رەسەي پاتشاسىنىڭ قابىلداۋىندا بولعان ميحايل سپەرانسكيي قازاقتار جايلى بىلاي دەگەن ەكەن:
- قازاقتار كوشپەلى ءومىر سۇرەتىن وتە جاۋىنگەر حالىق. اراق ىشپەيدى جانە تابيعي قيىنشىلىقتارعا وتە ءتوزىمدى. دالادا سوعىسۋدىڭ ونەرىن جاقسى مەڭگەرگەن...
رەسەي پاتشاسى الەكساندر: ولاردى باعىندىرۋدىڭ جولىن ويلاستىردىڭ با؟، دەپ سۇراعاندا ميحايل سپەرانسكيي:
- قازاق دالاسىندا سەكسەۋىل دەگەن اعاش وسەدى. وتە قاتتى، بالتامەن شاۋىپ سىندىرا المايسىڭ. ونى تەك ءبىر - بىرىنە ۇرىپ سىندىرادى. قازاقتار رۋعا قاتتى بولىنەدى. ولاردى ءبىر بىرىنە ايداپ سالىپ، السىرەتۋ قاجەت، - دەپتى.
ي.ۆ.ستالين: قازاق وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلسە، ماساتتانعاندىقتان ءولىپ كەتۋى مۇمكىن.
«قازاقتاردى ۇلت رەتىندە ساقتاۋ – تۇركىلەردى ساقتاۋ. تازا تۇركى – قازاقتار. قازاق ءتىلى ەڭ تازا تۇركى ءتىلى» (ك.كارپاي، اقش، پروفەسسور).
رەسەي عىلىم اكادەمياسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دميتريي پەتروۆ: ورىسقا رەسەي مەملەكەتتىلىگىن قۇرىپ بەرگەن قازاقتار.
ءى
قازاق ۇلتى – تاريح ساحناسىنان وتە ەرتە بوي كورسەتكەن وزىق وركەنيەتتى بايىرعى تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرى. بۇگىنگى كۇنى قىرىق نەشە مەملەكەتكە شەكارا اتتاپ بىتىراي قونىستانعان اتى ايگىلى حالىق.
قازاقتىڭ شىعۋ تەگى – ەكجەلگى تۇركى حالىقتار قۇرامىنداعى ساق، عۇن، ءۇيسىن، ۇلى ءيۇزى (ۇلى ءجۇز)، قاڭلى، الان، قىپشاق، ارعىن، نايمان، كەرەي، ۋاق، جالايىر، البان، دۋلات ت.ب. رۋ-تايپا، ۇلىستارمەن قانداستىق قاتىناسى بار ەكەنى تۋرالى ەلىمىز بەن شەتەلدىڭ عالىمدارى كونە ەسكەتكىشتەردەن، تاريحي جازبالاردان، ارحەولوگيالىق قازبالاردان، تاريح-شەجىرەلەردەن پايدالانا وتىرىپ وزدەرىنىڭ الۋان ءتۇرلى كوزقاراستارىن باسپا بەتىندە جاريالاپ كەلەدى.
قازاقتىڭ تاريحى مەن شەجىرەسىنىڭ دەرەگى ب.ز،د. ءىى–ءىىى عاسىرلاردان باستالادى. تاريحي جازبالارعا قۇنىتتاپ زەر سالار بولساق «حانناما. جاڭ چياڭنىڭ ءومىر بايانىندا» جازىلعان مىنانداي ءبىر شەجىرەلىك اڭىزدىڭ باياندالعانىن كورە الامىز.
«كوكتىڭ ۇلى باكتريا سياقتى ەلدەردىڭ جاعدايىن جاڭ چياڭنان بىرنەشە مارتە ۇعىسادى... جاڭ چياڭ عۇنداردا جۇرگەندە ءۇيسىن بيلەۋشىسىنىڭ كۇنبي دەپ اتالاتىنىن ەستىگەن ەدىم. كۇنبيدىڭ اكەسى ءناندۋ بي تەگىندە كەلەنتاۋ داحانا ارالىعىنداعى ۇلى يۇزگىلەرمەن قاناتتاس وتىراتىن شاعىن ۇلىستىڭ بيلەۋشىسى ەكەن. ۇلى يۇزگىلەر ءناندۋ ءبيدى ءولتىرىپ، جەرىن تارتىپ الىپتى. سول كەزدە جاڭا تۋعان نارەستە كۇنبيدى اتالىق بوزوق بايعۇ قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىنا جاسىرىپ قويعان ەكەن. بوزوق وعان ازىق اكەلۋگە كەتىپ، قايتىپ كەلسە، كۇنبيدى كوكقۇرتقا (ءبورى) ەمىزىپ جاتىر ەكەن، ەت تىستەگەن قارعالار ونى توڭىرەكتەي ۇشىپ ءجۇر ەكەن. اتالىق كۇنبيدى كيەسى بار ەكەن دەپ ءبىلىپ، كوتەرگەن بويى عۇندارعا اپارىپتى. ءتاڭىرقۇت ونى جاقسى كورىپ، ءوز قامقورلىعىنا الىپ ەر جەتكىزىپتى. ەرجەتە كەلە، ءتاڭىرقۇت كۇنبيدى اكەسىنىڭ بۇرىنعى ەل-جۇرتىنا يە ەتىپتى جانە قول باستاتىپتى. ول