قازاقتى قارالاعان قانداي قاتىن؟
جەڭىس ىرسحان ۇلى
(قادىرمەندى وقىرمان ەڭ الدىمەن «قارا جورعانى» تەرىستەپ، قازاقتى قارالاعان مىنا بەينەباياندى كورىپ تىڭداڭىز، ماقالا وسى جازبانىڭ اۆتورى ءامينا قۇرمانعالي قىزىنىڭ كوزقاراسىنا جاۋاپ ءۇشىن جازىلدى)
ەڭ الدىمەن ادەپسىز تاقىرىپ قويعانىما عاپۋ وتىنەمىن. ويتكەنى، «ساسىعان ەتكە بورسىعان ماي» دەپ قازاقتى قارالاعان ءامينا قۇرمانعاليقىزىنا وسىنداي تاقىرىپ قويعان وڭ سەكىلدەندى.
بەس مىڭ جىلدىق جازبا مادەنيەتى بار قىتايدىڭ مادەنيەت قورى تەرەڭ، قايماعى قالىڭ، قاتپارى مول. سوسىندا جاپونيا، كوريا، ۆەتنام، ءتىپتى، ۇلى بريتانيا، فرانسۇز، ورستارعا دەيىن ءوز تاريحنىڭ، ءتۇرلى قۇندىلىعىنىڭ دەرەگىن قىتايدان الپ تولىتاعانىن تاريح عىلىمنىڭ ءبىر ارناسى ەكەنىن الەم بىلەدى. جۇڭگو تاريحي جازبالارىندا «قارا جورعاعا» قاتىستى مىناداي دەرەكتەر جازىلعان. «قىتايدىڭ تاڭ داۋىرىندەگى «شينجياڭ بيلەرى» دەگەن كىتاپتىڭ 2-توم، 310-بەتىندە «تاڭ حاندىعى داۋىرىندە «جىلقى ءبيى، توسىت كۇيى» اتتى موزيكا بولعان. تاڭ، حان پاتشالىعى كەزىندە ورتا قىتايعا باتىس وڭىرلەردەن كوپتەگەن جىلقى كىرگىزىلەدى. وسىعان بايلانىستى تاڭ داۋرىندە شينجاياڭدا كوپ تارالدى»،-دەپ جازىلعان. سول كىتاپتا جانەدە «تاڭ پاتشالىعىنىڭ جاڭا تاريحى» دەگەن كىتاپتىڭ شىعىس تارماعىندا ۇزىندى كەلتىرە كەلىپ: «ول كەزدەگى موزيكا اسپاپتارىنان سىبىزعى، بارابان، كوپ تۇتىكتى سبىزعى، بيلي، تاباقتى قوڭىراۋ بولسا، بيلەردەن «جىلان»، «ارىستان»، «جىلقى»، «ارقان» بيلەرى دە بار. جارتاس ەسكەرتكىشى-تاريح، ەتنوگرافيا، ارحيلوگيا، فيلوسوپيا، ءدىن، بي ونەرى، مۇسىن سالاسىندا وتە باعالى زەرتتەۋ ماتەريالدارىمەن قامدايتىنىن ەستى پەندەنىڭ بارلىعى بىلەدى. قازاقستاندىق تاريح عىلىمدارىنىڭ دەكتورى، ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرافەسورى، جازۋشى تۇرسىنقان زاكۇننىڭ 2012-جىلى الماتى «الاش جولى» باسپاسىنان جارىق كورگەن كوك تۇرىكتەردىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن «ماڭگى تاس» اتتى روماننىڭ 330-بەتىندەگى «قارا جورعا» دەگەن تاراۋشاسىندا تاڭ پاتشالعىنان تۇرىك ەلىنىڭ قاعانى قاپاعاننىڭ قىزىنا قۇدا تۇسىپ كەلگەن قۇدالاردى كۇتىپ الۋ سالتىن بىلاي جازدادى: «تاباعاشتار – ولكەنىڭ سالقىن سابات اۋاسىمەن تىنستاپ، ەت جەپ، قمىز ءىشىپ، وزدەرى الا كەلگەن قىمبات شاراپتارىن تۇرىكتەرگە بەرىپ، ارقا-جارقا بولىپ قالدى. تۇركتەر ولاردىڭ قۇرمەتىنە ءۇش جەردەن وت جازعىپ، دابىل قاعىپ، شىڭ تارتىپ، قارا دومبىرادان كۇي توكتى. نە ءبىر اپاي توس جىگىتتەرمەن بۋرا ساندى بيكەشتەر ورتاعا شىعىپ، بۇلشىق ەتتەرى بۇلتىلداپ «قارا جورعا» بيلەدى. قىتايدا «قارا جورعا» مەملەكەتتىڭ بەيزاتتىق مۇراعاتتىڭ ەڭ الدىنعى قاتارىندا قازاقتىڭ اتىندا جازۋلى تۇر. مەملەكەت قاراجات بوساتىپ مۇراگەرلەرىن بەلگىلەپ اقى بەرىپ قورعاپ وتىر. «قارا جورعا» تايحتان بەرى قازاقتىڭ قۋانىشى مەن، سۇينىشىن، شاتتىعى مەن شالقۋىن بەينەلەپ رۋحاني الەمىمىزدەگى ايىرلماس قۇندىلىق بولعانى قاشان؟ ءامينا قۇرمانعالي قىزىنىڭ اياق استىنان وسى ءبىر ماقتان ەتەر قۇندىلعىمىزعا شابۋىل جاساعانى «بار سەنگەن بايتالعا قاسقىر شاپقاننىڭ» ءدال ءوزى بولدى.
