دارقاندىقتى داڭعايىر دالادان، تەكتىلىكتى ماڭعاز تاۋلاردان العان قازاق حالقى جونىنەن العاندا ەل مەن جەردىڭ تاريحى ەگىز. كوگىلدىر كولدەردەن تارتىپ، اقباس تاۋلارعا دەيىن ايدىك اتتاردى قويىپ، ءدۇريا دالانى ءوز جاراتىلىسى بويىنشا جادىندا ساقتاعان بابالارىمىزدىڭ ءوز تاعدىرى مەن ۇلت تاريحىن تۋعان دالاسىنا تەلي ءجۇرۋى دە تەگىن ەمەس. بىلايشا ايتقاندا، «جەر تاريحى – ەل تاريحى» دەپ ءبىلىپ، تابانىنىڭ ءىزى قالعان دالاعا ەل ەسىنەن كەتپەيتىن ەرەكشە ساتتەر مەن ايتۋلى ۋاقيعالاردى استار ەتىپ جەر اتتارىنا اينالدىرىپ جىبەرگەنى بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن توم-توم تاريحپەن تەڭ دەسەڭ، مىناۋ بايابان دالاداعى باعزىدان قالعان جەر اتتارىندا قانشاما سىر، قانشاما تاريح جاتىر؟! «جەرىڭە قويىلعان ات ەلىڭنىڭ ۇرپاقتارعا قالدىرىپ كەتكەن حاتى سياقتى» دەپ ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ ايتقانداي، عاسىردان عاسىرعا جالعاسىپ بۇگىنگە جەتكەن جەر-سۋ اتاۋلارى، تۇنىپ تۇرعان تاريحي جادىگەر، ماڭىزى بولەك مادەني مۇرا ەكەندىگىنە تالاس جوق. وسى تۇرعىدان العاندا، جەر-سۋ اتتارىنىڭ شىعۋ تاريحى مەن ونىڭ ماعىناسىن ءبىلۋ بارىمىزگە پارىز. اسىرەسە قازاق حالقى مەكەندەگەن وڭىرلەردىڭ اتاۋلارىنىڭ شىعۋ تاريحىن زەردەلەۋدىڭ، ءاربىر اتاۋدىڭ ءمان-ماعىناسىن اشۋدىڭ، ونى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋدىڭ ءجونى بولەك.
«كەز-كەلگەن ەلدىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنىڭ ساباقتاستىعى دا ونىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى ارقىلى كورىنىس تابادى». كەيبىر توپونيمدەردى ۇلتتىق تانىم-نانىم، ۇلتتىق ەستەتيكا، ۇلتتىق كوزقاراس تۇرعىسىنان دا قاراستىرعان دۇرىس. ويتكەنى ءاربىر اتاۋدىڭ ءوز تاريحى، دۇنيەگە كەلۋ سىرى سول وڭىردە جاساعان حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي قاتىستى بولماق. ماسەلەن، »اقمولا« سوزىندەگى »مولا« ءسوزىن ءبىز كور، بەيىت ماعىناسىندا ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز. ناعىن قۋعاندا، بۇل ءسوزدىڭ عۇن تىلىنەن اۋىسقان اتاۋ دەپ تۇجىرىم جاساعان بەلگىلى زەرتتەۋشى الدان سىمايىل «عۇن تىلىندە «اق» – باتىس، «مولا» – قامال ۇعىمىن بىلدىرگەن. قورعان-شاھارعا «اقمولا» دەپ ات قويعان. مۇنى ەرتەرەكتە ۆيزانتيا جازۋشىسى، عۇن ءتىلىن زەرتتەگەن پروكوپي دە راستاعان» («ەگەمەن قازاقستان» گازەتى) دەپ جازادى. مىنە كوردىڭىز بە، ءىر اتاۋدىڭ نەشە عاسىردىڭ الدىنداعى تاريحتان سىر شەرتىپ جاتقانىن؟!
جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ التاي ايماعىنا قاراستى كورىكتى كوكتوعاي اۋدانىندا ەكى ەرتىستىڭ ارالىنداعى ەرتىس وزەنىنە مىنبەلەپ تۇرعان جالاما جارتاستى ءدۇيىم ەل «بايشاتىنىڭ ۇياسى» دەپ اتايدى. ەتەگىندە تۇرىپ ۇشار باسىنا قاراساڭ، شالقايعاندا باس كيىمىڭ تۇسەردەي زاڭعار جارتاستىڭ بايشاتىنىڭ ۇياسى اتالۋىنىڭ ءوزى ءبىر حيكايا...
«بايشاتىنىڭ ۇياسى» اتاۋىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولعان ادام – بايشاتى قوجا ۇلى كوكتوعاي وڭىرىندە جاساعان اسا ىقپالدى ادامداردىڭ ءبىرى. XIX عاسىردىڭ سوڭعى جارىمىندا تۋىلىپ، 1933 جىلى موڭعوليانىڭ مەرگەنتاۋ دەگەن جەرىندە وققا ۇشقان بايشاتى اسا داۋلەتتى، ءبىر رۋدىڭ بەتكە ۇستار مىقتىسى بولعان دەسەدى. سول بايشاتى 1919 جىلى ەكى ەرتىستىڭ ارالىنداعى قۇزدان ۇلكەن ۇلى سادىقتى ءتۇسىرىپ، بالاپان الىپتى. اڭگىمەنىڭ بارىسى بىلاي.
ەرتىس وزەنىنە مىنبەلەپ تۇرعان قۇزار جارتاسقا ۇيا سالعان بۇركىتتىڭ الاڭقىدا جايىلىپ تۇرعان ەلىكتىڭ سەركەشىن زاقپىنىڭ تاسىنداي اعىپ كەلگەن كۇيى ءىلىپ اكەتىپ، كوك جارتاستىڭ بەتىندەگى ۇياسىنا الىپ شىعىپ كەتكەنىن ءوز كوزىمەن كورگەن بايشاتى «ءوزى مىناداي قىران بولعاندا، بالاپانى دا تەگىن بولماس» دەپ ۇياداعى بالاپاندى الۋعا قام جاساپ، جايلاۋداعى ەلدەن ارقان جيعىزىپ، جينالعان ارقاننىڭ ءوزىن ءبىر وگىزگە ارتقىزىپ كەلگەن دەسەدى.
بايشاتى بالاپان العىزباق بولعان بۇل جارتاستىڭ ءۇش جاعى قۇلاما قۇز. اسقار تاۋعا تۋ سىرتىن بەرىپ، ەرتىسكە قاراي ەمىنىپ تۇرعان كوك جارتاستىڭ ۇشار باسىنا تەك تاۋ جاعىنان، پىشاقتىڭ قىرىنداي تاستىڭ جەلكەسىمەن كەلۋگە بولادى. وسى جولمەن جارتاستىڭ ۇشار باسىنا جەتكەن بالاپان الۋشىلار 3 قاباتتاپ شيراتقان ارقاندى بايشاتىنىڭ بالاسى سادىقتىڭ بەلىنە بايلاپ، ارقاسىنا كەرەگە تاڭىپ، قۇزدان تومەن سالاقتاتىپتى. جارتاس بەتىندەگى كىشكەنتاي جىبىتتى بويلاپ تومەن سىرعىعان سادىق ۇياعا تاياعاندا، بەلىندەگى ارقان بۇتاعا ءىلىنىپ قالىپ، نە تومەن تۇسە الماي، نە جوعارى شىعا الماي تاس بەتىندە اسىلىپ قالىپتى. سوندا سادىقتىڭ كىشى اكەسى قاھارمان «ءبىر تورعاي ءۇشىن ءبىر جىگىتتەن ايىرىلعانىمىز-اي» دەپ جىلاپ جاتا كەتكەن دەسەدى. ساتىنە باسقاندا، سادىق قولىنداعى باقانمەن تاستى تىرەپ سەرپىپ، ارقاندى شىعارىپ، ۇياعا جەتىپتى...
وسى اڭگىمەنى ۇلكەندەردىڭ اۋىزىنان ەت قۇلاعىمەن ەستىگەن زارىمقان شادەن ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، سادىقتىڭ بەلىنە تۇيەنىڭ تارتۋ ارقانىنان 17 ارقان بايلانىپتى. قازاقى ولشەم بويىنشا ءبىر تارتۋ ارقاننىڭ ۇزىندىعى ادەتتە 12 قۇلاش بولادى. ەندەشە، ءبىر قۇلاشتى 1،5 مەتر ۇزىندىقتا دەپ ەسەپتەسەك 17 ارقاننىڭ ۇزىندىعى 300 مەتردەن اسادى.