سوعىستا تالاي مارتە ەرلىك كورسەتىپ كوزگە ءتۇسىپتى... كۇنبي كۇشەيىپ العان سوڭ، ءتاڭىرقۇتقا اكەمنىڭ كەگىن الۋعا اتتانام دەپ ءوتىنىش ەتىپتى. سونىمەن باتىسقا شەرۋ تارتىپ، ۇلى يۇزىلەردى جەڭىپتى. ۇلى يۇزىلەر باتىسقا قاراي ىعىسىپ، باكتريا جەرىنە قونىس اۋدارىپتى. كۇنبي ولاردىڭ حالقىنا بيلىك جۇرگىزىپ، سول جەرگە قونىستانىپ، اسكەري جاقتان كۇشەيە باستاپتى. وسى كەزدە ءتاڭىرقۇت ءولىپتى. كۇنبي عۇنداردىڭ سويىلىن سوعۋدى قالاماۋشى ەدى. عۇندار قول جىبەرىپ شابۋىل جاساسا دا، ۇيسىندەردى جەڭە الماپتى. مۇنى كيەنىڭ قۇدىرەتىنە جورىعان عۇندار ولارعا دەس بەرىپتى، – دەيدى» («جۇڭگو تاريحنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر» (1 - توم، «بەيجىڭ» ۇلتتار باسپاسى، 1998 جىلى جەلتوقسان، 301-302-303-بەت). مىنە بۇل اڭىز نەگىزىندە جازىلعان دەرەك قىتايدىڭ ەرتەدەگى جازبالارى ارقىلى بىزگە جەتىپ وتىر. ءبىزدىڭ اتا شەجىرەمىزدىڭ باسى وسىدان باستالعان دەسەك ەشقاشان قاتەلەسپەيمىز.
تاريحي جازبالارعا تۇسكەن جىلنامالار شەجىرەلەرىندە قازاق حالقىنىڭ ارعى تەگىن قۇراعان ءىرى تايپالاردىڭ ءبىرى – ءۇيسىن ەلىنىڭ اتى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءىIء-ىىى عاسىرلاردان باستاپ بەلگىلى بولعان. قىتايدىڭ «حان پاتشالىعى تاريحى» (حانناما)، «تاريحي جازبالار» (تاريحناما) قاتارلى ەرتەدەگى كىتاپتاردا ايتىلۋىنشا ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءىى-ىىى عاسىرلاردا ەڭ كۇشتى ەل بولعان ۇيسىندەر تاريحتا قۇدىرەتتى «ءۇيسىن مەملەكەتى» اتتى حاندىق قۇرعان.
تاريحي دەرەكتەردە ايتىلۋىنشا «ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 160 جىلداردىڭ اينالاسىندا عانا باتىسقا اۋىپ، ىلە وزەنى وڭىرىنە قونىس اۋدارعان ۇيسىندەر ىلە وزەنى وڭىرىنە كەلۋدەن بۇرىن ساقتار مەن ۇلى يۇزىلەر وسى وڭىردە كوشىپ-قونىپ مەكەندەگەن. سوندىقتان «حانناما، باتىس ءوڭى شەجىرەسىندە»: «ءۇيسىن مەملەكەتىنىڭ مەكەنى... اسىلىندە ساقتار قونىستانعان ورىن ەدى، ۇلى يۇزىلەر باتىسقا بەت الىپ، ساقتار حانىن كۇيرەتىپ قۋىپ جىبەردى، ساقتاردىڭ حانى وڭتۇستىك جاعىنداعى شۋاندۋدى باسىپ ءوتىپ كوشىپ كەتتى، ۇلى يۇزگىلەر ونىڭ جەرىن يەمدەندى. كەيىن ءۇيسىن كۇنبي ۇلى يۇزگىلەردى تالقاندادى، ۇلى يۇزگىلەر باتىسقا كوشىپ بارىپ باكتەريانى باعىندىردى. ال ءۇيسىن ونىڭ جەرىن يەمدەندى. سوندىقتان ءۇيسىن ەلىنىڭ قۇرامىندا ساق تايپالارى دا، ۇلى ءيۇزى تايپالارى دا بار دەلىنگەن» (سۋ بيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 2005 جىل تامىز، 139-بەت).
عالىم ەرەنعايىپ ءسالىپ ۇلى وماروۆ «حورەزمشاحتەر – ورىسشا اتاۋ. ولاردىڭ انا تىلىندە حورەزمشاقتار نەمەسە حورەزمساقتار بولىپ ايتىلۋى ابدەن مۇمكىن. ياعني حورەزمدە تۇرعان ساقتار دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. ينديا حالقى ساقتى – شاك دەيدى. ەرتەدەگى حورەزيمنىڭ استاناسى قاس قالاسى بولعاندىقتان حالىق ءوزىن، كورشىلەرى ولاردىڭ قاس قالاسىنىڭ ساقتارى – قاساقتار دەپ اتاۋى ابدەن مۇمكىن («قازاق وركەنيەتى»، «بەيجىڭ» ۇلتتار باسپاسى، 2008 جىل، قاراشا، 189-بەت).
