ون شاقتى جىل بۇرىن ۇلان-باتىر قالاسىندا قازاق تىلىندە جارىق كورگەن «ناۋبەت قۇرباندارى» اتتى كىتاپتا 1938-1950 جىلدار ارالىعىندا اتىلعان نەمەسە قانداي دا ءبىر جازا جۇكتەگەن 1250-گە جۋىق موڭعوليالىق قازاقتاردىڭ ءاتى-جونى جاريالانىپتى.
مۇنداعى تىزىمدە 1239-شى بولىپ «چوكومانوۆ ماحمۋد (ت)» دەگەن ادامنىڭ ەسىمى تۇر. قىسقاشا انىقتامالىقتا: «1917 جىلى قازاقستاننىڭ سەمەي وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىندا تۋعان. ءومىرىنىڭ كوبى شىعىس تۇركىستاندا وتكەن. 1944 جىلى 27 اقپاندا موڭعول شەكاراشىلارىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قوبدا قالاسىندا سەگىز اي تەرگەۋدە جاتقان. وسى جىلدىڭ قازان ايىندا ۇلان-باتىر قالاسىنا جونەلتىلىپ، قاتاڭ باقىلاۋعا الىنعان. 1951 جىلى 7 ءساۋىر كۇنى تۇتقىندالىپ، 29 ماۋسىمدا ارنايى كوميسسيانىڭ №2 بۇيرىعىمەن اتۋ جازاسىنا بۇيىرىلعان. 1991 جىلى 6 جەلتوقساندا جوعارى سوت اكىمشىلىك كەڭەسىنىڭ 184ء-شى كەپىلدەمەسىمەن اقتالعان» دەلىنىپتى.
جوعارىداعى جازبادان كەيىن «ءۇرجاردا تۋىپ، ۇلان-باتىردا اتىلعان قازاق كىم؟» دەگەن سۇراق كوپتەن بەرى كوكەيدە ءجۇردى. ەپتەپ ىزدەنە باستادىق. اۋەلگى ءبىلگەنىمىز: ۇلان-باتىردا اتىلعان ارىستىڭ ەسىمى – ماحمۇت ىبىراي ۇلى شوقامانوۆ (چوكومانوۆ ەمەس) ەكەن. ءساتىن سالعاندا ماحمۇتتىڭ اتالاس ءىنىسى مۇرات سماعۇلوۆ پەن جيەن قارىنداسى ىڭكار باپينا تابىلا كەتكەنى. مۇرات اعامىز ءقازىر الماتى وبلىسىنىڭ تالعار اۋدانىنداعى تالدىبۇلاق اۋىلىندا تۇرىپ جاتىر. مۇكەڭنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل اۋلەتتىڭ رۋى – نايمان-قاراكەرەي-تۇما. شوقاماننان ءتورت ۇل: ىبىراي، سماعۇل، ءجۇنىس، ادالجان. ىبىرايدان – ماحمۇت، ال سماعۇلدان – مۇرات. ىڭكار اپامىز بولسا شوقاماننىڭ ءتورت قىزىنىڭ ءبىرى زۇلقيجادان تۋعان جيەن. بۇل كىسى ءقازىر الماتىدا تۇرادى.
ءىنىسى مۇرات سماعۇلوۆ 1990 جىلى 12 قاڭتار كۇنى باي-ولكەلىك جازۋشى كاكەي جاڭجۇڭ ۇلىنىڭ اتىنا حات جازىپ، اعاسى ماحمۇتقا سۇراۋ سالىپتى. وسى وقيعادان كەيىن سونداعى ەل-جۇرت، زيالى قاۋىم، شوقامانوۆتىڭ كوزى ءتىرى ۇرپاقتارى، ماحاڭ جايلى حابار تاۋىپ، تۇلعانىڭ ءومىر-تاريحىن زەرتتەي باستادى.
