(بۇل ماقالا مۇقاعالي ماقاتايەۆىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويىندا ارنايى جۇلدەگە يە بولعان)
اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ پوەزياسى تۋرالى تولعانىس
ءسوز باسى
سان عاسىر قويناۋىنداعى تاريحتى جاراتۋشى دا، تاراتۋشى دا قارا ورمانداي قاسيەتتى حالىق، تاريحى جوق حالىق دۇنيەدە بولعان ەمەس. قاي حالىقتىڭ ءتىلى، تاريحى، شەجىرەسى، ءسالت-داستۇرى، دىندىك نانىم-سەنىمدەرى بولسىن، ونىڭ سان مىڭ جىلدىق باستان كەشىرگەن قىم-قۋىت، كۇردەلى، بۇراڭ جولدارىمەن بايلانىستى تۋىلىپ جانە دامىپ، ادامزاتتىڭ داڭقتى مادەنيەت قازىناسىنان ەنشى الىپ، ءار ءداۋىردىڭ ۇزاق كەرۋەن جولى تاريح بولىپ تاڭبالانىپ بىزگە جەتىپ وتىرعان.
تاريحي تۇلعالاردىڭ مارتەبەسى قولدان جاسالمايدى، «تازا التىندى ماڭگى دات شالمايدى. جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار شىعادى» دەگەن دانا حالقىمىزدىڭ سوزىندە تەرەڭ ءمان جاتىر. تابيعات تا بۇل ومىرگە دارا تالانتتاردى ۇيىپ-توگىپ سىيلاي بەرمەيدى، نەكەن-ساياق بەرەدى. سول تالانتتار دۇنيەدەن الدەقاشان وتسە دە بايگەدەن جالعىز وزعان قۇلاگەردەي اۋىزدىعىن شايناپ، جارىس كومبەسىنەن دارا كورىنگەن بەينەسى كوز الدىڭا ءدال قازىرگىدەي ەلەستەسە، جەر جۇرەگىن دۇرسىلدەتكەن تۇياقتارىنىڭ ءدۇبىرى كۇنى بۇگىنگىدەي ەل قۇلاعىندا سان مارتەبە جاڭعىرىپ، قايتالانىپ ەستىلىپ جاتادى. سول ناعىز ءدۇلدۇل ارداگەرلەرىمىزدىڭ قايسار رۋحى ۇلكەن اقىل-پاراساتتان، حالىققا دەگەن ادال ەڭبەگىنەن، تۋرا ادامدىق جولعا تۇسكەن كەمەلدىلىگى مەن كەمەڭگەرلىكتىڭ قاسيەتىنەن كەلگەن.
ومىرگە كەلگەن بارلىق جان يەسى ەسەيىپ-ەرجەتەدى، قارتايادى، ولەدى. دۇنيەدە مىڭ جاساعان پەندە بولعان ەمەس، ناعىز مىڭ جاسايتىندار حالىق جۇرەگىندە تەرەڭ تامىر تارتىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ەسىمى اڭىزعا اينالىپ، اتاق، داڭقى الەمگە اسپانداپ، ءبىر اۋىل، ءبىر ايماق، ءبىر ولكە، ءبىر مەملەكەت ەمەس، كۇللى ادامزاتقا ورتاق رۋحاني مۇرا قالدىرعان ساناۋلى ونەر الەمىنىڭ جارىق جۇلدىزدارى عانا دەسەك، تاريح الدىنداعى شىندىقتى بۇرمالاماي-اق سويلەگەن بولامىز. ۋاقىت اتتى ءادىل تورەشىنىڭ سىنىنان وتكەن شىن تاريح دەگەن، مىنە، وسى. ءبىز ءسوز ەتپەكشى بولعان ءبىرتۋار اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ – قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان قايتالانباس ۇلى تۇلعا.
قازاق پوەزياسىنىڭ الىبى مۇقاعالي ماقاتايەۆ ءوزىنىڭ ۇلتتىق رۋحقا باي جارقىراعان جاقۇتتاي جىرلارى ارقىلى حاننىڭ دا، قارانىڭ دا كوڭىلىن تولقىتىپ، كۇللى قازاق بالاسى جاساعان ۇلان – عايىر ولكەگە، شەكسىز دە، شەكسىز كەتكەن ساحاراعا، ايباتتى اسەم قالالارعا، تىرشىلىك وتىن مازداتىپ جاعىپ جاتقان ميلليونداعان اق بوز ۇيلەردەگى قاراشالارعا دەيىن ساپار شەگىپتى...
مۇقاعالي ماقاتايەۆ تار جول، تايعاق كەشۋ، بۇراڭ تاعدىردى باسىنان كەشىرە ءجۇرىپ ەلىمەن تىلەۋلەس، مۇڭداس، سىرلاس، تاعدىرلاس بولىپ ءوتىپتى. شىن مانىندەگى باقىت – ادامنىڭ ونەرى مەن تالانتىنان كەلەدى. بولاشاققا كەرۋەن تارتقان مۇقاعالي جىرلارى تازا التىنداي جارقىراپ، نۇرلى ساۋلەسىمەن ورىرمانداردىڭ كۇن شالماعان كوڭىلىن جىلىتىپ، ءوز مۇراسىنىڭ باعا جەتپەس قىمباتتىلىعىن، اسىلدىعىن ايگىلەپ، قازاق پوەزياسىنىڭ سۇلۋ قاسيەتىن، پاراساتتى قۇدىرەتىن قارا ورمانداي حالقىنا مويىنداتىپ كەتىپتى. سول ءۇشىن ماقاتايەۆ الەم قازاقتارىنا اتى اڭىزعا اينالىپ، بەدەلى مەن مارتەبەسى اسا جوعارى XX عاسىرداعى قازاق پوەزياسىنىڭ التىن تىزگىنىن ۇستاعان، عاجايىپ ساۋلە شاشقان ۇلت رۋحىنىڭ تەڭدەسسىز الىپ جىر جۇلدىزىنا اينالدى.
اتاقتى ادەبيەت سىنشىسى زەينوللا قابدولوۆ «ءار ادام – زەرتتەلمەگەن كەن، ونى زەرتتەۋ كەرەك. زەرتتەپ قانا قويماي، سول كەننىڭ كوزىن اشۋ كەرەك» دەگەن كەمەڭگەر ءسوزىن ايتقان ەدى. مۇقاعالي مۇراسى انە سونداي كوزى اشىلماعان، زەرتتەلمەگەن قۇپياسى مول كەن سەكىلدى.
سىنشى بەلينسكيي ليريكالىق ولەڭنىڭ ەرەكشەلىگى جونىندە: «پوەزيا – ءومىردىڭ ءارى مەن ءنارى قايناپ قورىتىلعان جامبىسى. ول باقشادا قۇلپىرىپ تۇراعان روزا گۇلدى سيپاتتامايدى. ونىڭ دورەكى زاتتىق جاقتارىن الىپ تاستاپ، حوش ءيىسىن، اسەم قۇبىلىعىش بوياۋىن الادى دا، وسىلاردان جاراتىلىستاعىدان دا اسەم ءوز روزاسىن جاساپ شىعادى»، – دەگەن ەدى.
پوەزيا جاسامپازدىعى – كۇردەلى دە قيىن اسۋى بار ادام جانىن زەرتتەيتىن ماشاقاتتى سۋرەتكەرلىك ونەر. سوندىقتان مۇقاعالي اقىن:
ولەڭ دەگەن تۋمايدى جايشىلىقتا،
ولەڭ دەگەن تۋلايدى قايشىلىقتا.
اقىن بولساڭ، اقىنىم، الىسقا اتتان،
كۇندەلىكتى تىرلىككە بوي سۋىتپا، – دەيدى.
«ادەبيەت ـــ حالىقتىڭ رۋحاني بايلىعى» (عابيت مۇسىرەپوۆ) بولعاندىقتان ادامزاتتىڭ ءوزىن-وزى تاني بىلۋىنە، تاربيەلەنۋىنە جاردەمدەسۋدى ماقسات ەتەدى. ۇلتتىق ەرەكشەلىك ادەبيەت – كوركەمونەردىڭ بارلىق سالاسىمەن قابىسىپ جاتادى. ۇلتتىق ەرەكشەلىك، ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق بوياۋى بولماعان ادەبيەت ءولى ادەبيەت بولادى. مۇقاعالي انە سونداي ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتى توعىستىرا وتىرىپ جاسامپازدىق جاراتقان قازاق پوەزياسىنىڭ ماڭداي الدى سۋرەتكەرى.