ەرتەدەگى ۇيسىندەردەن بۇرىن ىلە ءوڭىرى ساقتاردىڭ اتامەكەنى بولعان. قازىرگى قىتايدىڭ ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسقا قاراستى نىلقى اۋدانىنىڭ باتىس جاعىنان ءبىر كيلومەتر شالعايعا ورنالاسقان كونە قاس قالاسىنىڭ ورنى بار. ىلەدەگى ايگىلى ءۇش وزەننىڭ ءبىرى قاس وزەنى دەپ اتالعان. كونە قاس قالاسىندا جانە قاس وزەنى بويلارىن قازىرگە دەيىن قازاقتار مەكەندەپ كەلەدى. وسى قاس قالاسى مەن قاس وزەنى ەرتەدەگى اتا-بابالارىمىز بولعان ساق تايپسىنىڭ مەكەنى ەكەندىگى جونىندە ەشقانداي كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.
«شىڭجاڭ تۋرالى ەستەلىك» (قىتايشا) دەگەن كىتاپتا «قۇلجا قالاسىنىڭ شىعىس جاق 180 شاقىرىم جەرىندە قاس دەگەن تاۋ بار. ونىڭ شىڭدارى كوك تىرەيدى، قالىڭ ورماندى، ساي سالالارى كوپ، كوكىس شىعادى. تاۋلارىندا جۇپار، بۇعى، مارال، ايۋ، قاسقىر، ءىلبىس، جولبارىس سەكىلدى كوپ وسەدى. سارداردىڭ قورشاپ اڭ اۋلايتىن الاڭى وسى تاۋدىڭ ىشىندە. ول جەردە «قاس مۇسىلماندار قالاسى» دەگەن قالا بار» (جاقىپ ءجۇنىس ۇلى «ىلەنىڭ تاريح-شەجىرەسى»، ىلە حالىق باسپاسى، 2007 جىل، تامىز، 256-بەت)، – دەپ وتە انىق جازىلعان.
ۆ.م.ميگاۋين جازعان، جاڭ شۇن اۋدارعان: «ورتا ازياداعى مەملەكەتتەر تاريحىندا»: «ساقتار كوشپەلى ومىرگە ۇيلەسۋ ءۇشىن كيىز ءۇي تىگە بىلگەندىگى... ولاردىڭ ماڭىزدى جاسامپازدىعى ەدى» دەپ جازىلعان. مۇنان سىرت ساقتار ونەركاسىپپەن دە شۇعىلدانعان. «نىلقىداعى نۇرساي مىس كەنى ورنى ساقتاردان قالعانىن، ول ادەتتەگى قولونەر كاسىپ دەڭگەيىنەن اسىپ، دەربەس ونەركاسىپ تارماعى رۋدا قورىتۋ، مەتال وڭدەۋ دەڭگەيىنە جەتكەنىن ارحەولوگتار دالەلدەيدى» (جاقىپ مىرزاحانوۆ «قازاق حالقى جانە ونىڭ سالت-ساناسى»).
ەجەلگى ساقتاردىڭ ءتورت تۇلىك مال باعۋى، كيىز ءۇي تىگۋى، اتقا ءمىنۋى، قىمىز ءىشۋى، باسقا رۋمەن نەكەلەنۋى، امەڭگەرلىك سالت قازاق حالقىنىڭ تۇرىسىمەن بۇكىلدەي ۇقساۋى ولاردىڭ قازاقتىڭ ارعى تەگىن قۇراعان تايپالاردىڭ ءبىرى ەكەنىن تالاسسىز دالەلدەيدى.
«ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى ءىى–ءىىى عاسىرلاردا، ياعني ءۇيسىن حاندىعىمەن قارايلاس مەزگىلدە ونىمەن كورشى قاڭلى حاندىعى قۇرىلدى. ونىڭ مەكەندەگەن اۋماعى ءۇيسىن حاندىعىنىڭ باتىس جاعىنداعى سىرداريا مەن سارسۋ بويىن جانە ونىڭ سولتۇستىگىندەگى ۇلىتاۋ، كىشىتاۋ وڭىرىنە دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. قاڭلىلاردا ۇيسىندەر سياقتى قازاقتىڭ باستى ءتۇپ توركىنى بولىپ، سول كەزدىڭ وزىندە ءۇيسىن-قاڭلى وداعىن قالىپتاستىردى» («زاڭ-جارعىلار»، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 2009 جىلى ماۋسىم، 24-بەت).
قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ قۇرامىنداعى قاڭلى دەگەن ۇلكەن تايپانىڭ اتى ساقتالىپ قالعان. ەجەلگى قاڭلىمەن قازاق ىشىندەگى قازىرگى قاڭلىنىڭ قانداستىق بار ەكەندىگى تۋرالى زەرتتەلىپ كەلەدى.