ماحمۇتتىڭ موڭعولياعا بارۋى
اڭگىمەنى ارىدەن باستاساق، ماحمۇت 1917 جىلى تۋعان. اق قاشىپ، قىزىل قۋعان جىلدارى تۋىستارىمەن بىرگە شەكارا اسقان. شاۋەشەك قالاسىندا ورتا مەكتەپتى، ودان كەيىن 1933 جىلى ۇرىمجىدەگى قارجى تەحنيكۋمىن ءبىتىرىپ، ءۇش جىل مەملەكەتتىك بانكتە قىزمەت اتقارعان. 1936-1939 جىلدارى ءۇرىمجى قالالىق مۇعالىمدەر دايارلايتىن وقۋ ورنىن ءتامامداپ، شىڭجاڭ ولكەلىك اعارتۋ مەكەمەسىندە جۇڭگو تىلىنەن اۋدارماشى جانە قازاق مەكتەپتەرىنە وقۋلىق دايىنداۋ ءبولىمىنىڭ باس مامانى، 1941 جىلى ولكەلىك قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ ءتوراعاسى مىندەتىن ءۇش جىل اتقارىپ، 1943 جىلى ۇرىمجىدەگى گوميندان پارتياسىنىڭ ساياسي مەكتەبىنە قابىلدانىپتى.
1943 جىلدىڭ 14 جەلتوقسان كۇنى گوميندان پارتيا مەكتەبىنىڭ كۋرسانتتارى ماحمۇت، قۇسايىن، نۇرماحمۇد ۇشەۋىن شىڭجاڭ ولكەسىنىڭ دۋبانى (ءتوراعاسى) شەن شيسايدىڭ ءوزى قابىلداپ، ولارعا اسا ماڭىزدى تاپسىرما جۇكتەگەلى وتىرعانىن ايتادى. ول تۇستا گومينداننىڭ باستى جاۋى وسپان باستاعان قازاقتار موڭعوليا شەكاراسىنا ءوتىپ بارىپ، ەكى ورتادا بايىرقالاپ تۇرعان. ال شىڭجاڭ بيلەۋشىسى شەن شيساي بولسا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا كەڭەس وداعى جەڭىلەدى دەپ ويلاپ، ولاردان دەرەۋ قول ءۇزىپ، 1943 جىلدىڭ باسىندا ولكەدە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن كەڭەستىك ماماندار مەن اسكەري كۇشتىك قۇرىلىمداردى قۋىپ شىققان. ورنىنا ىشكى قىتايدان چان كايشي باسقارعان گوميندان اسكەريلەرىن ەنگىزگەن بولاتىن.
شەن شيسايدىڭ ساتقىندىعى سالدارىنان شىعىس تۇركىستان قولدان شىعىپ بارا جاتقانىن اڭعارعان ستالين ولكەدە گوميندان اسكەرىنە قارسى تۇرعان جالعىز كۇش وسپان باتىردى قولداۋ قاجەت دەگەن شەشىم شىعارىپ، ويىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن شىڭجاڭ-التاي وڭىرىنە شەكارالاس موڭعوليانى پايدالانۋدى كوزدەدى. «قۇلاننىڭ قاسۋىنا، مىلتىقتىڭ باسۋى» دەگەندەي ستالين دەرەۋ موڭعول ۇكىمەتىنە «وسپاندى قولداڭدار!» دەگەن بۇيرىق بەرىپ، ىرگەگە كەلگەن قازاقتارعا «مىنە مىلتىق، مىنە اقشا تەك انا ساتقىن گومينداندى جايپاپ بەرسەڭدەر بولدى» دەيدى.
وقيعا بۇلاي ءوربيدى دەپ ويلاماعان چان كايشي مەن شەن شيساي ساسىپ قالىپ، دەرەۋ وسپاننىڭ بەتىن قايتارۋعا ادام اتتاندىرادى. ولار جوعارىداعى ۇشەۋ: ماحمۇت، قۇسايىن، نۇرماحمۇد. بۇلارعا جۇكتەلگەن تاپسىرما: وسپاندى اسكەرىمەن قوسا قايتارىپ اكەلۋ. كەلگەن جاعدايدا كوتەرىلىسشىلەرگە ەشقانداي جازا جوق. مال-مۇلكى ينە-جىبىنە دەيىن قايتارىلادى. تۇتقىنداعى ادامدارىن تۇگەل بوساتامىز... ت.ب. جاقسىلىقتى ۇيىپ-توگەدى. ەگەر كونبەسە، «اسكەري كۇشپەن قايتارامىز» دەپ ايبات شەگۋدى دە ۇمىتپايدى. چويبالسىننىڭ شايىن ءىشىپ، ءستاليننىڭ سالەمىن العان وسپان وزىنەن قىسقا كۇندە قىرىق جەڭىلەتىن قىتايدى ۇرعانى بار.