ماقاتايەۆ ءوز پوەزياسىندا ۇلتىمىزدىڭ ۇزاق تاريحى بارىسىندا قالىپتاسقان سالت – ءداستۇر، دىندىك تانىمدىق – سەنىمدەردى تەرەڭ مەڭگەرىپ، وقىرماندارىنا رۋحاني ءلاززات باعىشتاپ، ونەر يەسىنە ءتان قاسيەتىمەن جان تازالىعى، سۇلۋلىق، ادالدىق، پاراساتتىلىعى ارقىلى قىزىل تىلىنەن بال تامىزىپ ليريكانىڭ اسىل جاۋھارىن سىيلادى. اقىن «ازايىپ بارا جاتىر» اتتى جىرىندا:
نەمەنەڭە جەتىستىڭ، بالا باتىر؟
قاريالار ازايىپ بارا جاتىر.
ءبىرى ءمىنىپ كەلمەستىڭ كەمەسىنە،
ءبىرى كۇتىپ، انەكي جاعادا تۇر.
اقىل ايتىپ جۇرمەسە قاسىمىزدا،
سوندا ورنايدى جەتىمدىك باسىمىزعا.
جالاڭاشقا شەكپەنىن شەشىپ بەرىپ،
ءبىر كۇلشەسىن بولىسكەن اشىمىزعا.
ارسىز كۇلكىڭ تيىلماس، جىلاۋىڭ دا،
ايتىسىڭ دا باسىلماس، لاڭىڭ دا.
ارازداسىپ اعايىن كەتەر ەدى،
ءبىر قاريا بولماسا ءبىر اۋىلدا.
ءبىر قاريا بولعانشا،
كىم بىلەدى،
بالامىزدا شال بولىپ ۇلگىرەدى،
ءبىر-بىرىنەن ەكى شال اسامىن دەپ،
كىم بىلەدى؟
ءبىر-ءبىرىن بۇلدىرەدى.
اقيقاتتى ايقىنداپ جاريالار،
بارا جاتىر ازايىپ قاريالار.
داۋىل تۇرسا بۇلىك ەتىپ تولقىمايتىن،
بارا جاتىر سارقىلىپ داريالار. - دەپ قاتارى ازايىپ بارا جاتقان دانا قاريالار تۋرالى تەرەڭنەن وي قوزعاپ، ۇرپاق اۋىسىپ، ءداۋىر جاڭالانعاندىعى جايلى تاعدىرلى ءسوز ايتادى. ويتكەنى ادام دۇنيەگە كەلەدى، ءوسىپ – وركەندەيدى، قارتايادى، ولەدى. مىنە بۇل ءومىر زاڭدىلىعى. مۇقاعاليدىڭ شىنايى ءومىردى جىرلاعان تازا، ءمولدىر، سۇلۋ، ۇلتتىق رۋحقا باي ليريكالارىنان، ونىڭ سۋرەتكەرلىك ۇلىلىعىن بايقاۋعا بولادى.
مۇقاعالي – قازىناسى مول كۇردەلى اقىن. ءبىز ونىڭ التىن قازىنالى پوەزياسىنىڭ كۇردەلى كەنىن ءالى تولىق زەرتتەي الماي كەلەمىز.
اتاقتى ادەبيەتشى ا.س.پۋشكين «كونە استرونوميانىڭ، فيزيكانىڭ، مەديسينانىڭ ۇلى وكىلدەرىنىڭ تۇسىنىكتەرى، ەڭبەكتەرى، اشقان جاڭالىقتارى ەسكىرىپ، كۇن ساناپ وزگەرىپ، الماسىپ جاتقاندا ناعىز اقىنداردىڭ شىعارمالارى تاپ-تازا، ماڭگى جاس قالپىندا قالا بەرەدى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزىن ايتقان بولاتىن.
ۇلى كلاسسيك اقىننىڭ جىرلارى الەم قازاقتارىنا كەرۋەن تارتىپ ميلليونداعان وقىرمانداردىڭ جۇرەگىندە جاتتالىپ، ولاردىڭ قۋانىشى مەن قايعىسىنا ورتاق بولۋىنىڭ سىرى نەدە، ونىڭ سۋرەتكەرلىك ونەرىندە قانداي كەرەمەت سيقىرلى كۇش بار دەگەن زاڭدى سۇراۋ ويىمىزعا ورالا بەرەدى. تۋعان حالقىنان زاڭعار – زاڭعار باعالار العان، قازاق پوەزياسىنىڭ وركەندەۋى مەن گۇلدەنۋىنە ەرەكشە ۇلەس قوسىپ، ۇلكەن بەلەسكە كوتەرگەن مۇقاعاليدى قالاي تانۋ، زەرتتەۋ جۇرگىزۋ، ونىڭ قاتپارى قالىڭ پوەزياسىنىڭ قۇپياسىن اشۋ تۋرالى ءوز ويىمدى وقىرمان قاۋىممەن ورتاقتاستىرا كەتۋدى ءجون كوردىم.
مۇقاعالي پوەزياسىنداعى ءتىل ساپتاۋ شەبەرلىگى
حالىق ءتىلىنىڭ قاينار كوزى سان عاسىردى باستان كەشىرۋ بارىسىندا قالىپتاسقان اۋىز ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنان باستاۋ الادى. سوندىقتان ءتىل حالىقتىڭ باعا جەتپەس اسىل بايلىعى. ءارقانداي حالىقتىڭ جازبا ادەبيەتى اتا- بابالارىمىز جاراتقان ۇشان-تەڭىز مول اۋىز ادەبيەتتەن ءنار الا وتىرىپ داميدى. سول ءۇشىن ورىس حالقىنىڭ ايگىلى جازۋشىسى ماكسيم گوركيي «ءسوز ونەرى اۋىز ادەبيەتىنەن باستالادى»، - دەيدى.
اۋىز ادەبيەتى – حالىق ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ مەكتەبى. حالىق ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ التىن بەسىگى بولعان اۋىز ادەبيەتتەن ۇلگى العان اسان قايعى ءسابيت ۇلى، شالكيىز تىلەنشى ۇلى، اقتانبەردى سارى ۇلى، بۇقار قالقامان ۇلى قاتارلى وكىلدىك سيپاتقا يە وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى جىراۋلار دۇنيەگە كەلدى.
ⅩⅨ عاسىرعا كەلگەندە قازاق ادەبيەتى وزىنەن بۇرىنعى زاماندار ادەبيەتىنە ۇقسامايتىن اۋمالى-توكپەلى تاريحي باستان كەشىردى. ءدال وسى تۇستاردا ماحامبەت وتەمەس ۇلى، اباي قۇنانباي ۇلى قاتارلى ۇلى تۇلعالار قازاق ولەڭىن جىراۋلىق داستۇردەن اقىندىق داستۇرگە قاراي بەتبۇرىس جاساتتى. اسىرەسە ۇلى اقىن اباي ءتول ادەبيەتىمىزدىڭ ءتىلىن جۇيەگە كەلتىرىپ، قازاق پوەزياسىنىڭ مازمۇنىن بايىتىپ، ءتۇرىن مولايتىپ الەمدىك ادەبيەت دەڭگەيىنە كوتەردى.