اناۋ كوپ مي قاتىرىپ جازىپ، ونان كەسكىن قوسىپ دىبىسپەن ارلەپ كورسەتكەن بىتپىراقتا: «قازاقتىڭ بيلەمەگەنى نامىس ەمەس، بيلەگەنى نامىس» دەپتى. قازاقتىڭ ادەپ-يباسىن دۇرستاپ ايتىپ كەلىپ «قارا جورعا بيلەۋدى» «ادەپسىزدىك» دەپ سوعىپتى. «قازاقتى ارعى قازاق، بەرگى قازاق» دەپ ءبولىپتى. بەرگى قازاق ارعى قازاقتىڭ تامىرىنان كوكتەمەگەندە ورىستىڭ ەكپە تەرگىنەن كوكتەدى مە؟ ءامينا قارالاپ جوققا شىعارعاننىڭ ءجونى وسى دەپ «قازاقتىڭ تاريحىندا ءۇش عاسىر قويناۋىندا قازاق بيلەدى دەگەندى كەزىكتىرمەيمىز» دەيدى. نەشە مىڭ جىلدىق جارتاس سۋرەتتەرىندەگى «قارا جورعاعا» بيلەگەن سۋرەتتەردى، ارحيلوكتاردىڭ وسى جونىندەگى ەڭبەگىن ءبىراق سىزىپ تاستاماقشى ما؟ ونىڭ تابىنارى زاتايۆچ اتتى ورىس ەكەن. ءامينانىڭ ويىنشا زاتايوۆيچ زەرتتەمەسە قازاقتىڭ ءانى قاران قالاتىن كورىنەدى. قۇلدىق سانادان قۇتىلا الماعان ول ورىسقا ءالى جالتاقتايدى ەكەن.
كەشەدەن بەرى ءامينا قۇرمانعالي قىزىنىڭ «قارا جورعا» جونىندەگى جوققا شىعارۋى مەن قارالاۋىن تىڭداپ مازام ماي ىشكەندەي بولدى. مەن عانا ەمەس ەستى قازاقتىڭ بارلىعى. اۋداندىق ءان-بي ۇيىرمەسىنە جاۋاپتى بولىپ «قارا جورعانى» مەملەكەتتىك بەيزاتتىق مۇراعا كىرگىزۋگە كۇش سالىپ، ونىڭ بۇقارالىق مادەنيەتتەگى ۇلكەن جەتستىگىمىز دەپ دۇنيە الدىندا، باسقا ۇلىتتار الدىندا تاڭداۋلى مادەنيەتتىڭ قورى ەتىپ مۇراتىنا جەتكىزدىك دەپ جۇرسەك مىنا ۇلتتىق قانى سۇيىق، جۇرەگى ورىس دەپ سوعاتىن، قانداسىن جاۋ كورەتىن ءامينانىڭ الەۋمەتتىك جەلىدە تاراتقانى قىتايداعى قازاقتىڭ شامىنا ءتيدى. قازاقتىڭ تاڭداۋلى مۇراسىن جەڭىلتەكتىكپەن جوققا شىعارعانى ەركىسىز ءتىل تاقتا تىقىلداتۋعا اكەلدى. ءامينا قۇرمانقالي قارىنداسىمىز وت باسىنداعى ءبىلىمى بۋ، ساۋاتى سۋ بىرەۋ بولسا، ءبىر توپ ادامنىڭ الدىندا كوكىپ وتىرسا وندا تۇسنۋگە بولار ەدى. ءبىراق، بىلمەيتىنى بيت ىشىندەگى زيالى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى ؛ كينو، ادەبي سىنشىنىڭ قالامىنان تۋىنداپ، ونى الدە ءبىر قازاقتى قارالاعىسى كەلگەن دۇبارا كەسكىندەپ دبىس بەرىپ الەۋمەتتىك جەلىدە تارتقانى جان-جۇيەمىزگە ءتيىپ ميمىمدى مياۋلاتىپ جىبەردى.
