوللا ۇلى جازدى. ال، ءاندى ەڭ العاش حالىققا جەتكىزگەن ورىنداۋشىسى مارقۇم شەرىكباي ۇنات ۇلى ەدى. كەيىنىرەك ءاندى قازاق ەلىندە قاراعاندىداعى «تاتتىمبەت» اتىنداعى اكادەميالىق ۇلت اسپاپتارى وركەستىرىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ورىنداپ كوپكە تانىتىپ جۇرگەن مەرۋەش باشاي قىزى بولدى.
(«ەل كوشكەندە» ءانىن العاش حالىققا جەتكىزگەن ورىنداۋشى مارقۇم شەرىكباي ۇنات ۇلىنىڭ بالاسى وزگەرىس شەرىكباي ۇلى)
بۇگىندە «ەل كوشكەندە» ءانىن ءارتۇرلى ماتىندە نەمەسە جارتى جولدارىن الىپ تاستاپ ورىنداپ جۇرگەندەر بار. ءاننىڭ نەگىزگى شىعۋ تاريحىنا باس قاتىرمايتىن، ءماتىننىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن ەسكەرىپ جاتپايتىن انشىلەرىمىز ءاندى تەك ءوز ىڭعايلارىنا قاراتىپ، ءسوزىن وزگەرتىپ الىپ جاتادى. ءتۇپنۇسقاسىنان وزگەرتىپ، اركىم ءارتۇرلى ورىنداپ جۇرگەن «ەل كوشكەندە» ءانىنىڭ تولىق ءماتىنىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنايىق:
ءۇشويعىردىڭ باسىنان ەل كوشكەندە-اي،
قارا بۇلتى قوبدانىڭ جەلدەتكەنى-اي.
بەيبىت كۇندە ءبولىنىپ اعايىننان-اي،
ويدى كۇدىك، بويدى مۇڭ مەڭدەتكەنى-اي.
قايىرماسى:
كەرەي، ۋاق، نايمانىم.
بۇزىلماعان قايماعىڭ،
كىمگە تاستاپ باراسىڭ،
بايان-ولگەي وي ايماعىن؟!
ەشكىم كەسىپ كەتپەيدى ات كەكىلىن-اي،
اتا-جۇرتىم شاقىردى، اشتى ەسىگىن-اي.
كوشكەن ەلدە قارىزدار، قالعانىدا-اي،
سەن امان بول تۋعان جەر – اق بەسىگىم-اي!
قايىرماسى:
نايمان، كەرەي، ۋاعىم،
كۇنگەي بەتىم شۋاعىم.
ءتىلىم، سالتىم، بايلىعىم،
ءمولدىر باستاۋ وي، بۇلاعىم.
جەر ۇيىعى ويعىردىڭ – جەبەتى، ۋساي-اي،
جىلقىم ءورىپ بارادى جۋساي-جۋساي-اي.
جانى جومارت موڭعولدار، باۋىرلاسىم-اي،
تۋماساق تا بولىپ ەك تۋىسقانداي-اي!
قايىرماسى:
نايمان، ۋاق، كەرەيىم،
ماقتانىشىم مەرەيىم.
ءتۇتىنىڭدى تۇتەتەرسىڭ،
بۇدان ارتىق وۋ نە دەيىن؟!
ويعىر – اكەم بولعاندا، سوعاق – شەشەم،
ويعا وتكىر ەمەسپىن، سوزگە شەشەن.
اتا-جۇرتقا بەت بۇرعان اعايىندار،
اتا-جۇرتقا جەتىڭدەر امان-ەسەن...
قايىرماسى:
دوڭگەلەنگەن كەلبەتىڭ،
ۇراڭقاي مەن دوربەتىم.
ەل كوشكەندە – جەر جەتىم،
مەن كوشكەندە-اي – سەن جەتىم.
قيا المايسىڭ قينالىپ سۇيىكتى ەلدى-اي،
ءمولدىر بۇلاق، قارلى تاۋ بيىكتەردى-اي.