حح عاسىر ىشىندە قازاق ادەبيەتى وراسان بيىك ءبىر بەلەسكە كوتەرىلىپ دامىدى. ۇلى ويشىل، كەمەڭگەر اقىن اباي باستاعان ۇلى كوشتىڭ جالعاسىن ماعجان، قاسىم، مۇقاعالي، تولەگەن قاتارلى جىر جۇلدىزدارى جالعادى. مۇقاعالي ماقاتايەۆ اتى اتالعان جىر جۇلدىزدارىنىڭ ىشىندە قازاق پوەزياسىنىڭ ءتىل بايلىعىن دامىتىپ، وزىندىك ءبىر بيىك بەلەسكە كوتەرگەن شوقتىعى بيىك دارا تۇلعالاردىڭ ءبىرى ەدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلبايەۆ: «مۇقاعالي قازاق پوەزياسىنىڭ ۇزاق ساعىنىپ كورگەن اسىل پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى. ول شىن مانىندەگى ۇلتتىق قۇبىلىس. سىپىرا جىراۋ مەن اسان قايعىدان بەرى قارايعى جىراۋلىق مەكتەپتى ماحامبەت پەن دۋلات اياقتاسا، ابايدان باستالعان اقىندىق مەكتەپ ماعجان، سۇلتانماحمۇت، ءىلياس تۇسىندا جالعاسىن تاپتى. قان كەشكەن قاسىرەتتى ۇرپاقتىڭ وكسىك ارالاس وكىنىشتى قاسىم جىرلارىنان كورىنىس تاپتى. سولارعا دەگەن بۇكىل حالىقتىق ماحاببات جىرشى قاۋىم تاراپىنان شىن سىرىمەن شىنايى جىرعا دەگەن كەرەمەت قۇشتارلىقتى وياتتى. سونداي قۇدىرەتتى تاسقىننىڭ بوي بەرمەس ەرەسەن كۇشى بارشا الاپات بولمىسىمەن كورىنىپ، اينالاسىنا جاقۇت شاشقانداي ماز-مەيرام ەتكەن جويقىن ونەگەسىن مۇقاعالي شىعارمالارىنان تانيمىز. بۇگىنگىدەگى قازاق رۋحى الدىڭ-كۇلدىڭ تىرشىلىكتەن جالىعىپ كەتكەندە مۇقاعالي جىرلارىنا ۇڭىلەدى. ونىڭ، مەيلىنشە تابيعي شۋماقتارىنان جانىنا داۋا تابادى. ونىڭ ءۇنسىز جىميعانىنا دا حالىق جادىراپ، «قاعارجىپ ءۇنسىز جىلاعانىنان» دا حالىق تەبىرەنگەندەي، حالىق كۇڭىرەنگەندەي بولادى. ول حالىق بولمىسىمەن بىرگە قايناسىپ كەتكەن ۇلى تۇلعا. ۇلى قۇبىلىس، ۇلى اقىن» («قازاق ادەبيەتى»، 2011 جىل، 22-شىلدە)، – دەپ جازعان ەكەن.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ قازاق حالقىنىڭ تىلىنە شىنايى مۇراگەرلىك ەتكەن ءارى حالىق ءتىلىن بايىتىپ قازاق پوەزياسىن تىڭ بەلەسكە كوتەرگەن ۇلى اقىن. ونىڭ قاي جىرلارىن وقىساڭىز دا حالىقتىڭ اسىل جاۋھار سوزدەرى ءوز ورنىن تاۋىپ قۇلپىرىپ تۇرادى. اقىننىڭ:
ولمەسىن دەپ بەرگەن عوي تاۋدى ماعان،
مەن كۇڭىرەنسەم، كۇرسىنىپ تاۋ جىلاعان، – دەگەن ولەڭ جولدارى كىمدى بولسا دا سۋرەتكەردىڭ ءتىل شەبەرلىگىنە ەرىكسىز باس يزەتەدى.
مۇقاعالي حالىق تىلىنە باي اقىن. ول حالىق ءتىلىنىڭ اسىل جاۋھارىن ءوز جىرىندا جاڭاشا قابىلداپ، ولەڭ جازۋدىڭ ورەسىن ەرەكشە بيىك بەلەسكە كوتەرگەن ءسوز زەرگەرى.
مۇقاعالي پوەزياسىندا «قارا»، «اق»، «كوك»، «جاسىل»، «سارى»، «بوز»، «تارعىل» قاتارلى سوزدەردىڭ ءجيى قولدانۋىنان وزىندىك دارا ەرەكشەلىگى مەنمۇندالاپ تۇرادى. بۇل پىكىرىمىزگە دالەل رەتىندە اقىننىڭ بىرنەشە ولەڭ شۋماعىن مىسالعا الايىق. اقىننىڭ «قاپ-قارا، عاجاپ، سيقىرلى» اتتى جىرىندا:
قاپ-قارا، عاجاپ، سيقىرلى
قاشپاڭدار قارا بوياۋدان!
قاندىرىپ ۋىز-ۇيقىمدى،
قاپ-قارا تۇننەن ويانعام.
قاپ-قارا ءتۇندى كوردىم دە،
جاپ-جارىق تاڭعا كەزدەستىم.
قاراسىز، ءسىرا مەن مۇلدە،
اپپاقتىڭ نارقىن سەزبەسپىن.
اق پەنەن قارا الماسىپ،
الماسىپ تۇرسا ءار دايىم.
اق تۇسكە عانا جارماسىپ،
قارانى نەگە المايمىن، ــدەپ «قارا» ءسوزى بىرنەشە رەت قايتالانىپ تۇرسا دا ءار ولەڭ جولدارىنا ءار بەرىپ، ءوڭ بەرىپ، ءوز وقىرمانىن ءتىل قۇدىرەتى ارقىلى باۋرايدى. سونداي-اق اقىن «قارا» مەن «اق» ءسوزىن الماستىرا قولدانىپ، وقىرمان قاۋىمعا ءومىر تۋرالى ۇلكەن وي تاستايدى.
مۇقاعالي قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە وزگەشە بوياۋ، وزگەشە ءتۇس بەرىپ، كەمەلدەندىرىپ جاڭاشا ۇلگىدە دامىتتى. اقىننىڭ:
كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ، وزىنە قايتارامىن، ــ دەپ ايتقانى وسىنىڭ ايقىن مىسالى.
ءتىلدىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى ماڭىزى وتە زور، ءار سۋرەتكەر تەك كوركەم ءسوز ونەرى ارقىلى عانا ادام جانىن زەرتتەيدى. جىر جۇيرىگى مۇقاعاليدىڭ «كوك»، «بوز» سوزدەرىن قولدانۋىنان مىسال كەلتىرە كەتەيىك.
كوكتەم دە كەلەر،
قۇستار دا جەتەر، ءان سالىپ.
كوكتەر دە شىعار،
كوگىلدىر نۇرعا تامسانىپ. («كوكتەم دە كەلەر».)
بوز اتقا ءمىنىپ،
بوز تاۋعا، مۇمكىن، شىعارسىڭ.
بوز كويلەك كيىپ،
بوزارعان تاڭدا تۇرارسىڭ.
بوز ايداي بالقىپ،
بوزارعان كوكتە تۇنارسىڭ.
بوزارعان، جانىم،
بوز تۇسكە نەگە قۇمارسىڭ؟! («قاجىدىڭ، قارعام».)
قازاق ادەبيەتىنىڭ جىر جۇلدىزى مۇقاعالي ماقاتايەۆ پوەزياسى ۇلتتىق رۋحقا تامىر تارتىپ، ادام سەزىمىنىڭ قۇپيا سىرلارىن اشىپ، سىرشىلدىعىن، شىنشىلدىعىن ايگىلەپ جاتادى. مىسالى:
جاقساتتاندى دەمەيسىڭ، سۇيەم دەسەم،
تابىناتىن ءتاڭىرىم، يەم دە سەن.
ادام بولىپ كۇن كەشۋ قيىن ماعان،
ارقا تۇتىپ وزىڭە سۇيەنبەسەم.
سەن مەنىڭ سۇيەگىم مەن قانىمداسىڭ،
جانىمداسىڭ، ۇياتىم، ارىمداسىڭ.
ساعان دەگەن ماحاببات دامىلداسىن،
تەك سەنىڭ توپىراعىڭدى جامىلعاسىن.
وزىڭشە ءتۇسىڭ دە ەرەك، ءىسىڭ دە ەرەك،
(سىرىم بار ساعان ايتار ىشىمدە كوپ).
قوماعاي كوزىمدى ءبىر تويدىرا الماي،
قورقامىن ءبارى وسىنىڭ ءتۇسىم بە دەپ.
نەمەسە:
مەن ونىڭ ءتۇنىن سۇيەم، كۇنىن سۇيەم،
اعىندى وزەن، اسقار تاۋ، گۇلىن سۇيەم.
مەن ونىڭ قاسيەتتى ءتىلىن سۇيەم،
مەن ونىڭ قۇدىرەتتى ءۇنىن سۇيەم.
مۇقاعالي حالىقتىڭ جىر اسىلىن تىلىنە ۇيىتقان كيەلى اقىن. «مۇقاعالي نەنى جىرلاسا دا جۇرەگىڭە جەتكىزە، قۇلاق قۇرشىن قاندىرا، جانىڭدى تەربەتە جىرلايدى» (نۇرعيسا تىلەندييەۆ).
مۇقاعاليدىڭ «داريعا، دومبىرامدى بەرشى ماعان» اتتى ولەڭىن وقىپ وتىرىپ حالقىمىزدىڭ «ناعىز قازاق قازاق ەمەس، ناعىز قازاق دومبىرا» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى ويىما ورالا بەرەدى. اقىن ولەڭدەرىنەن ءوز ءداۋىرىنىڭ بەينەسى، اۋىل ادامداردىڭ ناعىز قازاقى تىرلىگى ەلەستەيدى.