ءسوزدى ءسوز تۇرتەدى، ويدى وي تۇرتەدى. مەنىڭ جەكە باسىما سوقتىسقسا وندا مۇنداي قينالماس ەدىم. «يت ۇرە بەرەدى، كەرۋەن كەتە بەرەدى» دەپ ەلەمەس ەدىم. مىناۋ تۇتاس قازاق ۇلتىن جوققا شىعارىپ وتىرعانىنا قانىم قاينادى. ءامينانى شىن كورىپ قانداستارىن جاۋ كورەتىن كوزقاراستى قابىلداپ ءوز مادەنيەتىنە كۇمانمەن ۇركە قارايتىن قاتەرلى يدەيانىڭ باسى قىلتيىپ تۇرعانىنا اشۋلانامىز. ۇلى اباي: «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس،كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەيدى. سەگىز مينوتتىق شاعىن ۆيديو كەسكىن دە «قارا جورعا» قازاقتا بولماعان، قىتايدان كەلگەن قازاقتاردان كوردىك، ونى قايدان تاۋىپ جۇر؟ قازاقتىڭ ءجۇز ءبىر ءانىن جيناعان زاتايەۆيچ نەگە بي جونىندە ايتپاعان؟ تاريحي ماتەريالداردا نەگە «قارا جورعا» ءجوق!؟ دەگەن سەكىلدى كوكمەلەرىن تاراتىپتى. ءبىز باسقانى ايتپاي ەڭ الدىمەن ونىڭ يدەياسىنا ۇڭىلەيىك. ونىڭ ويىنشا «موڭعول، قالماق، يعۋاننىڭ نارسەسى، قازاقتار بيلەمەگەن» دەيدى اۋزى-مۇرنى قيسايماي. ونىڭ «قارا جورعانىڭ» ولەڭىنە ايتقان سوگىسىن قۇپ الايىق. «قارا جورعا» ءاسىلى كۇي. ونىڭ ءان ءسوزىن مەرەي تۇرداقىن ۇلى 2005-جىلى جازىپ قاجمۇرات شەشەنقۇل ايتىپ شىققان. ەل موزيكاسى ءۇشىن، قانىمىزدا بار بولعانى ءۇشىن، ءان ءسوزىنىڭ تويلارعا بەيىمدەلگەنى ءۇشىن لاپ ەتىپ كەڭ تارالدى. توي بىتكەن «قارا جورعاسىز» بولمايتىن بولدى. بالا كۇنىمىزدەن باستاپ دومبىرامەن دە اكارديونمەن دە، باسقامەن دە «قارا جورعاعا» بيلەگەمىز.
بي-ىشكى كوڭىل كۇيمەن، دەنە ارەكەتىنىڭ توعىسۋىنان تۋىنداعان، اسەم اۋەنگە قوسىلعان كوركەم قيمىل. سوناۋ ىقىلىم زمانىنان باستاپ ادامزاتتىڭ كۇيىنىشى مەن سۇيىنشى، العىسى مەن قارعىسى، قۋانشى مەن قايعىسى، شاتتانۋى مەن شالقۋى، كەكتەنۋى مەن كوڭىلدەنۋى بىردە ءان بولىپ، بىردە كۇي بولىپ، بىردە سۋرەت بولىپ، بىردە بي بولىپ دۇنيەگە كەلگەن. سان عاسىرلىق دامۋ بارسىندا ادام بالاسىنا بارلىق كوركومونەر سالاسى ورتاق قالىپتاسقان. ويتكەنى، ادامنىڭ ءتىلى، ءناسىلى، عۇرىپ-ادەتى، سەنىم-نانىمى وقساماعانىمەن ءبىراق ادامنىڭ سەزىمى جۇرەك لۇپىلى وقساس. «ءبيى بولماعان» بيلەۋدى بىلەيتىن ادام پەندەسى بولماعان شىعار؟ قالىپتى ەسى بار پەندەنىڭ بارلىعى، ۋاحابيستىك يدەياعا ۋلانعاننان باسقا قالىپتى پەندەنىڭ بارلىعى بيلەيدى. ارافتار اۋەلى كىندىگىن اشىپ بوكسە ءبيىن دە بيلەيدى. ەنشەدە ءبيى بولماعان ۇلىتتا ۇلىستا جوق. ءامينا قۇرمانعاليدىڭ ءسوزى بويىنشا بولعاندا قازاقتا «بي بولماعان، بي ءبىزدىڭ داستۇرىمىزگە جات، ونى» تاپقان ەكەن. ونىڭ بۇل سوزىندە قازاق ەلىنە بارعان قانداستاردى قورسنۋ، كەمستۋ، بارلىق جاقسى نارسەنى ورستان عانا كۇتۋدەي توعىشار يدەيانىڭ جەتەگى ايپارا بولىپ تۇر. ول ءۇشىن زاتايۋچ بولماسا قازاقتىڭ ءانى دە بولماق ەمەس. مىنە قۇلدىق سانا. شەتتەگى قانداستاردا مادەنيەت جوق، ورىستا عانا بار دەيدى. مۇنداي قازاقي قانى سۇيىق، جەتپىس جىل رۋحىنان، جان دۇنيەسىنەن ايىرلىپ ورىسقا جالتاقتاعان بەيشورالىعىنا جانىڭ اشيدى. مۇسىركەي قارايسىڭ.