سونىمەن جوعارىداعى ءۇش قازاق قۇپيا اتتانىپ، ەكى ەلدىڭ شەكارا ايماعىنا ورنالاسقان گوميندان ديۆيزياسىنىڭ باستىعى لي زي حۋيعا جولىعىپ، جۇڭگو اسكەرلەرىنىڭ كومەگىمەن 1943 جىلدىڭ 19 جەلتوقسان كۇنى شەكارادان قۇپيا ءوتىپ، وسپانعا كەلەدى. باتىر ۇشەۋدىڭ باسشىسى قۇسايىندى جەكە قابىلداپ ۇزاق سويلەسكەن. قۇسايىن ادەتتەگىدەي باتىرعا شەن شيسايدىڭ «جارىلقاۋشى» حاتىن تابىستاعان.
وسى تاقىرىپتى تەرەڭ زەرتتەپ 1998 جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 9-شى سانىنا «قايران ماحمۇت» اتتى كولەمدى جازبا جاريالاعان كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى جوعارى مەكتەءبىنىڭ تۇلەگى، مامان چەكيست قايراتحان قالتاباي ۇلىنىڭ پايىمداۋىنشا، قۇسايىن وسپانعا جولىققاندا قاسىنداعى جولداسى ماحمۇتتى «سەنىمسىز ادام، گوميندان جانسىزى» رەتىندە سيپاتتاعان، سول سەبەپتى وسپان قولما-قول ماحمۇتتىڭ كوزىن جويماقشى بولعان دەيدى. ءبىراق ءىستىڭ بۇلاي اياقتالۋىنا قۇسايىن جول بەرمەگەن سىڭايلى.
بۇل توپ ەرتەڭىندە شەكارادان ءوتىپ، شەن شيسايعا وسپاننىڭ حاتىن اكەلگەن. ول حاتتا: «تۇرمەدەگى بارلىق قازاقتى تۇگەل بوساتىپ، التاي ولكەسىندەگى ءتىرى قىتايىڭدى الىپ كەت. وسىلاي ىستەسەڭ عانا سەنىمەن سويلەسەمىن» دەلىنگەن. حاتتى وقىعان چان كايشي مەن شەن شيساي ىزادان جارىلا جازداعانى انىق.
وسى مەزەتتە ماحاڭ كىمگە سەنەرىن بىلمەي ەكى ورتادا سەندەلىپ قالعان سياقتى. ويتكەنى ماحمۇتتى «گوميندان جانسىزى» دەگەنگە سەنۋ قيىن. سەبەبى ول 1943 جىلى ۇرىمجىدە ۇيعىر ءابدىرايىم، ومار، قازاق زاريف، تاتار اسقات پەن ماسعۇت بار ءوزى باسقارىپ، قۇپيا ۇيىم قۇرعان. مۇنداعى ماقساتى زەرتتەۋشى ق.قالتايباي ۇلىنىڭ پايىمىنشا، «شىڭجاڭ ولكەسىندە بولىپ جاتقان الاساپىران ايقاستىڭ اراسىنان قازاققا بوستاندىق الىپ بەرۋ» دەيدى. بۇل دا مۇمكىن ويتكەنى شىڭجاندىق ولكەتانۋشى-زەرتتەۋشى قاليوللا نۇرتازانىڭ ەستەلىگىندە، شوقامانوۆ جۇڭگو بەتىنە الاش يدەياسىن ارقالاپ كەلگەن تۇلعا دەسە، ءبىزدىڭ قولداعى قۇجات-دەرەكتەردە ماحاڭنىڭ «قازاقتىڭ اۋزىن اققا تيگىزسەم» دەگەن شىنايى ماقساتى بولعانى انىق بايقالادى.
ايتپاقشى، ماحمۇت تۋرالى قۇپيا مالىمەت ساقتالعان موڭعول جاعىنىڭ ءبىر قۇجاتىندا، «بۇل ادام وسپانعا العاش جولىعۋدان (19.12.1943) بۇرىن، ياعني وسى جىلدىڭ قازان ايىندا گوميندان قولشوقپارى زيمحانمەن بىرگە قۇپيا شەكارا اسىپ كەلگەن، بۇل تۇلعا وسپان مەن موڭعول مۇددەسىنە قايشى ادام» دەگەن مالىمەتتى كەزدەستىردىك. سوعان قاراعاندا، ماحاڭ كادىمگىدەي كاسىبي بارلاۋشى بولعان سياقتى.