داريعا، دومبىرامدى بەرشى ماعان،
جانىما كەلشى، جارىم، كەلشى، بالام!
بەيۋاقتا ىڭىردەگى كوڭىلىمە،
كۇي بولىپ كۇڭىرەنىپ ەنشى، دالام.
دومبىرا، قوڭىر قازىم، اققۋىمسىڭ،
ارمانىم، مۇڭىم، سىرىم، شاتتىعىمسىڭ.
دومبىرا، جۇرەگىممەن ۇندەس ەدىڭ،
سەنىمەن سىرلاسىمداي تىلدەسەمىن.
بابامنان قالعان مۇرام سەن بولماساڭ،
ونەردىڭ نە ەكەنىن بىلمەس تە ەدىم.
وسىرگەن ونەرىمدى قىزىر بابام،
ۇنىڭنەن اينالايىن بۇزىلماعان.
كيەلى پەرنەڭە ءبىر قول سوقپاسام،
ىشەگىڭ جەتىمسىرەپ ىزىڭداعان، –
دەگەن شۋماعىندا اقىن ناعىز قازاق بولىپ الەمگە جار سالادى. اتاقتى باتىر باۋىرجان مومىش ۇلى: «دومبىرانى قاستەرلەي بىلمەگەن قازاقتىڭ بالاسى تۋعان حالىقتىڭ جانىن بىلمەيدى»، – دەپ تەكتەن-تەككە ايتپاعان.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ پوەزياسى قازاقتىڭ قۇنارلى توپىراعىندا ءوسىپ-ونىپ جەتىلگەن حالىق تىلىنە باي ماڭگىلىك پوەزيا. ول ءوز داۋىرىندەگى قازاق اقىندارىنىڭ ىشىندە شوقتىعى ەڭ بيىك، مارتەبەسى ەڭ جوعارى، وقىرمانى ەڭ كوپ ۇلى اقىن. بۇعان عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ: «مۇقاعالي ءبۇتىن ءبىر عاسىرداعى قازاق پوەزياسىن بيىكتەتىپ كەتتى»، – دەگەن ءسوزى كۋا.
«مۇقاعالي ماقاتايەۆ ولەڭدەرى ــ ۇلتتىق پوەزيانىڭ جاڭا ءبىر بەلەسكە كوتەرىلگەندىگىن، جاپپاي ەۋروسەنتريستىك اعىمعا ويىسقان زاماندا قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ شىنايى قاسيەتتەرىنىڭ ءقادىرى ارتىپ، بۇرىنعىدان دا تولىسىپ، كەمەلدەنە تۇسكەندىگىنىڭ كۋاسى. ول قازاق ولەڭنىڭ ۇلتتىق بوياۋى مەن رۋحىن ۇستاندى، تۇرلەندىرە بايىتتى دا، سونىمەن قالىڭ قازاق وقىرماندارىنىڭ جۇرەگىنە جول اشىپ، ۇلتتىق پوەزيانىڭ شاشاسىنا شاڭ تيمەس تارلانبوزى رەتىندە ماڭگىلىك ۇيالاپ قالدى. سونىمەن قاتار، اقىن قازاق ليريكاسىن حح عاسىر ادەبيەتىنىڭ وزىق داستۇرلەرىمەن شىنايى قۇنارلاندىردى.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ پوەما جانرىندا دا ەرەكشە قولتاڭباسىمەن دارالانادى. قازاق تاريحىنىڭ قۇبىلىستى ماسەلەلەرىنە بارۋمەن بىرگە، ءوزى ءومىر سۇرگەن كەزەڭ شىندىعىنا دا قالام تولعادى. ول پوەما جانرىن تاقىرىپتىق جاعىنان بايىتتى، جانرلىق- ستيلدىك تۇرعىدان جاڭعىرتا ءتۇستى. داستان، پوەمالارىندا ليريكالىق سارىندار، ازاماتتىق-الەۋمەتتىك تىنىس، تاريحي ارنا بارىنشا جەكە- دارا وقشاۋلانىپ كورىندى» («مۇقاعالي – ماڭگىلىك عۇمىر»، «ءىلە كەشى» گازەتى، 2011 جىل، 12 تامىز، 3-بەت).
مۇقاعالي ءتىلى – ناعىز حالىق ءتىلى. اقىن حالىقتىڭ انا ءتىلىنىڭ كاۋسار بۇلاعىنان قانىپ ءىشتى. حالىقتىڭ باي تىلىنە مۇراگەرلىك ەتتى، ۇلى تۇلعا ماحامبەتتەن جىراۋلىق ۇلگى السا، الىپ ابايدان اقىندىق ءداستۇر قابىلدادى.
جيناقتاپ ايتقاندا، مۇقاعالي ماقاتايەۆ حح عاسىرداعى قازاق پوەزياسىنىڭ تىلدىك قورىن بايىتتى، قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە وزگەشە ءتۇس بەرىپ، كوركەم پوەزيانى ەڭ جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىپ جاڭالىق ەنگىزىپ، ۇلكەن بەلەسكە كوتەرىپ، قازاق پوەزياسىنىڭ دات شالماس التىن دىڭگەگىنە اينالدى. ءوز پوەزياسى ارقىلى كۇللى قازاق ادەبيەتىندەگى شوقتىعى بيىك ۇلى تۇلعاعا اينالدى. مۇقاعالي قازاق بولىپ الەمگە ءتىل قاتتى، قازاق بولىپ كۇللى دۇنيەنى شارلادى. مۇقاعالي ءتىلى- حالىقتىڭ باعا جەتپەس قىمبات مۇراسىنا اينالدى.
مۇقاعالي ءتىلى – كوزدەرى اشىلىپ زەرتتەلمەگەن حالىق بايلىعىنا اينالىپ
كەتكەن اسىل قازىنا.
قازاق ءداستۇرىنىڭ مۇقاعالي پوەزياسىنىڭداعى تەرەڭدىگى
مۇقاعالي ماقاتايەۆ پوەزياسى الەم قازاقتارىنا كەرۋەن تارتىپ قيىردى شارلاپ كەتتى، ول كيەلى جىردىڭ قۇدىرەتتى كۇشى ارقىلى ءوزىنىڭ سان ميلليون وقىرماندارىنىڭ جۇرەگىنەن جول تاۋىپ، مويىنداتىپ، ارتىنا ماڭگىلىك ولمەس جىرىن قالدىرىپ كەتتى. قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىر كەشىپ، ارتىنا التىنداي مۇرا تاستاپ كەتكەن ماقاتايەۆتىڭ ارامىزدان اتتانىپ كەتكەنىنە دە 45 جىل وتسە دە ۇلت رۋحىنىڭ ساۋلە شاشقان جىرلارى ماڭگى جاسايدى!
ەشىكىم قايتالاماس كيەلى جىر جازعان مۇقاعالي ماقاتيەۆتىڭ ارداقتى ەسىمىنىڭ ەل اۋىزىندا اڭىزعا اينالىپ، جىلداردىڭ ءوتۋى مەن بەدەلى مەن مارتەبەسىنىڭ اسقاقتاپ بيىككە كوتەرىلۋى، اقىننىڭ قازاق دالاسىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنىڭ ۇشان-تەڭىز اۋىز ادەبيەتىنىڭ التىن باستاۋىنان سۋسىنداپ جەتىلگەن پاراسات يەسى ەكەنىن دالەلدەيدى. سول ءۇشىن مۇقاعاليدى ادەبيەت تانۋشىلار «قازاق پوەزياسىنىڭ ءحانتاڭىرى»،– دەپ تەكتەن-تەك ايتپاعان.
ءبىز اسا تەڭدەسى جوق اقىن مۇقاعاليدىڭ پوەزيا الەمىنىڭ قىرى مەن سىرىنا ءۇڭىلۋ ءۇشىن اقىننىڭ ءاربىر ولەڭىن مۇقيات نازار سالا زەرتتەۋىمىز قاجەت. زامانىمىزدان شىققان ەڭ ۇزدىك سۋرەتكەر «قازىنام بار» اتتى جىرىندا:
قازىنام بار.
تاۋەكەل، ساتسام با ەكەن؟!
وزىڭدىكىن وزگەگە ساتساڭ بوتەن.
الدە مىنا تاۋلارداي بۇركەنىپ اپ،
بۇك ءتۇسىپ، تەرىس قاراپ جاتسام با ەكەن ؟!