جەتى جىلدىڭ الدىندا سىرتقى ىستەر مينستىرى بولىپ جۇرگەن مالمدەمەشى ايەلدىڭ: «شەتتەن كەلگەن قازاقتاردىڭ ءساۋياسى تومەن، ءتىل بىلمەيدى، ساپا جوق» دەپ سوققانى بار ەدى. ونىڭ ويىنشا بارلىق نارسە ورىستىڭ سوزىندە عانا تۇر ەكەن. «ارقا جاقسى بولسا ارقار اۋىپ نەسى بار» دەپ زامان ءتىنىش بولسا قازاق بايىرعى مەكەنىنەن اۋارما ەدى؟ ەل بولعان سوڭ وندا الادا-قۇلادا بولادى، قازاق ەلىدە سول سەكىلدى. كەيبىر ەلدەگى «بايتال تۇر عوي باس قايعى» بولىپ جۇرگەن تارداي شاشىراعان قانداسىن قۇتقارۋدىڭ ورىنىنا وعان ءمىن تاعۋى نە جوسىق؟!
دۇنيە جۇزى قازاقتارىنىڭ 4-قۇرىلتايىنا 33 ەلدەن ۋاكىل قاتىناستى. قۇرىلتايدا تالقى بولدى. ەۆروپادان كەلگەن ءبىر ايەل تالقىدا الدىمەن ءسوز الىپ: «ەل دەيدى، مەنى جۇرەگى زىپىل-زىپىل قاقتى، مەن كازاكتى جاقسى كورەدى» ءتىلىمىزدىڭ ءبىت-شىت، رۋحىمىزدىڭ دا ءبىت-شىت ەكەنىن سوندا كوردىم. ءار تاۋدىڭ بۇعسى،ءتىل تابىسۋى قيىن. جازۋ اربىمىزدە ءار الۋان. ءبىزدى «قازاق» دەگەن «زىپىلداعان» جۇرەگىمىز عانا توعىستىرىپ تۇر. ءار ەلدەن كەلگەندەردىڭ جۇڭگو مەن موڭعوليادان باسقالارىنىڭ ءتىلى شۇبار، جانى جاسىڭقى. ال يراننان، اۋعانستان جاقتان كەلگەندەرمەن تىلدەسۋ مۇمكىن ەمەس، ولار پارىسشا سويلەيدى. ەستۋمىزشە ولاردىڭ باسىم كوبى سول ەلدىڭ ازاماتى دا ەمەس، بوسقىن ەكەن، ساي-سالاداعى بايلاردىڭ مالشى-جالشىسى بولىپ ايتەۋ ءتىرى ءجۇر دەيدى. سول جات ەل، جات بوساعادا تەنتىرەپ ادامدىق ۇقىعىنىڭ ءوزى ارەڭ كەپىل بولىپ جۇرگەندە ونان نە ءبىلىم ساۋيا سۇرايدى؟ تەنتىرەپ بارعان باۋىرىنىڭ حال-جايىنا قارماي، سىناپ-مىنەپ، ورسشا بىلمەگەنى ءۇشىن مەنسىنبەي مۇرىنىن شۇيىرە قاراۋ ادامدىققا جاتاما؟ ! قىتايدان بارعان قازاقتار سول قۇرىلتايدا ەڭسەلى تۇردىق. ءوز ءتىل جازۋمىز، باسپامىز، احپاراتىمىز، گازەت-جۋرنالىمىز، مەكتەبىمىز بار ەكەن. وزبەكستانداعى قازاقتاردا ازاماتتىعىن «وزبەك» دەپ جازعانىن، وندا «مادەبيەت جۇرتىنان» باسقا ەشتەمەنىڭ جوق ەكەنىن كوردىك.