قازاقتانۋشى عالىم سۋ بيحاي مىرزا «قاڭلى تايپاسى – قازاق تايپاسى» اتتى ماقالاسىندا: «موڭعول – يۋان پاتشالىعى تۇسىندا قازاق تايپالارىنان شىققان ادامدار ورتا جازىققا بارعان سوڭ، جۇڭگو مادەنيەتىن بەلسەنە ۇيرەندى، ولاردىڭ ىشىنەن توتەنشە ورەلى حاتكەرلەر جارىققا شىقتى. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ايگىلىسى قاڭلى زىسان ەدى. قاڭلى حۇيحۇي، تاشتەمىر، چيڭتۇڭ، قاڭلى بۇقا، قاراەدۋ قاتارلاردىڭ ءبارى دە حاتكەرلىككە شەبەر ەدى. وسى حاتكەرلەردىڭ ءبارى قاڭلى تايپاسىنان شىققان. قاڭلى تايپاسى قازاق ۇلتىنىڭ نەگىزگى تەگى، تاريحي كىتاپتاردا ولار تۋرالى ايقىن دەرەك بار» (سۋ بيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 2005 جىل تامىز، 487-488 بەت)، – دەپ جازعان.
قازاقتىڭ ارعى تەگىن قۇراعان ساق، ۇلى ءيۇزى (ۇلى ءجۇز)، ءۇيسىن، الان، قاڭلى تايپالارى مەن عۇن تايپاسىنىڭ قانداستىق قاتىسى بار ەكەندىگى تۋرالى تاريحي دەرەكتەردە كوپتەپ ايتىلادى. تاريحي دەرەكتەردە ايتىلۋىنا قاراعاندا عۇندار ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءىىى عاسىردىڭ سوڭىنان كەيىن كۇشتى ۇلىستىڭ ەل بولىپ، قىتايدىڭ سولتۇستىگىنەن باتىسىنا دەيىنگى ۇلان-عايىر ءوڭىردى مەكەندەپ بيلىك جۇرگىزدى.
اۋمالى-توكپەلى زامانداردا عۇنداردىڭ ءبىر بولەگى ءۇيسىن، قاڭلى سياقتى كۇشتى ەلدەرگە ءسىڭىپ كەتتى. تاريحي دەرەكتەردە «ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 126 جىل عۇن ءتاڭىر قۇتتى سۇيۇنگون ءولدى. ىشكى بۇلىنشىلىك جانە اشارشىلىق تۇرالاتقان عۇندار ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءى عاسىردىڭ ورتا شەنىندە تۇبەگەيلى بولشەكتەۋگە تاپ بولىپ وڭستۇستىك عۇندار حان پاتشالىعىنا قاراپ كەتتى دە، باتىس عۇندار (سولتۇستىك عۇندار) قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. قونىس اۋدارعان عۇن ءتاڭىر قۇتى ءۇيسىن جەرىنە كوشىپ باردى. ودان سوڭ قاڭلى ەلىنە اۋدى. ءۇيسىن جەرىن دە قالعان عۇندار V-Vءى عاسىرلاردا، 200 مىڭنان ارتىق جان سانى بار يۋەبان مەملەكەتىن قۇردى» (جاقىپ مىرزاحانوۆ قاتارلىلار جازعان «قازاق مادەنيەتىنىڭ ايدىنى»، شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى، 2006 جىل، مامىر 3-بەت)، – دەپ جازىلعان.
كوپ ساندى تاريحشىلار مەن زەرتتەۋشىلەر قازاقتىڭ ورتا جۇزىندەگى ەڭ ىقپالدى تايپا ارعىندى عۇنداردىڭ ۇرپاعى دەگەن كوزقاراستى ايتادى. ەرتەدەگى عۇنداردىڭ سالت-ساناسىنداعى قۇدا ءتۇسۋ، ءولىم جونەلتۋ، جوقتاۋ ايتۋ ت.ب. قازىرگى قازاقتار اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.
ءبىزدىڭ زامانىمزدان بۇرىنعى ءى-ىى عاسىردان باستاپ موڭعول پاتشالىعى قۇرىلعانعا دەيىنگى داۋىرلەردە ورتا ازيا جانە قازاقستان اۋماعىندا ەرتەدەگى قازاق قاۋىمىنىڭ قۇرامىن تولىقتاعان ساق، ۇلى ءيۇزى، عۇن، ءۇيسىن، جالايىر ت.ب. رۋ، تايپالاردىڭ بولعاندىعىن تاريح ءوزى دالەلدەپ كەلەدى.