قازىنام بار.
قيساپسىز شەكتەلەدى.
قىزعانادى بىرەۋلەر، جەك كورەدى.
بەرمەيمىن دە، ساتپايمىن، كورسەتپەيمىن!
الام دەسەڭ، الدىمەن زەرتتە مەنى، – دەپ ايتۋىندا ۇلكەن سىر جاتىر.
مۇقاعالي ماقاتايەۆ – تۋعان حالقىنىڭ اتاعى مەن داڭقىن اسپانداتقان، كوز جەتپەس زەڭگىر كوكتىڭ بيىگىنەن دارا كورىنگەن ساناۋلى جارىق جۇلدىزدىڭ ءبىرى. ونىڭ پوەزياسىنىڭ سىرى – ەشبىر سۋرەتكەر قايتالاي المايتىندىعىندا. وتكەن كۇنگە زەر سالىپ قاراساق، تاعدىر سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن جىر پاتشاسى اتالعان مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ پوەزياسى ۇلتتىق ءسالت-داستۇر، ادەت-عۇرىپ، تاريح-شەجىرە، دىندىك سەنىممەن بىتە قايناسىپ كەتكەن. سوندىقتان ونىڭ اتى الەم قازاقتارىنىڭ جۇرەگىنەن تەرەڭ ورىن الدى.
بيىل قازاق پوەزياسىنىڭ ءحانتاڭىرى اتالعان مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ 90 جىلدىق مەرەيتويى. ولەڭدە دە، ونەردە دە شەكارا جوق. مۇقاعالي قازىناسى – ادامزاتقا ورتاق مۇرا. ءبىز ادامزاتقا ورتاق مۇرا بولعان اباي پوەزياسىن قالاي تانىساق، مۇقاعالي پوەزياسىن دا سولاي تانۋىمىز كەرەك.
ۇلى سۋرەتكەردىڭ «رايىمبەك! رايىمبەك!»، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا»، «موسارت. جانازاسى»، «بالا شاقتان- بولاشاققا» اتتى سۇبەلى داستاندارى مەن «ءۇش باقىتىم»، «مەن تاۋلىقپىن»، «پوەزيا»، «كەڭ دۇنيە ءتوسىڭدى اش، مەن كەلەمىن»، «قاباعى تاۋدىڭ قاتۋلى»، «ءبىر ادام ولسە»، «ءبىر ولەڭى – ءبىر ەلدىڭ مۇراسىنداي»، «جازىلار ەستەلىكتەر مەن تۋرالى»، «قارا ولەڭ»، «تۇسىمە تاۋ كىرەدى» ت.ب. شوقتىعى بيىك ۇلتتىق رۋحقا باي شىعارمالارى ءار قانداي وقىرمانعا تەرەڭ وي سالادى.
قازاق ۇلتى – تاريحى ۇزاق سان عاسىردى باستان كەشىرۋ بارىسىندا ءوزىنىڭ باعا جەتپەس شۇعىلالى مادەنيەتىن جاراتقان حالىقتاردىڭ ءبىرى. قاي حالىق بولسىن ونىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى قاتار ءومىر سۇرەدى.
قازاق ۇلتى – سالت- داستۇرگە باي حالىق. اتا-بابالارىمىز «بەسىگىڭدى ساقتا، سالتىڭدى ساتپا»، «اۋىلىڭنىڭ اتىن ۇمىتساڭ دا، سالتىن ۇمىتپا»،– دەپ ۇرپاقتارىنا ۇلاعاتتى تاربيە جۇرىگىزىپ وتىرعان. كەمەڭگەر، ۇلى ويشىل اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ:
تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ،
ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ. – دەپ ايتقانى، حالقىمىزدىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن ولەڭ قۋىپ وسكەن ۇلت ەكەنىن اڭعارتادى.
«جوقتاۋ جىرى»–قازاق حالقىنىڭ وتە ەرتەدەن جالعاسىپ كەلە جاتقان تۇرمىس-سالتىنا بايلانىستى داستۇرلەردىڭ ءبىرى. حالىق اۋىز ادەبيەتىندە «جوقتاۋ» شىعارۋشىلار اۋەلىدە اقىن-جازۋشىلار مەن ولەڭ جازۋعا قابىلەتى بار ادامدار بولسا، كەيىنگىلەر بۇرىنعى جوقتاۋلاردى جاتتاپ الىپ، ونى قايتىس بولعان ادامنىڭ ومىرىنە جاناسپايتىن جەرلەرىن الىپ تاستاپ، كەيبىر مازمۇندارىن قوسىپ جوقتاۋ جىرىن قۇراستىرعان. اقىن ابايدىڭ «ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ» دەيتىنى، وسى «جوقتاۋ جىرى».
ۇلى ءسوز زەرگەرى مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ «موسارت.جانازاسى» اتتى داستانىندا:
ءبىر كۇندىك ساۋلە....
ءبىر كۇندىك جارىق مەكەنىم !
ماڭگىلىك تۇنەك – قاپاسقا قالاي كەتەمىن.
كەلمەيدى-اۋ ءتىلىم...
ولگەننەن سۇرا دەر ەدىم،
ءتىرى جاندارعا،
ءومىر دەگەننىڭ نە ەكەنىن.
ءومىر دەگەنگە،
تىرلىكتە، ءسىرا، جەتەر مە وي.
جارىق ساۋلەدەن باسقانىڭ ءبارى بەكەر عوي.
بەكەر عوي ءبارى،
بەكەر عوي ءبارى – بوتەن عوي،
ءومىر دەگەنىڭ – ءبىر كۇندىك ساۋلە ەكەن عوي!.. – دەپ بەس كۇندىك جالعان ءومىردى ءوز شىعارماسىنا ارقاۋ ەتىپ، جانە ونى سۋرەتتەپ جەتكىزۋ كەز-كەلگەن اقىننىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. مۇقاعاليدىڭ «موسارت. جانازاسى» اتتى جوقتاۋ جىرىنداعى ءتىل شەبەرلىگى، وي تەرەڭدىگى مەن كەمەلدىلىگى، كەيىپكەردىڭ جاندۇنيەسى، مازمۇنى، قۇرىلىمى جاعىنان جان-جاقتىلى جەتىلگەن شوقتىعى بيىك شىعارما دەپ كەسىپ ايتۋعا بولادى.
حالقىمىزدىڭ تانىمىندا «ءار ادامنىڭ ءوز جۇلدىزى بولادى»، «قازاق جۇلدىز سانامايدى،اققان جۇلدىزعا قارامايدى» دەگەن ىرىمدار مەن تيىمدار كوپ بولاعان. وسىنداي ىرىمدار مەن تيىمداردى ۇلتتىق قۇندىلىقتار رەتىن دە بالالارىنا ۇيرەتىپ، سەبەبىن ءتۇسىندىرىپ وتىرعان.
جۇلدىز تۋرالى تانىم – سەنىمدەر تۇركى تەكتى حالىقتارعا نەگىزىنەن ورتاق جالپىلاسقان. سونىڭ ىشىندە قازاقتار جۇلدىزدى كيەلى ساناعان. بۇل تۋرالى عۇلاما عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ «قازاقتار جۇلدىزداردىڭ جەر بەتىندەگى باقىتقا اسەر ەتەتىنىنە سەنەدى. حالىق اراسىندا كوك كۇمبەز جايىندا اڭگىمەلەر دە بارشىلىق. ەندى بىرەۋلەرىنىڭ پىكىرىنشە ءاربىر جۇلدىز جەر بەتىندەگى ءار ادامنىڭ جانىمەن بايلانىستى. ادام ولگەن سوڭ ونىڭ اسپانداعى جۇلدىزى دا اعىپ تۇسەدى. اسپاننان اعىپ تۇسكەن جۇلدىزداردى كورگەن قازاقتار: - مەنىڭ جۇلدىزىم جوعارى،–دەيدى نەمەسە ەرىنىن جىبىرلاتادى. بولىپ – تولعان باقىتتى ادامنىڭ جۇلدىزى جانعان دەيدى» («شوقان ءۋاليحانوۆ شىعارمالارى» الماتى، 1985 جىل، 179 -بەت)،– دەپ بايانداعان.
اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ «ءبىر ادام ولسە» اتتى جىرىندا:
–ءبىر ادام ولسە،
ءبىر جۇلدىز قوسا سونەدى،–
ءبىر كەزدە بىرەۋ وسىلاي ماعان دەپ ەدى.