ءامينا قۇرمانعالي قىزىنىڭ قازاقتىڭ تۇنىق ساقتاعان مادەنيەتىن ورىستىڭ كوزىمەن قاراپ جوققا شىعارعانىنا نە كۇلەرمىزدى، نە جىلارمىزدى بىلمەگەن ەدىك. ماڭگۇرتتەسكەن الگىندەي ىشنارالاردىڭ قازاقتىڭ سالتى بويىنشا قىز بەرىپ، كەلىن ءتۇسىرىپ توي جاساۋدى دا بەرتىندە باستاعانىن قايدان جاسىرايىق. ولاردىڭ كەيبىرى اۋەلى قازاقتىڭ ويۋ-ورنەگىن جاتسىنادى. وسىنىڭ بارلىعىنا ولار كىنالى ەمەس زامانىڭ سولاي بولدى. ءبىراق، كەيبىر قازاقتار سوندا تارجول-تايعاق كەشۋمەن ءوزىن قۇتقارۋ ءۇشىن باردى، بوسقا بارمادى، وزىندە بار مادەنيەتىن الا بارسا وعان جات كوزبەن قاراۋ بارىپ تۇرعان بەيشورالىق. ونى قولداۋى، قورعاۋى، جالعاستىرۋى، ۇگتتەۋى كەرەك-قوي. قازاق ەلىندەگى 99 پرانسەنت جەرلىك قازاق قانداستاردىڭ ءبىر ەلدە بولۋىن، كوبەيۋىن، مادەنيەتتىڭ تولىقتانۋىن قۋانا-قۋانا قارسى الادى. ەلباسىنىڭ دا ويى وسى. ال انا ءامينا قۇرمانعالي قىزى سەكىلدى اياعىنىڭ استىن عانا كورەتىن، اسقان وزىمشىلدەر عانا قىزعانا قارايدى. جوققا شىعارعىسى كەلەدى. شينجياڭنان بارعان قازاقتاردان دۇنيەلىك وپەرادان قارا ۇزگەن مايرا مۇحامەت قازاق ەلىن الەمگە تانستىرۋدا قانشاما رول اتقاردى؟ الەمدىك بوكىس شەمپيونى قانات يسىلام بۇلعارى قولعاپتان قازاق ەلىن الەمگە تانىتۋدا قانشاما ەڭبەك ەتتى؟ ايگىلى كۇيشى سەكەن تۇرسبەكتە، حالىق جازۋشىلارى قاپدەش ءجۇمادىل، الاشتىڭ ارداقتى اقىنى جاركەن بودەشتە، جۇرەك وتاسىنىڭ مامانى جاسىندا، اكەدەميىك دۋكەن ماسۇمقاندا، جازۋشى تۇرسۇنحان زاكۇن دە، اقىن الماس اقىمەتبەكتە، ەرمۇرات زەيىپحان، ايتىس اقنى قايرات قۇلمۇقامەتتە ت ب لاردىڭ بارلىعى قۇردان-قۇر باردى ما؟!
ەل بولادى ەكەن وندا بيدە بار. بوگەنايى بولەك «قارا جورعا» قانىمىزعا سىڭگەن. ابيلاي حان ورداسى، التىن ورداداعى حاندار مەن ۋازىرلەر بيلەمەدى مە؟ بويىندا جانى بار ادام بيلەيدى عوي. ءامينا ايتقانداي زاتايۆۋچ ايتپاسا، ماركوپولو جازباسا وندا ول جوق نارسە مە؟ كۇن كوسەم جول سىلتەمەسە قازاققا كۇن جوقپا ەدى؟ ايىتتى-ايىتپادى سىرماقتىڭ ويۋى، قازاقتىڭ ءبيى، ءتىپتى، قازاقشا «قۇران كارم» كىتابىنا دەيىن ەڭ العاش سۋەت توپىراعىنا حاليپا التاي اۋدارىپ اپارىپ قونايوۆكە تابىستاعان جوقپا؟ ! ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ ءوزىن مۇحتار شاحان كولبينگە ءوتىنىش ەتىپ ءجۇرىپ ارەڭ قالپىنا كەلتىرمەدى مە؟! ول شامداناتىن نارسە ەمەس، تۇسىنستىكپەن قارايتىن نارسە.
ءامينا قۇرمانقاليدىڭ ايتۋىنشا: «بۇرىن قازاقتا جوق نارسەنى قابىلداماۋمىز كەرەك» ەكەن. وندا ۇشاققا شقپاسىن، عيماراتقا وتىرماسىن، قولفون الماسىن، تەلۆزور كورمەسىن، كاستوم كيمەسىن.
قازاقتىڭ اس-سۋ مادەنيەتى، تەرى يلەۋ مادەنيەتى، بي مادەيتى، ءان مادەنيەتى، كيگىز ءۇي مادەبيەتىنىڭ قايماعى قالىڭ، قورى مول قوردالى دا وردالى مادەنيەت. دۇنيەدە دامعان ۇلتتار ءوز مادەنيەتىن تولىقتاپ، قۇراپ، جاماپ، ارحلوكتار ارقىلى قازىپ بۇتىندەپ دۇنيە مادەنيەتىنىڭ قورىنا ءوز تاڭباسىمەن اپارىپ قوسىپ وتىر. ۇيعۇرلار «12 مۇقامدى» الاۋىز بولماي ءبىر نيەتتە بولا وتىرىپ دۇنيەلىك بەيزاتتىق مۇرانىڭ قاتارىنا قوسپادى ما؟ ءتپتى، قۇمال ايماعىندا «قۇمىل مۇقامىن» زەرتتەپ ارناۋلى عيمارات سالىپ، مەكەمە قۇرىپ، 30 قانشا مۇراگەرىن مۇقاممەن ايلانىساتىن ەتىپ ورنالاستىرىپ وتىرعان جوقپا!؟ «قازاق حيسالارىن» دامىتىپ ۇيعىرلارشا ءبىر نيەتتە بولساق دۇنيەلىك بەزاتتىق مادنيەتىڭ قاتارىنان ورىن الار ەدى. اقىندار ايتىسمىزدا جاق-جاق بولىپ دۇنيەلىك بەيزاتتىق مۇرعاتتار قاتارىنا قوسىلا الماي جەتىمسىرەپ ءجۇر.