ءبىراق ماحاڭنىڭ ءتۇپ ماقساتى مەن ءىسى قايشىلىققا ۇرىنعان. وعان سەبەپ، ۇرىمجىدە گوميندان بيلىگىن پايدالانىپ، قازاق مۇددەسى ءۇشىن استىرتىن ۇيىم قۇرعانىن قىتايلار سەزىپ قالىپ، ونى سەنىمسىز ادام رەتىندە قىرىنا السا، ەكىنشى جاقتان وسپان باتىر موڭعول بارلاۋشىلارى جەتكىزگەن اقپار بويىنشا «گوميندان جانسىزى» دەپ تۇسىنگەن. ءسويتىپ ەكى ارادا ءىلىنىپ قالعان ماحمۇت تاعدىرىن شەشۋ موڭعول جاعىنا جۇكتەلىپ، ونى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن وسپان ارقىلى تۇزاق قۇرعان سىڭايلى.
1944 جىلدىڭ 27 قاڭتار كۇنى شوقامانوۆ قاسىندا ءشاري جانە حاسەن دەگەن ەكى ازامات بار گوميندان تاراپىنان تاعى دا «وسپانعا حات جەتكىزۋ» تاپسىرماسىن الىپ قۇپيا ساپارعا اتتانعان. مۇنى جۇمساعان جۇڭگو جاعى دا، موڭعولدار دا كورىپ-بىلىپ وتىرعان. ءسويتىپ ماحمۇت باستاعان توپ موڭعول شەكاراسىنان قۇپيا ءوتىپ، وسپانمەن كەزدەسۋگە ءتيىس نۇكتەگە جەتكەندە ونى موڭعوليالىق قازاق وفيسەرى ماردان باستاعان بارلاۋشىلار قارسى العان.
وسىنداعى «گوميندان تىڭشىسىن قولعا ءتۇسىرۋ» وپەراسياسى جايلى قۇجاتپەن تانىسىپ، ءمان-جايدى انىقتاعان ءىز كەسۋشى ق.قالتاباي ۇلى: «ماحمۇتپەن بىرگە كەلگەن ءشاري مەن حاسەندى موڭعولدار وسپان جاساعىنا تاپسىرىپتى. ال شوقامانوۆتى قوبدا قالاسىنىڭ تۇرمەسىنە اپارىپ قاماعان. ءسويتىپ ەكى جاقتىڭ «ماحمۇتتان قۇتىلۋ» جوسپارىن موڭعولدار ىسكە اسىردى» دەپ جازادى.
تۇرمەدەگى كۇندەر
قوبدا قالاسىندا باستالعان ماحمۇتتى تەرگەۋ ءىسى سەگىز ايعا سوزىلىپ، 1944 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە اياقتالىپتى. وعان تاعىلعان ايىپ: «گومينداننىڭ قول-اياعى جانە زاڭسىز شەكارا بۇزعان». ايىپتىڭ العاشقىسى ناقتى دالەلىن تاپپاعان سىڭايلى، ال ەكىنشىسىن مويىنداماسقا بولمايدى. ماحاڭدى سوتتاۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر. ءبىراق مۇنىمەن ءىس بىتپەيدى.
1944 جىلدىڭ 3 قازان كۇنى م.شوقامانوۆتى ۇلان-باتىرعا الىپ كەلگەن. مۇندا ايعا جۋىق تەرگەپ، ناقتى قىلمىستىق دالەل تاپپاعاندىقتان قاراشا ايىنىڭ 14ء-ى كۇنى ورتالىقتان شالعاي ورنالاسقان زۋنقارا تۇزەۋ مەكەمەسىنە جىبەرگەن. جازالانۋشىنىڭ ءىس-قۇجاتىندا سوتتالعانى نەمەسە ۋاقىتتىق جازا جۇكتەگەنى جايلى ەش نارسە ايتىلماعان. قىسقاسى، زاڭسىز اكەلىپ اۋىر جازا ارقالاعان ادامدارعا قوسىپ قويعان.