سوناۋ Vءىى عاسىردا تۇركەش حاندىعى قۇرىلىپ سۋياب، تاراز قاتارلى قالالار دۇنيەگە اتى ايگىلى بولىپ، سول كەزدەگى ەلدىڭ مادەنيەتى جوعارى دەڭگەيدە دامىدى. ياعني 699 جىلى قۇرىلعان تۇركەش قاعاندىعى 766 جىلعا كەلگەندە ءبىر جولاتا جويىلدى. تۇركەش قاعاندىعىنىڭ ورنىن قارلۇق قاعاندىعى باسىپ 766 جىلدان 940 جىلعا دەيىن داۋرەندەپ ءومىر ءسۇردى. قارلۇق قاعاندىعى تۇسىندا كوپتەگەن اقىن، جازۋشى، عالىم، وقىمىستىلار دۇنيەگە كەلدى. سونىڭ ەڭ اتاقتىلارىنىڭ ءبىرى ءابۋ ناسىر ءال-فارابي (810-950) دۇنيە ءجۇزى بويىنشا اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستاز اتانعان. ول سىرداريا بويىنداعى ايگىلى وتىرار (فاراب) قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن قىپشاق تايپاسىنىڭ ادامى. ومىرىندە 300-دەن ارتىق شىعارما جازىپ قالدىرىپ ءوز زامانىنداعى اتاقتى فيلوسوف، ءىرى ماتەماتيك، دارا تالانتتى اقىن-جازۋشى، مۋزىكا، لوگيكا، ءتىل، استرونوميا جاقتان جەتىلگەن عۇلاما عالىم بولعان «ءابۋ ناسىر ءال-فارابي ءوزى تۋعان شاھارى وتىراردان شام شاھارىنا (باعدات) بارعاننان كەيىن، ءوزىنىڭ ءاتى-جونىن ايتپاي «قاساقپىن» دەپتى. ابۋمەن بىرگە حاليف ال-مۇحتادرگە بارعان جاساقتار وزدەرىن (ساقپىز» دالىرەك ايتقاندا. «قاساقپىز»، «قازاقپىز» دەپ، باسقا تۇركى تىلدەس حالىقتاردان ايىرماشىلىعىن بىلدىرگەن ەكەن» («قازاقتىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەتى جونىندە»، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى. 1988 جىل، 8-بەت).
تاريحتا Vءىىى عاسىردان ءحىى عاسىرعا دەيىنگى زاماندى جيناقتاپ وعىز-قىپشاق-قارلۇق ءداۋىرى دەپ اتالدى. وسىلايشا تاريحتا تالاي حاندىقتار اۋىسىپ 1206 جىلى موڭعولداردىڭ ۇلى قاعانى (باس حانى) ەتىپ تەمۋچيندى سايلاپ، ونى ەرەكشە قۇرمەتتەپ شىڭعىس حان دەپ اتادى. شىڭعىس حان تاققا وتىرعاننان كەيىن قازاق دالاسىنداعى كەرەي، نايمان، قوڭىرات، مەركىت، جالايىر، ۋاق قاتارلى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىن تولىقتاعان ۇلىستىق ەلدەردىڭ حاندىقتارىن، وداقتارىن تالقانداپ موڭعولدىڭ ۇستەمدىگىن كۇشەيتتى.
شىڭعىس حان ەجەلگى تۇرىك تايپالارى مەكەندەگەن ءوڭىردىڭ كوپ بولىگىن ەڭ ۇلكەن ۇلى جوشىعا، قالعان جەرلەردى شاعاتايعا، ۇكىتايعا، تولەگە ءبولىپ بەردى. شىڭعىس حان دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن ونىڭ وسيەتى بويىنشا ۇكىتاي مۇراگەرلىك ەتىپ حان تاعىنا وتىردى. وسىلايشا قازاق حالقىن ۇزاق ۋاقىت بيلەگەن شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ ءوزارا تاق تالاسىنان التىن وردا، اقوردا، شاعاتاي حاندىقتارى بولشەكتنىپ ىدىراي باستادى.
تالاي قاندى تاريحتى باستان كەشىرگەن قازاق حالقى حV عاسىردىڭ ورتا مەزگىلىنە كەلگەندە، ياعني 1456 جىلى (كەي دەرەكتەردە 1455 جىلى دەلىنەدى) كەرەي سۇلتان مەن جانىبەك سۇلتاننىڭ باستاۋىندا باتىس جەتىسۋدى نەگىز ەتىپ قازاق حاندىعىن قۇردى.
ءىى
ءبىز قازاق اتاۋىنىڭ قالاي شىققانى تۋرالى شەتەل مەن ەلىمىزدىڭ تاريح عالىمدارى مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ كوزقاراستارىن تالداۋ جاساماي-اق ءوز قالپىندا وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىپ كورەلىك.
ءبىرىنشى دەرەك، «قازاق اتاۋى «تاڭ پاتشالىعى تاريحىندا» (Vءىى–Vءىىى عاسىرلاردا) «كاسا» «حاسا» تۇرىندە جازىلعان. بۇل اتاۋدىڭ تاريحي دەرەكتەمەلەردە جارىققا شىعۋى تىم ەرتە دەپ ەسەپتەلەدى» (نىعىمەت مىڭجاني «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1991 جىلى اقپان، 18-بەت).
ەكىنشى دەرەك، «قازاقتار ارابتار كەلمەي تۇرىپ-اق ارال، كاسپيي تەڭىزىنىڭ توڭىرەگىندە حازارلارمەن بايلانىستا بولعان» (الكەي مارعۇلان «تاڭبالى تاس»، «جۇلدىز» جۋرنالى، 1984 جىل، №1).