ەسىمدە ءالى بىرەۋدىڭ بىلاي دەگەنى:
- ءبىر ادام تۋسا،
ءبىر جۇلدىز بىرگە كەلەدى.
سەنبەسەڭ سەنبە،
وسىعان ايتەۋ مەن سەنەم.
قۇلازىپ قالام، ءبىر جۇلدىز اعىپ، سونسە مەن.
يەسى بار ونىڭ؟
ايىپ پا، ادام تاعدىرىن،
بۇكىل عالامنىڭ بيىكتىگىمەن ولشەگەن؟! – دەيدى.
مۇقاعاليدىڭ «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» اتتى شىعارماسى ەكولوگيالىق ورتانى قورعاۋدى ارقاۋ ەتىلگەن، حالىقتىق داستۇرمەن بىرلەستىرە جازىلعان شوقتىعى بيىك پوەما.
اقىن حالقىمىزدىڭ اققۋدى اتپاۋى، ولتىرمەۋى، ەگەر ونى اتسا، ولتىرسە جامان بولادى دەگەن ىرىمىن ەسكەرىپ وقيعانىڭ سوڭعى شەشىمىن پوەمانىڭ ءۇشىنشى بولىمىندە قارت جىلقىشى اۋزىنان بىلاي سويلەتەدى:
ـــ ءاي، بالام!
بولمادى عوي، بولمادى عوي،
قاسيەت كەتتى كولدەن، سورلادى عوي.
ءتاۋىپتىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى وتىرىك،
اتقا ءمىن، اۋىلعا قايت، ولجانى قوي!
ءمىن اتقا، قايت اۋىلعا، تاعات قىل دا،
... بىلمەيمىن سور اتتىڭ با، ب ا ق اتتىڭ با؟!
اققۋعا كەزەنەردە، ىرىم جاساپ،
تىم قۇرىسا ساۋساعىڭدى قاناتتىڭ با؟
مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ «Aققۋلار ۇيىقتاعاندا» اتتى پوەماسى انانىڭ جالعىز اۋرۋ بالاسىنان، «جەتىم كولدىڭ» اققۋىنان ايرىلعان قايعىلى تراگەديامەن اياقتايدى. مۇقاعاليدى حالىقتىڭ سالت-داستۇرىنە جۇيرىك ءىرى اقىن دەدىك. ۇلتىمىز بۇگىنگى كۇنى دە اققۋدى ىزگىلىك نىشانى رەتىندە ارداقتاپ كەلەدى. حالىق اراسىندا ءالى دە اققۋدىڭ قاۋىرسىنىن بەسىكتىڭ باسىنا نەمەسە بالالاردىڭ ومىراۋىنا، تاقياسىنىڭ باسىنا ىرىمداپ تاعىپ كەلگەن ءسالت-داستۇرى بار. ال بۇرىنىراقتا باقسى-بالگەر، ابىزدار اققۋدىڭ تەرىسىن باسىنا كيىپ، وعان سىيىناتىن ادەتتەر بولعان. قازاقتا ادام قايتىس بولعاندا ونىڭ بالا-شاعاسى، تۋىس-تۋعاندارى زارلى اۋەن شىعارىپ، داۋىس ايتىپ جوقتايتىن سالتى بولعان. وسىنداعى مۇڭلى اۋەن اققۋدىڭ زارىنان كەلگەن دەپ قارايدى.
مۇقاعالي عۇمىرى دا زارلى اققۋ تاعدىرىنا ۇقساپ كەتەدى. اقىن پوەمانىڭ سوڭىندا مىنانداي كەرەمەت «ەپيلوگ» جازعان ەكەن.
...سول كەتكەننەن مول كەتتىم، ورالمادىم،
جەردى اڭسايمىن...
جالعىز-اق سول ارمانىم.
قيىن ەكەن، قيماسىڭ ەكى بىردەي،
كوز الدىڭدا عايىپ بوپ جوعالعانى...
كوردىڭ بە بىر-بىرىنە ءدۇپ كەلۋىن،
ءبىر قىرسىق ءبىر قىرسىقپەن شەكتەلۋىن؟
بالام-اي، مىناۋ ءومىر داريانىڭ،
بىلمەيسىڭ قايدا ەكەنىن وتكەلىنىڭ.
اققۋلار...
اڭىز كوپ قوي ولار جايلى،
كوزىڭمەن كورگەنىڭدەي بولا المايدى...
تەك قانا تىنىشتىقتا ۇيىقتايدى ولار،
شوشىسا، ەكىنشى رەت ورالمايدى.
ورنىندا ەكەن «جەتىم كول» جوعالماپتى،
ورتايماپتى نەمەسە تولا الماپتى.
جاعالاۋىن جاۋىپتى جاسىل جالبىز،
قاسيەتتى اققۋلار ورالماپتى.
مۇقاعالي جىرىنا ارقاۋ بولعان اققۋدى قازاق حالقى ىزگىلىكتىڭ نىشانى دەپ قارايدى. كيەلى قۇس اققۋ الباتى جەرگە، كەز كەلگەن كولگە قونا بەرمەيدى. ول سۋ تاڭداپ، جەر تالداپ قوناتىن قاسيەتتى، پاك قۇس. ەگەر جىلدا اققۋ كەلىپ مەكەندەپ جۇرگەن ءبىر كولگە نەمەسە جەرگە اققۋ اياق استىنان كەلمەي قالسا، سول وڭىردە ءبىر جامانشىلىق بولادى، نە جۇت جۇرەدى، نە سوعىس بولىپ ەل تىنىشتىقتان ايرىلادى. «جەتىم كول»، انە، سونداي سۇمدىق تاعدىردى باستان كەشىرەدى. اقىننىڭ «Aققۋلار ۇيىقتاعاندا» اتتى پوەماسىنداعى مۇڭلى اۋەن اققۋدىڭ زارىنان كەلگەن. ەگەر جۇپ اققۋدىڭ ءبىر سىڭارى ءولىپ قالسا نەمەسە مەرگەن بىرەۋىن اتىپ السا، ەندى ءبىر سىڭارى ماڭگى باسقا ءبىر جۇپقا قوسىلماي، ومىردەن سۇڭقىلداعان كۇيدە وتەدى ەكەن. مۇقاعاليدىڭ ءاربىر ولەڭ شۋماعى ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتادى، اققۋدىڭ زارلى اۋەنىن ەستيسىڭ، ويتكەنى مۇقاعالي زارى مەن اققۋ زارى ۇندەسىپ جاتادى.
اقىننىڭ «ناۋرىز ايى تۋعاندا» اتتى ولەڭى ۇلتىمىزدىڭ اتا ءداستۇرىن تاقىرىپ ەتىپ جازىلعان شىعارما. ناۋرىز مەرەكەسىن – قازاق حالقى وتە جوعارى باعالاپ، قاستەرلەپ وتكىزەتىن تاريحى ۇزاق ۇلتتىق مەرەكەلەردىڭ ءبىرى. ناۋرىز – جاڭا جىل مەن جاڭا كۇن باستالعان قاسيەتتى كۇن. قازاق كۇنتىزبەسى بويىنشا جاڭا جىلدىڭ باسى، ءار جىلدىڭ 22 ناۋرىزىندا كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى ناۋرىز باستالادى. عۇلامالاردىڭ ءبىرى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەي ۇلى ناۋرىز مەيرامى تۋرالى «قازاقتىڭ قازاق بولعاندا، وزىنە ارنالعان، سىباعاسىنا تيگەن جالعىز مەيرامى - ناۋرىزناما» – دەپ اتاسا، ۇلى اقىن اباي قۇنانباي ۇلى «ول كۇندە ناۋرىز دەگەن ءبىر جازعى تۇرىم مەرامى بولىپ، ناۋرىزناما قىلامىز دەپ توي - تاماشا جاسايدى ەكەن»، – دەيدى. حالقىمىزدا ناۋرىز كوجە – ەت، ءسۇت، سۋ،تۇز،بيداي، قۇرت، جەمىس سياقتى جەتى ءتۇرلى دامنەن جاسالادى. ناۋرىز كۇنى باسقالارمەن رەنجىسۋگە، كوڭىلگە تيەتىن اۋىر ءسوز ايتۋعا تيىم سالىنادى. ويتكەنى «جىل باسى قالاي باستالسا، سوڭى دا سولاي بولادى»، – دەپ ىرىم جاساعان.
قازاق ءداستۇرىن تەرەڭىنەن زەرتتەگەن اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ «ناۋرىز ايى تۋعاندا» اتتى جىرىندا:
ناۋرىز ايى تۋعاندا،
توي بولۋشى ەدى بۇل ماڭدا.