ماحاڭ وسى تۇرمەدە قاتتى ازاپ كورگەن. ونىڭ ۇستىنە ءتىل بىلمەيدى. موڭعولداردىڭ ءومىر-سالتىنان بەيحابار. 1945 جىلى 27 ءساۋىر كۇنى ومىردەن ابدەن ءتۇڭىلىپ، ۋ ءىشىپ ولمەك بولادى. ءبىراق ولمەي ءتىرى قالعان. ونىمەن قويماي ءوزىنىڭ ولىمىنە سەبەپ بولعان وقيعانى ايتىپ جانە ءوزىن تۇسىنبەي مۇنداي جايعا تاپ بولۋىنا اسەر ەتكەن وسپان باتىرعا ارناپ ارزۋ حات جازىپ قالدىرىپتى. بۇل حات ءىس-قۇجاتتىڭ 125ء-شى پاراعىنا تىركەلىپتى. ءبىرىنشى حاتتا: «لاگەردە قاتتى ازاپ كوردىم، شوشقا ەتىن جەۋگە ءماجبۇر بولدىم، بۇلاي ازاپتانعانشا ومىردەن قايتقانىم دۇرىس دەپ شەشىپ 1945 جىلدىڭ 27 ءساۋىر كۇنى ۋ ءىشىپ ومىردەن وزدىم» دەسە، التايداعى وسپان باتىرعا كونە ۇيعىر-موڭعول جازۋىمەن جولداعان ەكىنشى حاتتا (بۇل حاتتى ۇيعىر-موڭعول جازۋىن بىلەتىن ادام جازىپ بەرگەن سىڭايلى)، باتىردى جان-تانىمەن قولدايتىنىن ايتىپ، ءوزى تار قاپاستا ازاپ شەگىپ، اقىرى ءولىپ تىنۋعا بەل بايلاعانىن جەتكىزىپتى.
وسى وقيعادان كەيىن لاگەردىڭ توتەنشە جايلار جونىندەگى ءبولىم باستىعى تەربىش دەگەن ازامات م.شوقامانوۆتىڭ ءىس-قۇجاتىمەن تانىسىپ، قاماۋ ىسىندە زاڭسىزدىق بارىن ءوتىنىپ، بۇل ادامدى بوساتۋ تۋرالى جوعارى جاققا مالىمدەگەن.
ماقاڭ دا قاراپ جاتپاعان. اۋەلى، 1945 جىلدىڭ 7 ماۋسىم كۇنى موڭعول ەلىنىڭ ورتالىقتاندىرىلعان كولونيالار باسقارماسىنىڭ باس كەڭەسشىسى راكوۆقا حات جازىپ، ءوزىنىڭ ماركستىك-لەنيندىك باعىتتاعى ءبىلىمىن جەتىلدىرگىسى كەلەءتىنىن ايتىپ، الەۋمەتتىك ماسەلەسىنە كومەكتەسۋدى وتىنسە، ءۇش ايدان كەيىن، ياعني 27 قىركۇيەك كۇنى موڭعوليانىڭ ىشكى ىستەر جانە قاۋىپسىزدىك مينيسترلىگىنە حات جولداپ، ءوزىنىڭ موڭعوليادا 1 جىل 6 اي بولعانىن ايتىپ، راحىمشىلىق جاساۋىن ءوتىنىپتى. سونىمەن قاتار ءوزىنىڭ الداعى ساياسي جوسپارىن دا تانىستىرعان. وندا بىرىنشىدەن، وسپان باتىرعا كومەكتەسۋ ىسىنە بارلىق تانىستارىن تارتىپ، حالىقتى گوميندان ەزگىسىنە قارسى كوتەرىلىسكە جۇمىلدىرۋ. ەگەر ۇكىمەت ماعان سەنبەسە، دەيدى حاتىندا: – مەن وسپاننىڭ قاسىنا بارماي-اق الىستا وتىرىپ جۇمىستى ۇيىمداستىرايىن، ول ءۇشىن ماعان ورىس ماماندارىنىڭ اقىلى كەرەك. ۋاقىت وتە كەلە ماعان سەنەءتىن بولاسىزدار، – دەپتى.
ناتيجەسىندە، 1945 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ماحمۇت شوقامانوۆ اقتالىپ، بوستاندىققا شىعادى. وعان ۇلان-باتىر قالاسىندا تۇرۋ ۇكىم ەتىلىپ، قاتاڭ باقىلاۋ استىندا اعارتۋشىلىق جۇمىسپەن اينالىسۋعا رۇقسات بەرىلەدى.