«قارا جورعانىڭ» ەڭ العاشقى ءسوزىن «كۇلدىرگىنىڭ كوكەسى» اتتى ماگنيتفون تاسپاسىن شىعارعاندا «اق تىلەك» دبىس-كەسكىن ورتالىعىنداعى مانات سەرتايدىڭ قارجىلاندىرۋمەن، جولدىبەك سۇرالعان ۇلى موزيكاسىن جاساپ، موريلىق ءانشى ۇيسىپ نەكەي ۇلى ءان ەتىپ ايتىپ ءازىل رەتىندە مەن قوسقان ەدىم. وندا «قارا جورعا بولماسا بيدىڭ ءسانى كەلمەيدى، قارا جورعا بولماسا تويدىڭ ءسانى كەلمەيدى» دەگەن ءسوز وزەك ەدى. ەكى جىلدان سوڭ مەرەي تۇرداقىن ۇلى ونى وزىنشە وزگەرتىپ «جاڭا اۋەن» دىبىس-كەسكىن سەرىكىتگى ميديىن جاساپ «توي-دۋمان» اتتى تويعا ارنالعان موزيكالاردان اۋديو، ۆيديو تاسپالارىن شىعارعان. سول قاجىمۇرات شەشەنقۇل ۇلىنىڭ ورىنداۋىنداعى نۇسقا وتە كەڭ تارالىپ، ساحارادان ساحىناعا كوتەرىلدى، مەملەكەتتىك بي پەستۋالى ساحىنالارىندا دا جۇلدەلى بولدى.
باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىى قۇرلعانىنىڭ 50 جىلدىق مەرەي تويىندا 500 ادام تۇڭعىش رەت «قارا جورعاعا» بيلەدى. ارينە، قارا جورعا كۇينە. ول كەزدە ءسوزى قوسىلماعان. سوندا كوپتەگەن قارتتار كوزىنە جاس العان. باسقانى بىلمەيمىز تەك باركولدىڭ بوكتەرىندەگى الىپ مالتا تاستاردان، ويتاۋداعى جارتاستارداعى سۋرەتتەردەن «قارا جورعا» بيلەگەندەردى تاۋىپ الۋعا بولادى. ايگىلى زەرتتەۋشى، شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ءياسيىن قۇمار ۇلى بۇل جونىندە ارناۋلى زەرتتەۋ ەڭبەكگىندە جازعان. از بولماعان جارتاس جازۋلارى مەن سۋرەتتەردەن ناقتىلى دەرەك تاپقان. وسىنىڭ بارلىعىن قايىرىپ قويىپ عىلىمعا جات ءسوزدى اۋزى وزىمدىكى دەپ سوعا بەرگەن قازاقتان ساداعا كەتكىرگە نە دەيمىز؟!
مەرەي تۇراداقىننىڭ «قارا جوعا» داعى سوزىندە كەمىستىك بار بولعانىمەن ءبىراق، زامانعا، توي شاتتىعىنا كارى-جاستىڭ قۋانىشتى كوڭىل-كۇيىن بەينەلەپ تۇرعانىن دا ايتا كەتكەن ءجون. ءامينا قۇرمانقالي قىزى سول ءسوزدى «تاريحتان قالعان» دەپ ءتۇسىنىپ وتىر. تۇسىنبەي تۇرىپ، بۇگە-شىگەسىن بىلمەي تۇرىپ بىلگىشسىگەنى ماسقارالىق. ءامينانى «سىنشى» دەيدى؟ وسىنداي ۇلكەن نارسەگە ات ۇستى قاراعانىنان اق ونىڭ قانداي «سىنشى» ەكەنىن بىلدىك. ورىستىڭ اناۋ-مىناۋىنىڭ ءسوزىن ايبار ەتىپ قۇراما ماقالاسىماق جازاتىن، ءجۇردىم-باردىم بىردەمەلەر ايتاتىن، عىلىمعا ۇستىرت قارايتىن، عالىم ەمەس ناعىز ىقتاي جالداپ، ەلدى الداپ جۇرگەن زالىم ەكەنى ايدان انىق بولىپ تۇرعانى جوقپا؟ ! ءامينا زيالى بولسا، قازاققا كۇيىنەر ادام بولسا ءداستۇرىن تازا ساقتاعان اعايىننىڭ الا بارعان مادەنيتىنە الاقايلاي قۋانۋى كەرەك ەدى، ماقتانىش ەتۋى كەرەك ەدى. «زاتايۆۋچتى» قۇدايداي كورمەس ەدى. ونىڭ ايتۋى بويىنشا بولعاندا ءبىزدىڭ نەنى ايتۋمىزدى، نەنى بيلەۋمىزدى، نەنىڭ بار جوعىن تاعى ءبىر ورىس بەلگەلەپ بەرۋى كەرەكپە؟
جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى قانداي بولۋ كەرەك، ەڭ الدىمەن ادام بولۋى، ونان سوڭ ءوز ەلىن سۇيۋى، ۇلتىنىڭ مادەنيەتىنە قۇرمەتپەن قاراۋى، ونى دامىتۋعا ۇلەس قوسۋى، قالامىن ادىلەت، شىندىق، شىنايلىق، عىلىميلىققا قاراي سىلتەگەن ادام بولۋى كەرەك. ءامينانىڭ جازۋشىلار وداعىنا قايتىپ مۇشە بولىپ جۇرگەنىنەن دە كۇماندانىپ قالدىق. ول قازاق تاريىحىنان ءبىراز ادامداردى بىلەدى ەكەن. سول ءبىلىمىن قازاقتىڭ مادەنيەتىن بۇتىندەۋگە، جيناقتاۋعا ىستەتپەيمە؟ كوپ اتىس كورگەن ارقارداي ەلەڭ ەتىپ جالتاقتاپ ۇرەيلەنىپ ۇركىپ اتا جۇرتقا بارعان قانداسىنا جاۋ بولماي جول كورسەتۋگە جۇمسامايما؟ باسقاعا جاعىمپازدانعان قالاقشنى ءوز ۇلتىدا، باعىنشتى ەتىپ تۇرعان زور ۇلتتا جاقتىرمايدى. جامۇقانى ۇستاپ اپارعاندا شىڭعىسحان ولاردى نەگە بەلىن وپىرادى؟ ويتكەنى ونداي ادامدار وزىنە دە وزگەدە جاقپاي دالادا قالادى. مۇنى ادامگەرشىلىك تۇرعىسىنان بار ادام بىلەدى.
كوشىپ بارعان قانداستار ءامينانىڭ نانىنا ورتاق بولمادى، ءوز ەڭبەگىمەن ءومىر سۇردى. بويىنداعى يمانى، قولىنداعى ونەرىمەن، ماڭداي تەرىمەن ۇرپاعىن جالعاپ كەلەدى. قانداس ەمەس شەشەندى، كارستى، ورستى، حۇيزۋدى، ازەربايجاندى، سيگانداردى دا. قۇشاعىنا سيعىزعان قازاق ەدى عوي. «قارا جورعانى» جوققا شىعارعانى قازاقتى جوققا شىعارعانى، ءامينانىڭ باسقا ۇلتتارعا «قازاقتا تۇكتە جوق، تاۋدا مالمەن بىرگە مال بولىپ جۇرگەندە جۋىپ-شايىپ ورىس ادام ەتكەن...» دەگەن وتارلاۋ يدەياسىن باستاۋشتان بويىنا سىڭىرگەن ادام ەكەنى، ونان ءالى ارىلا الماي جۇرگەنى ايپارا بولىپ قالدى. ءامينا قۇرمانقالي قىزى تۇتاس قازاقتان كەشىرىم سۇرتۋ كەرەك. بۇل بويتە بەرسە، ءابۋناسىر الفارابي بابامىزدىڭ قازاققا قاتىسى جوق، دومبىرا باسقا ۇلتتىكى، ويۋ-ورنەك قىرعىزدىڭ دۇنيەسى، كيگىز ءۇي موڭعولدىكى، قىمىز-شۇبات تاتاردىكى، تەرى يلەۋ تەحنيكاسى ورستىكى دەپ سوعاتىن سەكىلدى. ال ءامينانىڭ ايتقانى دۇرىس بولسىن دەيىك، سوڭىندا ول نە ۇتادى؟ بالكىم قىتايدان بارعان كەي قازاقتىڭ باتىرىپ ايتقان شىندىعىنا شامدانعان شىعار. ونى ماقالا ەتىپ جازىپ تاراتىپ وزگەشە كوزقاراس ايتتىم دەپ قازاقتى قارالاعاننان باسقا ەمەس. ول بۇيتە بەرسە «قازاقتىڭ بايىرعى جەتى تاپقىرلىعىن» دا جوققا شىعارماقشى. ول ءوزى قازاق ەمەس قازاققا جاۋ كوزبەن قارايتىن باسقا بىرەۋ سەكىلدى. قازاقتىڭ مادەنيەتى ءمايلى كىمدە بولسادا قابىلدا. ونى ساقتاپ بەرگەنى ءۇشىن راحمەت ايت! «جەتى قاعان» داستانىن قىرعىزدىڭ دۇنيەگە ايگىلى ماناسشىسى ءجۇسىپ ماماي ايتىپ بەرىپ قازاققا قايتارعانى بار عوي.