ساقتاۋشى ەدىڭ سىباعا،
ساپارعا كەتكەن ۇلدارعا،
ناۋرىز ايى تۋعاندا.
ناۋرىز، ناۋرىز كۇنى يگى!
كۇنى يگى جەردىڭ – ءتۇرى يگى.
باۋرى جىلىپ ناۋات-قار،
بابىمەن عانا ءجىبيدى، – دەپ ولەڭمەن ورنەك ءتۇيىپ، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن ەرەكشە قاستەرلەپ ۇلاعاتتايدى.
ءبىرتۋار دارا تالانت يەسى ماقاتايەۆ پوەزياسىندا ۇلتتىق ءسال-داستۇر، ادەت-عۇرىپ، ىرىم-تيىم، تاريح-شەجىرە، ءتىل، ءدىن ت.ب. ۇلتتىق وركەنيەتكە قاتىستى مازمۇندار مولىنان كەزدەسىپ جاتادى.
مۇقاعالي ماقاتيەۆتىڭ «ءساۋىر ايى» اتتى جىرىندا:
سابىلىپ كەلدى مىنە، ءساۋرى ايى،
ءساۋىر ايى– قازاقتىڭ ءتاۋىر ايى.
جىلايدى دا تۇرادى جىلاڭقى بۇلت،
بارا جاتىر نە بولىپ اۋا رايى؟!
اق نوسەر، وتكىنشىسى – ءبارى دايىن،
سابىلىپ كەلگەن مىنا ءساۋىر ايىن،
قۇتتى كورىپ، ديحاندار قۇپتاعانمەن،
مالشىلار سالىپ وتىر سارى ۋايىم، – دەپ ءساۋىر ايىنداعى ساحاراداعى حالىق تىرلىگىن ءسوز ەتەدى. اقىن جىرىندا ايتىپ وتىرعان ءساۋىر ايىن حالىق «كوكەك ايى» دەپتە اتايدى. ءساۋىر – ناۋرىزدان كەيىنگى اي. بۇل مەزگىلدە قار ەرىپ، سۋ تاسىپ، كۇن جىلىنا باستايدى. اعاش بۇرلەپ، كوك قاۋلاپ وسەدى. ديحاندار ەگىن ەگىپ، مالشىلار جاپپاي مال تولدەتەدى. جارلىنىڭ اۋىزى اققا ءتيىپ، ۋىزعا تويىپ، قۇس جۇمىرتقالاي باستايدى. حالىق «ناۋرىز كەلمەي جاز بولماس، ءساۋىر بولماي ءماز بولماس»، – دەيدى. ۇلى سۋرەتكەر مۇقاعاليدىڭ «ءساۋىر ايى- قازاتىڭ ءتاۋىر ايى» دەگەندە حالىقتىق ءداستۇردىڭ دانالىعى ناسيحاتتالعان.
قازاق حالقىنان شىققان عۇلامالاردىڭ ءبىرى تولە بي «وسەتىن ەل تاريحىن تاسپەن جازادى، وشەتىن ەل تاريحىن جاسپەن جازادى» دەگەن ەكەن. سول تاريح - شەجىرەسىن تاسقا جازعان ۇلتتاردىڭ ءبىرى قازاق حالقى.
تاريح جولى – قىم–قۋىت كۇردەلى الىسقا كەرۋەن تارتقان ۇزاق ساپار. ۇلتىمىزدا بولاشاق ۇرپاقتارعا تاريح–شەجىرە ۇيرەتۋ ءداستۇرى اتا- بابالارىمىزدان قالعان اسىل قاسيەت. حالىقسىز شەجىرە دە، تاريح تا بولعان ەمەس. اقيىق اقىن مۇقاعالي «التىن ادام» اتتى جىرىندا:
التىن ادام،
التىن ادام...
ادام جوق!
التىن قالعان جارقىراعان.
بىلمەيمىز ساۋداگەر مە، قول باسى ما؟
ساراڭ با، التىن ءۇشىن قالتىراعان؟!
سارى التىننىڭ بەلگىلى نارقى ماعان،
قايدا، ءبىراق التىننان ارتىق ادام؟!
كىم بولدى ەكەن التىندى اپتايتىنداي،
التىن جيعان شونجار ما، جاتپاي- تۇرماي؟!
كىم دە بولساڭ،
ەي، پەندە!
كۇن كەشتىڭ عوي،
اجال كەلسە التىنىڭ ساقتايتىنداي،
التىن تابىت ىشىندەي جاتپايتىنداي.... – دەپ ەجەلگى زامان تاريح قاتپارىنان سىر شەرتىپ، اتى اڭىزعا اينالعان التىن ادام تۋرالى ءوز وقىرماندارىنا ۇلكەن وي تاستاسپ،كونە تاريحتىڭ جۇمباق سىرىن بىلۋگە جەتەلەيدى.
اقىن ولەڭنىڭ ەڭ سوڭعى شۋماعىندا:
شەجىرەمدى ۇرلاپتى،
زۋلاپتى كۇن.
عاسىرلاردان ءبىر ىزىڭ تىڭداپ تۇرمىن.
التىن ادام شىنىمەن قازاق بولسا،
بىلگەن ەكەن قۇنىنىڭ قىمباتتىعىن! – دەپ اۋمالى – توكپەلى زاماندا جاماۋ - جاسقاۋ تۇسكەن، « باس امان، باۋىرى ءبۇتىن» جەتپەگەن ەسكى تاريحىمىزدى ويعا سالادى. اقىن «التىن ادام» جىرىندا جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، التىن تاعىنا ءماز بولعان حاننىڭ دا، قارانىڭ دا بۇل دۇنيەدەن وتەتىن ءومىر زاڭدىلىعان شەبەر سۋرەتكەرلىگى مەن جەتكىزە جازعان.
مۇقاعالي مۇراسى – كوزى اشىلماعان، زەرتتەلمەگەن ۇلكەن كەن سەكىلدى. ءبىز ۇلى كلاسسيك اقىننىڭ تۇتاس پوەزياسىنا زەر سالا قاراساق، ۇلتتىق ءسال-داستۇر مەن جاڭاشىلدىقتى ءوزارا ۇشتاستىرعان اسا دارىندى پاراسات يەسى ەكەنىن بايقايمىز. مۇقاعالي پوەزياسى– ۇلتتىق سالت-داستۇرمەن ساباقتاسىپ، بىتە قايناسىپ، تەرەڭگە تامىر تارتىپ كەتكەن ۇلى پوەزيا، ونىڭ پوەزياسى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بىلۋگە ءوز وقىرمانىن باۋراپ، ۇيرەتۋدى پارىز ەتكەن، تاربيەلىلىگى كۇشتى، ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق يدەيا قورىتىلعان، پاراساتقا باي، ەشكىم قايتالاماس، وزىندىك دارالىعى بار عاجايىپ قۇبىلىس قالىپتاستىرعان ۇلكەن ءسوز ونەرىن ۇيرەتەتىن مەكتەپ. مۇقاعالي جىر الەمى – كۇللى قازاق دالاسىنىڭ كوگىندە سامعاپ، ءوز وقىرماندارىنىڭ جۇرەگىنە كۇشتى ۇلتتىق رۋحتىڭ نۇر ساۋلەسىن شاشىپ كەتتى...
قازاق ادەبيەتىنىڭ زاڭعار كللاسسيك اقىنى مۇقاعالي ماقاتايەۆ ءوزى جازعان كۇندەلىگىندە: «مەن ءححى عاسىر ۇرپاقتارىنىڭ قۇرداسىمىن، بالكىم ودان ارىدەگى ۇرپاقتاردىڭ تۋىسىمىن»،–دەيدى. مىنە اقىننىڭ وسى جازباسىنان ءوز تاعدىرىن الدىن الا بولجاعان اۋليەلىگىن بىلۋگە بولادى.