ۇلان-باتىرداعى اعارتۋ ءىسى
تۇزەۋ لاگەرىنەن قۇتىلعان ماحاڭ اۋەلى، دەنساۋلىعىن تۇزەپ الۋ ءۇشىن ۇلان-باتىردا اۋرۋحانادا جاتىپ ەمدەلگەن. وسىندا كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتى دارىگەر ورىس ايەلمەن تانىسقان. 1946 جىلى ەكەۋى جۇبايلىق ءومىرىن باستاعان. ءبىراق 1947 جىلى موڭعولياداعى كەڭەس وداعىنىڭ ەلشىلىگى دارىگەر ايەلدى ماحاڭنان ايىرىپ، ەلىنە قايتارىپ جىبەرگەن.
جارىنان ايىرىلىپ جالعىزسىراعان جانعا جالعىز جۇبانىش سۇيىكتى ءىسى اعارتۋشىلىقپەن اينالىسقانى. سول تۇستا ماحاڭمەن بىرگە قىزمەت اتقارعان موڭعوليالىق جازۋشى-دراماتۋرگ ارعىنباي جۇماجان ۇلى «شۇعىلا» جۋرنالىنىڭ 1992 جىلعى 3ء-شى سانىندا جاريالاعان «قايران، ەسىل ازامات» اتتى ەسسەسىندە: «1948 جىلى جازدىڭ باسىندا ايماق باسشىلارىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا مەملەكەتتىك باسپا ءوندىرىسى باسشىلىعىنىڭ نۇسقاۋىمەن مەن ۇلان-باتىرداعى قازاق باسپا بولىمشەسىنە كوررەكتورلىق جۇمىسقا ورنالاستىم. كورشى بولمەدە بەيتانىس قازاق وتىردى. جاسى وتىزدار شاماسىندا، ۇزىن بويلى، جازىق ماڭدايلى ازامات كوزگە جالىنداي شالىنادى. سۇراستىرسام، استىرتىن جولمەن قولعا تۇسكەن «گوميندان ادامى» دەسەدى. قازاق بولىمشەسىندە اۋدارماشىلىق ىستەپ، سونىڭ قالاماقىسىمەن تىرشىلىگىن ايىرادى ەكەن. ەسىمى – ماحمۇت ىبىراي ۇلى. ول ماركس، ەنگەلس، لەنين، ستالين ەڭبەكتەرىن ورىسشا، قىتايشا جيناقتارىنان اۋدارادى. مەن اۋدارما نۇسقاسى مەن باسىلىمنىڭ ءارىپ، تىنىس قاتەلەرىن تۇزەتەمىن... ماحاڭ جاقسى دومبىراشى، ءانشى بولاتىن. بىردە جانارىنان جاس توگىلىپ كەتكەنى كوز الدىمدا. «ماحا، نەگە جىلادىڭىز؟» دەگەنىمدە: – التايدىڭ شوقىسىنداي دوسىم راحىمجاندى ساعىندىم دەدى» – دەپ جازىپتى.
وسىعان قاراعاندا تۇرمەدەن بوساعان ماحمۇت كوممۋنيزم كوسەمدەرىنىڭ ەڭبەگىن قازاقشا اۋدارۋمەن اينالىسقان. جوعارىدا ايتقانىمىزداي ورىس ايەلدەن اجىراعان سوڭ، ماحاڭ قالا ورتالىعىنان اسحانا اشىپ، كوپ-كورىم قارجى تاپقان. «ماحاڭنىڭ شايحاناسىنا سول كەزدە ميگراسيادا جۇرگەن شىعىستۇركىستاندىق تۇلعالار، اسىرەسە باي-ولكەلىك زيالى قازاقتار، سونىڭ ىشىندە گەنەرال جايسانىپ ۇنەمى كەلەتىن ەدى» دەيدى ارعىنباي جۇماجان ۇلى.