بايشاتى بالاپاندى العانىمەن، كوپ وتپەي ەكى رۋدىڭ اراسىندا داۋ تۋادى. ءاسىلى بايشاتى بالاپان العان قۇز جارتاس باسقا رۋدىڭ جايلاۋىندا ەدى. قازاقتىڭ دالا زاڭى بويىنشا جەر كىمدىكى بولسا، ونداعى ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ دا سوعان تاۋەلدى-تۇعىن. مىنە وسى زاڭدى ۇستانعان قارسى جاق »بالاپان بىزدىكى« دەپ داۋ قوزعاپ، ەكى جاق «تورەلىگىن ايتىڭىز» دەپ اقتەكە ءبيدىڭ الدىنا بارادى.
دالا زاڭىن نازاردان قاعىس قالدىرمايتىن بايشاتى جوعارىداعىداي ءبىر داۋدىڭ بولارىن الدىن الا مولشەرلەپ، ءوز رۋىمەن ىلىك-شاتىسى جوق ەكى ادامعا ءوزىنىڭ تاياعىنا ورنەك جانە جازۋ جازعىزىپ، سول تاياقتى ۇياعا تۇسكەن سادىقتىڭ بەلىنە قىستىرىپ بەرىپتى. سادىق ونى ۇياداعى بالاپاندى العاننان كەيىن ۇيانىڭ ىشىنە تاستاپ كەتىپتى.
ءار ەكى جاقتىڭ ءۋاجىن تىڭداعان اقتەكە بي: «دۇرىس، جايلاۋ كىمدىكى بولسا، بالاپان دا سول رۋعا تاۋەلدى. ءبىراق بالاپاندى الىپ شىققان بايشاتى اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى. ونىڭ ۇستىنە بۇلار ۇياعا بەلگى قالدىرعانىن ايتىپ وتىر. ەندەشە، سەندەر سادىق ۇياعا تاستاپ كەتكەن تاياقتى الىپ كەلىڭدەر، اكەلە الساڭدار، بۇركىت سەندەردىكى، اكەلە الماساڭدار، وندا بۇركىت بايشاتىنىكى. ەكى جاققا دا كەسەتەرىم: سەندەر تاياقتى الامىز دەپ ءجۇرىپ، بىرەۋ تاستان ۇشىپ، كىسى ءولىمى بولسا، وعان بايشاتى قۇن تولەمەيدى؛ ال تاياقتى اكەلگەنشە، بايشاتى بۇركىتتەن ايرىلىپ قالسا نەمەسە ءولتىرىپ السا، قارسى جاققا قىران قۇستىڭ قۇنىن بەرەدى. مەجەلى ۋاقىت ءبىر اي»، دەپ بيلىك ايتادى. بۇل بيلىككە ەكى جاق تا ماقۇلدىق بىلدىرەدى. ءبىراق كەيىن داۋگەرلەر ۇياعا تۇسپەپتى دە، بۇل داۋ سونىمەن قالىپ، بالاپان بايشاتىعا تاۋەلدى بولىپتى...
بايشاتى باپتاپ سالعان بۇل بالاپان وسە كەلە اسا قىران بولىپتى. مەڭسىز قارا تۇلكى ىشىندە نەشە ءجۇز تۇلكى العان حاس قىران بىردە قاسقىرعا ءتۇسىپ، ءبىر ساۋساعىن شايناتىپ الىپتى. وعان قايىرباي دەگەن ۇستا جەزدەن تۇياق سالىپتى. وسى جەز تۇياقپەن 17 جىل جۇرگەن قىراندى بايشاتى ولگەننەن كەيىن ءىنىسى اۋباكىر كوتەرىپتى. كەيىن التاي ەلى بايتىككە ۇرىككەندە اۋباكىر بۇركىتتىڭ كارتەيگەنىن ءام ۇركىن-قورقىن كەزىندە الىپ ءجۇرۋدىڭ قيىندىعىن ەسكەرىپ، جەمىنە ءبىر قويدى سويىپ، اياق باۋىن الىپ، قۇبىنىڭقۇمىنا تاستاپ كەتىپتى. الايدا، 5 كۇننەن كەيىن كوشتىڭ ارتىنان قۋىپ كەلگەن قىران قازداي تىزىلگەن كوشتىڭ اراسىنان بايشاتى اۋىلىنىڭ جۇك ارتقان تۇيەسىنىڭ ۇستىنە كەلىپ قونعان ەكەن. سوندا ۇلكەندەر «وتكەندە جەمگە تاستاعان مالدىڭ ەتى قاتتىلاۋ بولىپ جەي الماعان بولدى عوي» دەپ قىستا ارامزا تۋعان ەكى لاقتى باۋىزداپ بۇركىتكە تاستاپ كەتىپتى...