ءۇشىنشى دەرەك، «قازاق اتاۋى كاۆكازداعى تۇركى تايپالار قۇرامىندا Vءى عاسىردان باستاپ جالپى ەسىم جانە ۇلت رەتىندە كەزدەسكەن» (تەلقوجا جانۇزاقوۆ «قازاق دەگەن ءسوز قايدان شىققان»، «جۇلدىز» جۋرنالى، 1983 جىل، №3).
ءتورتىنشى دەرەك، «Vءىى عاسىردان باستاپ قازاق دەگەن اتتىڭ قىتايدىڭ تاريحي كىتاپتارىنان ورىن العانىن كورۋگە بولادى» (سۋ بيحاي «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 2005 جىلى تامىز، 8-بەت).
بەسىنشى دەرەك، «Vءى–Vءىى عاسىرلاردان باستاپ حازارلار وزدەرىن قازاقتار دەپ اتادى» (ەرەنعايىپ ءسالىپ ۇلى وماروۆ «قازاق وركەنيەتى»، ۇلتتار باسپاسى، 2008 جىل، قاراشا، 61-بەت).
التىنشى دەرەك، «پارسى تىلىندە 982 جىلى جازىلعان «الەم شەكارالارى» «حۋدۋد ال-الەم» اتتى كىتاپتا الان ەلىندە قاساق (قازاق) دەگەن ۇلىس بار» (نىعىمەت مىڭجاني «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، 147-بەت)، – دەپ حاتتالعان.
جەتىنشى دەرەك، مۇحامەد حايدار دۋلاتي ءوزىنىڭ «تاريحي-ي راشيدي» كىتابىنىڭ 260-بەتىندە بىلاي جازعان: «شاھيبەك حان قازاقتارعا، ياعني دەشتى قىپشاققا قارسى اسكەرلەرىن باستاپ ماۋرەناھرعا كەلدى» («قازاق وركەنيەتى»، 191-بەت).
سەگىزىنشى دەرەك، «كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر جازبا تاريحي دەرەكتەر مەن ارحەولوگيالىق قازبا دەرەكتەرگە ساي قازاق ۇلتىنىڭ ەرتە زامانعى ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىن ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءى-ىى عاسىرلارداعى ءۇيسىن، قاڭلى، الان مەملەكەتتەرى زامانىنان باستالعان دەپ قارايدى» (جاقىپ مىرزاحانوۆ قاتارلىلار جازعان «قازاق مادەنيەتىنىڭ ايدىنى»، شىڭجاڭ جاستار-ورەندە باسپاسى، 2006 جىلى مامىر، 7-بەت).
توعىزىنشى دەرەك، اراب ساياحاتشىسى، جازۋشى ال-اۋفيي 1228 جىلى ءۇندىستاندا جازعان قارلۇقتارعا بايلانىستى «تاڭدامالى اڭگىمەلەر مەن اڭىزدار جيناعى» اتتى كىتاپتا: «التايدى مەكەندەگەن قارلۇقتار توعىز ۇلىسقا بولىنگەن. بۇلاردىڭ ىشىندە ءۇش ۇلىس شىعىل، ءۇش ۇلىس قازاق بار» (زەينوللا سانىك، جانات زەينوللا قىزى «قازاق ەتنوگرافياسى»، «ان ارىس»، باسپاسى. 2016 جىل، 39-بەت.).
ونىنشى دەرەك، اتى ايگىلى عۇلاما ءتىل عالىمى ماحمۇت قاشقاري «يماك- تۇركى تايپالارىنىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ قاراۋىمىزشا ولار قىپشاقتار» («تۇركى تىلدەر سوزدىگى»، ۇيعىرشا باسىلىپ، 3 توم، 39-بەت)، – دەيدى.
ءونبىرىنشى دەرەك، عالىم سۇلتان جانبولاتوۆ «قازاقتى زەرتتەگەن تاريحشىلار، ەتنوگرافتار، ارحەولوگتار قازاق ۇلتىنىڭ تۇپتەگى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى Vءى–Vءىى عاسىرلاردا ورتا ازيادا ءومىر سۇرگەن ساقتار دەپ بىلەدى. كەي عالىمدار ءتىپتى قازاق دەگەن ءسوز ەكى تايپانىڭ – ورتا ازيانىڭ ەجەلگى تۇرعىنى كاسپيي مەن ىلە وڭىرىندەگى ەجەلگى ساقتىڭ اتتارىنىڭ قوسىندىسىنان شىققان دەسەدى. بۇل ءبىر تۇسپال بولعانمەن، قازاق ۇلتىنىڭ ىشىندە تولىپ جاتقان ەجەلگى ساقتىق قۇرام بارلىعىنا كۇماندانۋعا ولمايدى» (نۇرلان سارسەنبايەۆتىڭ «اتاتەك جالعاعان – التىن شىنجىر» اتتى كىتاپقا جازعان سۇلتان جانبولاتوۆتىڭ العىسوزىنەن، ءتورت ءبورى باسپاسى، 2016 جىل، الماتى)، – دەيدى.