ماحمۇت ىبىراي ۇلى 1948 جىلى باي-ولكەلىك جاس ارۋ ۇلان-باتىرعا وقۋ ىزدەپ كەلگەن كاسيما وڭگەنبايقىزىمەن ۇيلەنىپتى. 1949 جىلى العاشقى بالاسى قايراتحان دۇنيەگە كەلگەن. 1951 جىلى ناۋرىز ايىندا ايەلى ەكىنشى بالاسىنا اياعى اۋىر كەزىندە قايتادان قاماۋعا الىنادى. ءوزىنىڭ كەلمەسىن بىلگەندەي جارى كاسيماعا «مىنالار مەنى «الشاڭداتىپ» قويماس، حابار-وشارسىز كەتسەم، ءۇش جىلعا دەيىن كۇت. ودان كەشىكسەم، باعىڭدى بايلاما. ايتارىم، ىشىڭدەگى بالا ۇل بولسا اتىن «راحىمجان» قوي» دەپتى. سول كەتكەننەن ارىس ازامات قايتا ورالماعان.
اياقتالماعان ارمان
م.شوقامانوۆتىڭ قايتا ۇستالۋىنا سەبەپ، 1951 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا موڭعوليا ءىىم تاراپىنان باس پروكۋروردىڭ اتىنا «1944 جىلدان بەرى تەرگەلىپ، اياقتالماي قالعان شوقامانوۆ ءىسىن قايتا كوتەرۋ جايلى» ءوتىنىش كەلىپ تۇسەدى. ءسويتىپ پروكۋروردىڭ شەشىمىمەن وسى جىلدىڭ 26ء-شى ناۋرىزىندا ماحمۇت ىبىراي ۇلى ەكىنشى رەت تۇتقىندالادى. تەرگەۋ ءىسى 48 كۇنگە سوزىلىپ، ماحاڭا رەسمي تۇردە «گوميندانعا قارسى موڭعول مەملەكەتى تاراپىنان بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداماي كەشىكتىرۋ سەبەپتى قىلمىستىق كودەكستىڭ 62ء-شى تارماعى بويىنشا ايىپ تاعىلدى» دەلىنىپتى.
وسى ورايدا موڭعول مەملەكەتى ماحاڭا قانداي تاپسىرما جۇكتەۋى مۇمكىن دەگەن سۇراق تۋادى. وسى سۇراق بويىنشا جاۋاپ ىزدەپ، شوقامانوۆتىڭ تەرگەۋ ىسىمەن تانىسقان قايراتحان قالتاباي ۇلىنىڭ پايىمداۋىنشا، بيلىكتەگىلەر وزىنە ۇناماي جۇرگەن كەيبىر ۇلتشىل قايراتكەرلەرگە ماحمۇت ارقىلى جالا جابۋ جوسپارى بولعان دەيدى. وعان دالەل: 1951 جىلى ءساۋىردىڭ 30 كۇنى ءجۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ستەنوگرامماسىندا «سەنىڭ تانىس ادامدارىڭ گونگورجاۆ، داندار، نامداگ، كەرىم، قيساباي، سۋ يۋن، ابىلەز، حاميتتارمەن بىتپەيتىنى بىزگە بەلگىلى. تاعى كىمدەر بار؟» دەگەن سۇراقتىڭ قويىلۋى. ويتكەنى جوعارىداعى اتى اتالعان تۇلعالار وسال-وسپاق جاندار ەمەس. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەملەكەت باسشىسى ح.چويبالسىن ۇناتپايتىن ادامدار. ماسەلە قايدا جاتىر. ونىڭ سىرتىندا ماحاڭ اتىلعانعا دەيىن 19 دۇركىن تەرگەۋگە الىنعانى جايلى ارحيۆ ماتەريالى بولعانىمەن وسىنىڭ 8ء-ىنىڭ سۇراق-جاۋاپ ستەنوگرامماسى جويىلعان.
ەكىنشىدەن، موڭعول جاعى ماحاڭدى قىتايعا جاسىرىن جىبەرىپ، ءتىپتى بىرەۋلەردىڭ كوزىن جويدىرماقشى بولعان. شوقامانوۆ بۇدان باس تارتقان. ويتكەنى 1951 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ 10 كۇنى تەرگەۋشىگە ماحاڭ «سەندەردىڭ بەرگەن تاپسىرمالارىڭ جاۋىزدىق پەن زۇلىمدىق. مەن وعان ەشقاشان بارمايمىن» دەپ ايتقان جانكەشتى جاۋابى ساقتالىپتى.