بايشاتىنىڭ ۇياسىن فوتوعا تۇسىرۋگە بارعانىمىزدا، سول ارادا مال باعاتىن ەكى قويشىنىڭ بايشاتى بالاپان الدىرعان قۇزدىڭ ۇشار باسىنا شىققانىن ەستىپ، ادەيىلەپ ىزدەپ بارىپ اڭگىمەلەستىك.
ءسوزدى شورت-شورت كەسىپ سويلەيتىن ءناسۋقا ەسىمدى شيكىل سارى جىگىت بۇيىمتايىمىزدى بىلگەن سوڭ بىردەن اڭگىمەگە كوشتى.
− قۇزدىڭ توبەسىندەگى جالعىز قاراعايدىڭ تۇبىنە دەيىن باردىق. «بارعانىمىزعا ايعاق بولسىن» دەپ توبەسىنە تاس جيىپ، ورتاسىنا كەرنايداي اعاش شانشىپ كەتكەنبىز، كۇن اشىق كۇندەرى سول جيعان تاس بۇلدىراپ كورىنەدى. ال تاياق ءقازىر بار ما، جوق پا، انداعى اپپاراتىڭىزبەن جاقىنداتىپ كورىڭىزشى، - دەپ وتىنگەن سوڭ الىستى جاقىنداتاتىن ءدۇربى كوزدى اپپاراتقا سالىپ قۇزدىڭ باسىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، ۇلكەيتىپ كورگەندە قۇز باسىنداعى جيعان تاس پەن تىك شانشىلعان اعاش بۇلدىراپ كورىندى.
− تالاي قيىن تاستان ءجۇرىپ ءجۇرمىز عوي، ءبىراق بايشاتىنىڭ ۇياسىنداي قيىن تاس كورگەم جوق. قۇزدىڭ توبەسىنە تاۋبەمىزدى ءۇيىرىپ ازەر جەتتىك، قۇز باسىنداعى جالعىز قاراعايدىڭ قاسىندا بوران وتە قاتتى بولادى ەكەن، ءبىر جاعىنان باسىمىز اينالىپ، تۇرەگەپ تۇرا المادىق، ەتپەتتەپ جاتىپ تومەنگە ۇڭىلگەندە، ەرتىستىڭ ارعى جاعاسى ازەر كورىندى. جالعىز قاراعايدىڭ تۇبىندەگى قوپسىپ تۇرعان جالپاق تاستاردى كەۋدەمىزبەن يتەرىپ سىرعىتىپ ءجۇرىپ وبا تاستى مىڭ ءبىر ماشاقاتپەن ازەر جينادىق، - دەپ ءناسۋقا اڭگىمەسىن دوعاردى...
«جەر تاريحى – ەل تاريحى» دەگەن وسى. تاۋ قويناۋىنداعى قۇلاما قۇزعا قويىلعان ءبىر اتتىڭ ءوزى ءجۇز جىلدىق تاريحتان ءسوز قوزعاپ تۇر. ارينە، اڭگىمەنىڭ استارىندا رۋعا قاتىستى ايتىلىمدار جاتقانىمەن، بۇگىنگى ۇرپاققا كەرەگى جەر تاريحىنا قاتىستى دەرەك. ءبىزدىڭ دىتتەگەلى وتىرعانىمىز دا وسى.
قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
سۋرەتتە: بايشاتىنىڭ ۇياسى، سۋرەتتى تۇسىرگەن اۆتور.
6alash ۇسىنادى