ونەكىشى دەرەك، «ارميان جازۋشىسى مۇسا حورەنيدتىڭ پىكىرىنشە، قازاقتار ءبىزدىڭ زامانىمىزدان كوپ بۇرىن يران پاتشاسى ءۆاليرتتىستىڭ كەزىندە (126-197 ج.ج) كۋرا وزەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعاسىندا تۇرعان» («قازاق وركەنيەتى» 5-بەت).
ءونۇشىنشى دەرەك، «قىپشاقتار – قازاقتىڭ نەگىزىن قۇراعان جانە قىپشاقتار قازاقتىڭ ەكىنشى اتاۋى. قازاق – قۋمان (اققۋمان – اق-مان-اققاز-ادام) اۋدارعاندا «قاز-اق» بولىپ شىعادى» (ولجاس سۇلەيمەنوۆ «از ي يا» الماتى، 1992 جىل).
ءونتورتىنشى دەرەك، چيڭ پاتشالىعى داۋىرىندەگى عالىم چي ءيۋانشى: «قازاق دەگەنىمىز ەجەلگى زامانداعى قاڭلى ەلى» («باتىس شەكارا رايىنىنداعى ادىستەر جوباسى»، 11-توم)، – دەيدى.
ونبەسىنشى دەرەك، «قازاق دەگەن اتتىڭ ءوزى دە Vءىىى عاسىردا ءمالىم بولا باستاعان. سول كەزدە كونتانتيس جانە فەرداۋسي ارال تەڭىزى مەن كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا قازاق اتتى حالىقتىڭ جاساعاندىعىن انىقتاعان» (بۇلانتاي دوسجان «قازاق كلاسسيكالىق ادەبيەتى تۋرالى جالپى پايىمداۋ»، «قازاق كلاسسيكالىق ادەبيەت جونىندە»، شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1988 جىل، 8-بەت).
ءبىز جوعارىداعى دالەل كەلتىرگەن دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ قازاق دەگەن ۇلت ەسىمى Vءى عاسىردان Vءىىى عاسىر ارالىعىندا قويىلعان ات دەگەن عىلىمي قورتىندى شىعارا الامىز.
ءىىى
تاريح كوشىنىڭ كەرۋەنىندە «تالاي ءولىپ، تالاي تىرىلگەن» قازاق حالقىنىڭ قاستەرلى قازىناسى بولعان اتا شەجىرەسى اۋمالى-توكپەلى تالاي عاسىردى باستان كەشىرىپ اۋىزشا تارالىپ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتتى. حالىقتىق شەجىرەلەردە دە قازاقتىڭ كىمنەن تارالعاندىعى تۋرالى الۋان ءتۇرلى كوزقاراستار باياندالعان. ءبىز ەندى حالىقتىق شەجىرەلەردە باياندالعان قازاقتىڭ كىمنەن تارالعانى تۋرالى اتاتەك تارالۋىنا نازار سالايىق.
- «قازاق – الاشتىڭ ۇرپاعى. الاشتان – جايىلحان، سەيىلحان دەگەن ەكى ۇل. سەيىلحاننان سەگىز ارىس تۇرىكمەن تارايدى. جايىلحاننان مايقى دەگەن جالعىز ۇل تۋادى. وسى مايقىدان (اقساق مايقى بي) – وزبەك، ءسابيان (جيەنبەك) دەگەن ەكى بالا. ءسابياننان (جيەنبەكتەن) – ايىرقالپاق، ودان – قازاق پەن سوزاق. سوزاقتان – قاراقالپاق، قازاقتان – ارىس (ۇلى ءجۇز)، جانارىس (ورتا ءجۇز)، بەكارىس (كىشى ءجۇز) تارايدى» (جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى قۇراستىرعان «قازاق شەجىرەسى»، «اتامۇرا» باسپاسى، 1994 جىل. الماتى، 12-بەت).
- «ورىسباي شەجىرەسىندە». «ءانىستان – ءاليت تۋعان، اليتتەن – مالىك تۋعان. مالىكتەن – اقتام تۋعان. اقتامنان – اكاشا تۋعان، اكاشادان – زورمان تۋعان. زورماننان – اقشولپان جانە قۋراي تۋعان. قۋرايدان – الامان تۋعان. الاماننان – الاش تۋعان. الاشتان – سەيىلحان، جەيىلحان تۋعان. سەيىلحاننان – تۇرىكمەن، سەگىز ارىس تاراعان. جەيىلحاننان – مايقى تۋعان. مايقىدان – سۋپيان، وزبەك، نوعاي تۋعان. سۋپياننان – قازاق، سوزاق تۋعان. سوزاقتان – قاراقالپاق تۋعان دەپ ايتىلادى ەسكى شەجىرەلەردە... قازاقتان – اقارىس، جانارىس، بەكارىس، وسى ۇشەۋى ءۇش ءجۇز بولىپ تارالادى» (نىعىمەت مىڭجاني مەن ابدىرەشت بايبوتا ۇلى قۇراستىرعان «قازاق شەجىرەلەرى». ىلە حالىق باسپاسى، 2003 جىلى تامىز، 375-بەت).