نەگە عانا مەن ىلعي كوشە بەرەم-اۋ،
كوشە بەرۋ ەنشىمە تيىپپە ەدى-اي؟!
قايىرماسى:
الىس كەتىپ جۇدەگەن،
ساعىنىشى ۇدەگەن.
اعايىنعا بۇل ءانىم،
اماندىعىن وي تىلەگەن!
كولىكتەرىن سايلاعان،
كوشۋگە بەل بايلاعان.
اعايىنعا اق ساپار،
ۇرپاق قامىن وي، ويلاعان!
موڭعوليا قازاقتارىنىڭ بويتۇمارىنا اينالعان «ەل كوشكەندە» ءانى جايلى ق ر مادەنيەت قايراتكەرى اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ءادىلعازى قايىربەكوۆ بىلاي دەيدى:
«ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتار زار بار، ساعىنىش بار، قيماستىق بار، ءۇمىت بار، كۇدىك بار، سەنىم بار، جىگەرلەندىرۋ بار – ءبارى بار بۇل اندە! ەسىڭە «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زامانىنداعى ەل ايرىلعاندا تۋعان «ەلىم-اي!» ءانى ورالادى. ءبىراق، بۇل ءان ودان وزگەرەك! مۇلدە بولەك! بۇل كوش – اتاجۇرتقا، تاۋەلسىز وتانعا كوشۋ! سوندىقتان دا قيماستىق سەزىمدى، كىندىك قانىڭ تامعان جەردەن قوپارىلا كوشۋ وڭاي بولىپ پا، قۋانىش سەزىمى ىعىستىرا باستايدى، اق جول، اق ساپار، اق تىلەك باسىم ءتۇسىپ بارىپ اياقتالادى… بۇل ءان كوشكەن ەلمەن بىرگە قازاقستانعا دا جەتتى. موڭعوليا قازاقتارى عانا ەمەس، قىتايداعى، وزبەكستانداعى، رەسەيدەگى، ت.ب. قازاقتار دا كوڭىل سازىنا اينالدىردى. بۇل تاعدىرلى ءان حالىق جۇرەگىنەن ورىن تاپتى، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بولىپ قالار رۋحاني قۇندىلىق بولىپ تانىلدى» - دەيدى.
ايتا كەتەتىن ءبىر ءجايىت بۇل ءان سوڭعى كەزدەرى ءار ءتۇرلى نۇسقامەن ايتىلىپ ءجۇر. ءبىز جوعارىدا ءاننىڭ ءتۇپ نۇسقاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
«ەل كوشكەندە» ءانىنىڭ اۆتورلارى جايلى قىسقاشا مالىمەت:
مۇرات پۇشاتاي ۇلى (ءسوزىن جازعان) – حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىققان اندەر مەن ءبىرقانشا جىر جيناقتاردىڭ اۆتورى. ادەبيەت، مادەنيەت، قوعامدىق-ساياسي ومىردەگى ەڭبەگى باعالانىپ، مونعوليانىڭ «التىن جۇلدىز» وردەنىمەن ماراپاتتالعان. 1991 جىلعى ۇلى كوشكە دە ول وزىندىك ۇلكەن ۇلەسىن قوسا بىلگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولاتىن…
بەرجان فايزوللا ۇلى (ءانىن جازعان) – 1954 جىلى ولگيي قالاسىندا تۋعان. مۋزىكالىق ءبىلىم العان. ايماقتىق قازاق مۋزىكالى دراما تەاترىندا ۇلتتىق وركەستردىڭ باس ديريجەرى بولىپ قىزمەت ىستەگەن. ەلگە تانىمال كوپتەگەن اندەر شىعارعان سازگەر. مۇرات ەكەۋىنىڭ بىرلەسكەن شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە ون شاقتى ءان دۇنيەگە كەلگەن. ءبىرجان 2002 جىلى تاريحي وتانىنا كەلىپ، قاراعاندى وبلىسىنىڭ شەت اۋدانىندا دۇنيەدەن وزعان.
جۇباتگۇل سامبۋۋ قىزى
6alash ۇسىنادى