تاعى بىردە تەرگەۋشى سول تۇستا ۇلان-باتىر قالاسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان، الدى ۇلكەن قىزمەتتىڭ جيەگىنە ىلىنە باستاعان قازاق زيالىلارى: ر.شوڭاي، ج.ارعىنباي، ر.جۋاسحان، ك.فازىل، ج.كازيرا، ب.شوركە، ا.ءمىنىس، ب.قۇرمەتبەك، ت.ب. جايىندا، اسىرەسە گەنەرال جايسانىپ تۋرالى سۇراق قويىپ، مىنەزدەمە بەرۋىن، ناقتىراق ايتقاندا، ءمىن تاعۋىن تالاپ ەتىپتى. ماحاڭ بولسا، «بۇل ازاماتتاردىڭ ساياسي كوزقاراسى تۇراقتى، ءبىلىمدى وتانسۇيگىش جاستار» دەپ جاۋاپ بەرگەن. راسىندا بۇل ادامدار كەيىن ءبىرى مينيستر، ءبىرى ۇلكەن عالىم، ءبىرى تانىمال پەداگوگ رەتىندە تاريحتا اتى قالدى.
1951 جىلى 27 ماۋسىم كۇنى، ياعني ماحاڭ اتىلاردان ءبىر كۇن بۇرىن ەلدىڭ باسقارۋشى ورگانى كىشى قۇرىلتاي پرەزيديۋم مۇشەلەرىنە ورىس تىلىندە حات جولداپتى. نەگە ورىس تىلىندە؟ سەبەءبى ءوز تاعدىرىن موڭعول ەمەس، تاسادا كورىنبەي ورىس تىڭشىلارى شەشىپ وتىرعانىن اڭداعان سياقتى. بۇل حاتىندا م.شوقامانوۆ، 1933-1943 جىلدارى شىڭجاندىق بيلەۋشى شەن شيسايدىڭ ساياسي ارباۋىنا الدانىپ قالعانىن، اسىرەسە گوميندان كوسەمى چان كايشيدىڭ «جۇڭگو ەلىندە تەك جۇڭگو ۇلتى عانا بار، باسقالارى كىرمە تايپالار» دەگەن شوۆينيستىك كوزقاراسىنان كەيىن ءوزىنىڭ قۇپيا ۇيىم قۇرۋعا ارەكەتتەنگەنىن، بۇل ىسكە ادامدار تارتقانىن، كەيبىر قاتەلىك جىبەرگەنىن (قانداي قاتەلىك ەكەنى اشىپ ايتىلماعان) مويىنداپ، ءتىپتى موڭعول ەلىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ءوزى بىلەتىن قۇپيانىڭ ءبارىن ايتىپ بەرگەنىن كولدەنەڭ ۇستاپتى. ءبىراق بۇدان ناتيجە شىققان جوق.
1951 جىلى 23 ماۋسىم كۇنى توتەنشە كوميسسيانىڭ 2ء-شى قاۋلىسىمەن جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا 29 ماۋسىم كۇنى ساعات 23.50-دە اتۋ ۇكىمى ورىندالعان. ءسويتىپ بار-جوعى 34 جاسىندا ۇلتى ءۇشىن وتقا تۇسكەن قازاقتىڭ ءبىر ارىسى ءۇرجاردا تۋىپ، ۇلان-باتىردا اتىلدى.
م.شوقامانوۆتى تابان اۋدارماي ءۇش جىل كۇتكەن جارى اقىرى ونىڭ كەلمەسىن ءبىلىپ، جاڭا ءومىر باستاسا، كاسيمانىڭ تۋىستارى ەكى ۇلعا «حالىق جاۋىنىڭ ۇرپاعى» دەگەن جامان ات تاعىلماۋى ءۇشىن ولاردىڭ تەگىن وزگەرتىپ، ناعاشىلارى اسىراپ الادى. بالانىڭ ۇلكەنى كەيىن كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ جوعارى مەكتەبىن بىتىرگەن قايراتحان قالتاباي ۇلى 2004 جىلى تامىز ايىندا پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل جەرىندە دۇنيەدەن وتسە، ەكىنشى ۇل راحىمجان سايپوللا 2006 جىلى كۇزدە جول-كولىك اپاتىنا ۇشىراپ، الماتى قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى جەتىگەن اۋىلىنا جەرلەنىپتى. ءسويتىپ ماحمۇتتىڭ ءوزى جەتپەگەن توپىراققا ۇرپاعى جەتتى.
بەكەن قايرات ۇلى
«ەگەمەن قازاقستان»
6alash ۇسىنادى