- «قىدرايدان – الامان مەن الاش. الاماننان-تۇركىمەن تارايدى. الاشتان – وزبەك. سايبان، سايباننان – قازاق. سوزاق، قازاقتان – اقارىس (ۇلى ءجۇز)، بەكارىس (ورتا ءجۇز)، جانارىس (كىشى ءجۇز) تارايدى»، (سەيدالىم نىسانباي ۇلى تانەكەوۆ «شەجىرە سىر شەرتەدى»، «ارىس» باسپاسى، 2008 جىل، الماتى، 46-بەت).
- «جايىلحاننان – قازاق. سوزاق، ۇزاق تۋادى. سوزاقتان – قاراقالپاق. ۇزاقتان – قىرعىز بەن قاقاس شىعادى. قازاقتان – ءۇشل ارىس . ولاردى بايشورا، جان شورا، قارا شورا دەپ تە اتايدى» (جارىلقاپ بەيسەنباي ۇلى قۇراستىرعان «قازاق شەجىرەسى»، «اتامۇرا» باسپاسى، 1994 جىل، الماتى،12-بەت).
- «ەرتە زاماندا قالشا قىدىر دەگەن باتىر قولباسشى بولادى. ءبىر جولعى شايقاستا اۋىر جارالى بولىپ، ەسسىز يەن دالادا جالعىز جاتىپ قالادى. جاراقاتى جانىنا باتىپ، ءولىمشى حالدە جاتقان باتىرعا اسپاننان ءبىر اققاز (اققۋ) ۇشىپ كەلىپ، اۋزىنا سۋ تامىزىپ، ءوزى جۇرە الاتىن حالگە كەلگەن سوڭ، ونى ءبىر كولدىڭ جاعاسىنا باستاپ بارادى. اققۋ بولىپ قۇبىلىپ كەلگەن بۇل اق قاز بىردەن پەريزات اق قىزعا اينالادى دا، باتىردىڭ جاراقاتىن ەمدەپ جازادى. سودان ەكەۋى ۇيلەنەدى. قىز جۇكتى بولىپ ۇل تابادى. ونىڭ اتىن قازاق دەپ قويادى. قازاقتان – اقارىس، بەكارىس، جانارىس اتتى ءۇش ۇل تۋادى. اقارىستان – ۇلى ءجۇز، بەكارىستان – ورتا ءجۇز، جانارىستان – كىشى ءجۇز تارايدى» (زەينوللا سانىك، جانات زەينوللا قىزى «قازاق ەتنوگرافياسى»، «ان ارىس» باسپاسى، 2016 جىل، الماتى، 40-بەت).
- «كيىك حان مولشەرمەن 530-610 جىلدارى جاساعان. كيىك حاننان – الاش. الاشتان – ءجايىل. جايىلدەن – قازاق، سوزاق، قاراقالپاق، قىرعىز. قازاقتان – جۇمان، تۇمان. جۇماننان – ارىس، سابىر. ارىستان – اق، بەك، جان (بۇلاردى اقارىس، بەكارىس، جانارىس دەپ اتاعان). ارىستان تاراعان اقارىس، بەكارىس، جانارىس قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن قالىپتاستىرعان. اقارىس – ۇلى ءجۇز، بەكارىس – ورتا ءجۇز، جانارىس – كىشگى ءجۇز بولىپ وزدەرىن ارعى باباسى قازاقتىڭ اتىمەن قازاق دەپ اتاعان» (نۇرلان سارسەنبايەۆ «اتاتەك جالعاعان – التىن شىنجىر»، 2010 جىل ناۋرىز قۇلجا، 381-بەت).
ءبىز ماقالادا مىسالعا العان حالىقتىق شەجىرەلەردەگى اتاتەك تارالۋ بارىسىنا زەر سالار بولساق سان عاسىردىڭ ىزدەرىنىڭ سورابى قالعانىن اڭعارا الامىز. قازاق قۇراما رۋ-تايپادان قۇرالعان حالىق. قازاق ۇلتىنىڭ قۇرامىندا ەجەلگى ساق، عۇن، ۇلى ءيۇزى (ۇلى ءجۇز)، ءۇيسىن، قاڭلى، الان قاتارلى تولىپ جاتقان تۇرىك تايپالارىنىڭ قانى جانە وزبەك، قىرعىز، تاتار، تۇرىكمەن، نوعاي، تاجىك، قاراقالپاق سەكىلدى ۇلتتاردىڭ قانى بار ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى.
تەك حV عاسىرداعى قازاق حاندىعى قۇرىلعاننان كەيىنگى اتا شەجىرەلەرىمىزدى تولىققاندى، تازا شەجىرە دەپ ايتۋىمىزعا ابدەن بولادى. حالقىمىزدىڭ قۇرامىن تولىقتاعان ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز، ءۇش جۇزگە كىرمەيتىن تورە، قوجا، تولەڭگىت، سۋناق، كولەگەن، قاراشا، قۇراما، قالپاق، ءقىرعىزالى، ت.ب. رۋ-تايپالاردىڭ جالپى اتى قازاق دەپ اتالىپ، ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ اتى دۇنيەگە ايگىلى بولعان.
نۇرلان سارسەنبايەۆ،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، جازۋشى، ەتنوگراف
6alash ۇسىنادى