ءسوز جيار
مۇقاعالي ماقاتايەۆ اۋليە اقىن، ونىڭ اۋليەلىگى ۇلت رۋحىنا تەرەڭ تامىر تارتقان قاسيەتتى پوەزياسىنىڭ قۇدىرەتىندە جاتىر. ۇلت رۋحىنىڭ قاينار كوزى – ۇلتتىڭ ءتىلى مەن سالت – داستۇرىمەن ساباقتاسىپ جاتقان التىن شىنجىر ىسپەتتى. ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق رۋحى بولادى. سول ۇلتتىق رۋحى ارقىلى ءاربىر ۇلت ءبىر – بىرىنەن پارىقتالىپ تۇرادى. شەتەلدىك اتى ايگىلى قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى نەلسون ماندەلا «ەگەر ءتىل مەن مادەنيەتىڭ جوعالسا شەكارانى اشا سال. ءبارى ءبىر نەڭدى قورعايسىڭ؟ بۇل ەندى سەنىڭ ەلىڭ ەمەس» دەگەن تاعدىرلى ءسوزى كىمگە بولسادا ۇلكەن وي سالادى. قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرىن امان ساقتاپ قالعان اباي قۇنانباي ۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ماعجان جۇمابايەۆ، قاسىم امانجولوۆ، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ سياقتى تۇلعالار ەكەنىندە تالاس جوق.
مۇقاعاليدىڭ اتاق – داڭققا جەتۋى، ۇلتتىڭ رۋحقا باي جىرلارىنىڭ تەرەڭگە تامىر تارتۋى تۋعان حالقىنىڭ ۇشان – تەڭىز اۋىز ادەبيەتىنەن سۋسىنداۋى بولسا، كىندىك قانى توگىلىپ، كىر جۋىپ وسكەن اسپانتاۋ ەلىندە جاساعان الدىڭعى بۋىن ونەر جۇلدىزدارىنان ونەگە العان، كيەلى ونەر ساباستىعىمەن جالعاسىن تاۋىپ جاتىر. مۇقاعالي ماقاتايەۆ – قاسيەتتى اسپانتاۋ جايلاعان ەلدىڭ ونەر مەكتەبىنەن وقىپ، مىقتاپ تاربيە الىپ جەتىلگەن، جىر تەڭىزىن ساپىرىپ وتكەن، تاعدىر قايتالاي دۇنيەگە اكەلگەن سول ۇلى تۇلعالاردىڭ جالعاسى.
«اقىل اۋىسادى، ىرىس جۇعىسادى،» - دەيدى دانا حالقىمىز. اسپانتاۋ ەتەگىن جايلاعان جۇرتتا مۇقاعاليدان ىلگەرى جاساعان ءوز داۋىرىندە اتاعى اسپانداعان كيەلى ونەر ءسوزدىڭ مايتالماندارىنان قاباي جىراۋ، قۇلمانبەت قۇلانايان، البان اسان بارمانبەك ۇلى، بولتىرىك اتىحان ۇلى، كودەك مارالبايەۆ، شالتاباي الپار ۇلى، رىسكەلدى ساۋدان ۇلى، شارعىن ءالعازى ۇلى، قويدىم دارۋباي قىزى، تىلىنەن ءسوز اسىلى ۇيىعان شەشەندەردەن جانعابىل اتەكە ۇلى، جامەڭكە مامبەت ۇلى، قاشاعان اۋەل ۇلى، سابانشى سايبەك، كۇيشى – انشىلەردەن قوجەكە نازار ۇلى، ەگىنباي التىبايەۆ، سادىقوجا موشان ۇلى، قاپەز بايعابىل ۇلى، سىبانقۇل قالباس ۇلى ت.ب. بەدەلدى ونەرلى تۇلعالار وتكەن. وسى ونەر جۇلدىزدار شوعىرىندا ۇلت رۋحىنىڭ كۇن شۇعىلاسىنا شاعىلىپ، جىلت – جىلت ەتىپ شاشىراعان نۇر ساۋلەسى بار. مۇقاعالي انە سونداي وسى كيەلى قۇنارلى توپىراقتان جارالعان جۇلدىزى جانعان دارا تۇلعا.
مۇقاعالي قازاقتىڭ جىر مادەنيەتىن ەڭ بيىك دەڭگەيگە كوتەرگەن كەمەڭگەر اقىن. بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ادەبيەتشى – عالىم مىرزاتاي جولداسبەكوۆ «قازاق جىرىنىڭ ءحانتاڭىرى» اتتى ماقالاسىندا: «مەن ءوزىم، ءبىلىپ – تانىعان بەرگى اقىنداردان مۇقاعاليعا تەڭ كەلەتىنىن كورگەم جوق. ءمىنسىز پوەزيانىڭ ناعىز جاساۋشىسى دا سول مۇقاعالي بولاتىن. «ولەڭ ماعان اققۋدىڭ قاناتىنان كەلەدى» دەگەن ەدى اقىن. مۇقاعالي قولىنا قالام الىپ، تولعانىپ، قينالىپ ولەڭ جازباعان. مۇقاعاليعا راسىندا ولەڭ قونعان، ولەڭ تۇسكەن، اللادان جىر ايانى، جىر بايانى كەلگەن كىسى. پەرىشتەلى اقىن. مۇقاعاليدىڭ ءوزى دە ولەڭ، ءسوزى دە ولەڭ، قانى دا ولەڭ، جانى دا ولەڭ. مۇقاعالي ولەڭدەرىنىڭ قۇدىرەتتى، قۇزدان قۇلاعانداي كەسەك، ءىرى، مۇحيتتىڭ تۇبىندەي تەرەڭ. تابيعاتتىڭ وزىندەي تازا، بۇلاقتاي ءمولدىر، گاۋھارداي جارقىراپ، تاسىعان وزەندەي سارقىراپ، دۋلىعالى باتىرداي بۇرقانىپ، تۇلا بويىنان جىر توگىلىپ، تۇراتىنى سوندىقتان»، - دەپ مۇقاعاليداي جىر كيەسى بار اقىنعا ەرەكشە جوعارى باعاسىن بەردى.
اۋمالى – توكپەلى تاعدىردىڭ سىناعىنان سۇرىنبەي وتكەن تاعدىرلى جىردىڭ يەسىن تاريح ءوزى قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا سىيلادى. اقىنعا ولەڭنىڭ كيەسى اسپانتاۋ ەلىنەن قونعان. ەشكىم قايتالاماس ماڭگىلىك جىرى ارقىلى اسپانتاۋ ەلىنىڭ مۇزبالاعى كۇللى الەم قازاقتارىنىڭ اراسىنا كەرۋەن تارتتىپ كەتتى.
«كۇللى الەمگە داڭقى كەتكەن قاسيەتتى ءحانتاڭىرى بار اسىل قازىناسىن قۇشاعىنا باسىپ شەكسىز ويعا باتىپ تۇر، سول تاريحى ۇزاق اتا ءحانتاڭىر شىڭىنىڭ ەڭ بيىك زاڭعارىنىڭ التىن تورىندە مۇقاعالي ماقاتايەۆ دەگەن قازاق اقىنى مالداس قۇرىپ وتىر، جاراتۋشى دۇنيەگە ەكى ءحانتاڭىردى قاتار سىيلاپتى. مۇنىڭ بىرەۋى – ۇلى تابيعات تارتۋ ەتكەن الىپ ءحانتاڭىرى، ەندى ءبىرى – قازاق حالقى سىيلاعان ادامزاتتىڭ ءحانتاڭىرى اتالعان، ءور تۇلعالى ۇلت رۋحىنىڭ ساۋلەلى جارىق جۇلدىزى – مۇقاعالي ماقاتايەۆ» (نۇرلان سارسەنبايەۆ. «مۇقاعالي كەرۋەنى»، الماتى، «اپ ارىس» باسپاسى، 2017 جىل، 36 – بەت).
جىر پاتشاسى مۇقاعالي ارامىزدا ەرتە اتتانىپ كەتسە دە، حالىقتىڭ ماڭگىلىك ماقتانىشىنا، ماڭگىلىك مەرەيىنە اينالدى. تۋعان حالقىنىڭ اياۋلى اقىنى تۋرالى ءابدىلدا تاجىبايەۆ: «مۇقاعالي سىندى بيىك شىڭنىڭ ەتەگىندە تۇرعانىمىز انىق، ۇزاق، ورلەۋ جولى ءالى الدا» دەگەن وتە ءادىل باعاسىنە ايتىپتى.
جىر جۇلدىزى مۇقاعالي ماقاتايەۆ سىندى ۇلى تۇلعانىڭ اتىن تاريح ءوزى التىن ارىپپەن جازىپ قالدىردى. مۇقاعاليدىڭ مارتەبەسى جالعىز قازاق حالقىنىڭ عانا مارتەبەسى ەمەس، كۇللى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ زاڭعار شىڭىنىڭ ەڭ بيىك ءتورىنىڭ التىن تاعىنان ورىن العان ماڭگىلىك مارتەبە.
نۇرلان سارسەنبايەۆ،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى، ەتنوگراف
6alash ۇسىنادى