سالتيكوۆ شەدريننىڭ دۇنيەگە ايگىلى «ءبىر شارۋانىڭ ەكى گەنەرالدى اسىراۋى» اتتى اجۋا اڭگىمەسى بار. دۇنيەدەن بوس قالعان دايارعا-مايار ەكى گەنارال ەن ارالعا بارىپ قالادى، ولار: «اعاشتىڭ باسىندا ءبىر-بىر شىنى كوجە ءوسىپ تۇرسا» دەپ ارماندايدى. ولاردىڭ ويىنشا ەكەۋىن ءسوزسىز ءبىر مالاي كۇتۋى كەرەك. كوجەنىڭدە قايدان ىستەلەتىنىن بىلمەيدى. سول ەكەۋىنە ال ءبىر شارۋا كەزىگەدى. شارۋانىڭ ويىنشا «ونى ءبىر قوجايىن باسقارۋى كەرەك، سولارعا جالعا تۇرىپ جان باعۋى كەرەك، قوجاينىنىڭ ايتقانى بويىنشا ىستەپ جان باقپاسا باسقا جول جوق» «ساسىعان ەتكە بورسىعان مايداي» بولىپ ولار كەزگەدى، انا ەكەۋى مالاي تاۋىپ العانىنا، ال شارۋا قوجايىن تاۋىپ العانىنا قۋانادى. ءامينا قۇرمانعالي قىزى اناۋ شارۋانىڭ سىڭارى ەكەن. ونى ورىستار باسقارۋى كەرەك ەكەن. نەنى ويلاۋى، ايتۋى، بيلەۋىن ورستار ايتىپ بەرمەسە ەسەپ ەمەس ەكەن.
«رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەندى ءامينا قۇرمانعالي بىلمەيتىن بولسا كەرەك.
قانقۇيلى گيتلەر اسا زەرەك، ميلى، شەشەن، ءبىلىمدى، ءبىراق سول ءبىلىمىن جاۋزدىققا ىستەتكەن، ءامينا دا ازناۋلاق وقىعانىن قازاقتى دامتۋعا جۇمساسا عوي، ەتەكتەن تارتۋعا ەمەس.
قازاق رۋحي جان دۇنيەسىنە جاۋ بولىپ ۋاحابيستىك كوزقاراستىڭدا شەتى قىلتيدى. قاپ-قارا بۇلمەن تۇمشالاناتىندار شىقتى. ولار جايىندا جۇرمەي ۇلتتىق ءسالت-داستۇردى جوققا شىعارىپ ارافتاستىرماقشى بولدى. «بەتاشار» دا سالەم سالۋدى دا قاتە دەپ «ادامنىڭ باسى قۇدايعا عانا يىلۋى كەرەك، مىناۋ اللاعا شەرىك قوسقاندىق» دەپ سوقتى. ەكى جارىمداعى بالالارىنا دەيىن بۇركەيتىندەر كەزىكتى. موزيكا تىڭدامايتىن، ءان ايتبايتىن، سۋرەتكە، كەسكىنگە تۇسپەيتىندەر شىقتى.
جۇمىر جەردەگى ءبىر ۋىس قازاقتى جەرلىك قازاق، سىرتتان كەلگەن قازاق، ورتا ءجۇز، ۇلى ءجۇز، كىشى ءجۇز، قوجا، تورە، بايىرعى قازاق، جاڭا قازاق دەپ بولسە، ءبىرىمىزدى-بىرمىز شەتكە قاقساق «ءىسىمىزدىڭ بارلىعى بوس» بولمايما؟
سەيت كەنجەاقمەتتىڭ «قازاق بولعىم كەلمەيدى» اتتى ساتيرالىق شىعارماسىن وتە جىلى قابىلدادىق. ول قازاقتىڭ كەيبىر ماڭگۇرتتەرىن اياماي شەنەگەن. ەۆروپا مادەنيەتىنىڭ مايەگى بولعان شۆەسەريالىق جۋرناليس «قازاق بولعىم كەلەدى» دەگەن ايگىلى ماقالاسىن جازدى. وندا قازاقتاردىڭ ادامگەرشىلىگىن ايتتى، بۇكىل الەمگە ۇلگى دەدى. «ءبىز ىزگى قوعامدى ارمانداپ سول ءۇشىن جانتالاسىپ جۇرسەك، قازاقتار سول باۋرمال، ىزگى، جاراسىمدى، ەتەنە قوعامعا باياعىدا بارىپ الىپتى، قازاقتار سەندەر ءبىزدىڭ تەحنيكامىزدى ۇيرەنىڭدەر، ءبىراق، قارا جۇرەك، وزىمشىلدىگىمىزدى ۇيرەنبەڭدەر» دەپ جازىپتى. وندىرىستە وزىق ەلدىڭ ءوزى قازاقتىڭ قۇندىلىعىنا تامسانىپ وتىرسا، ال مىنا قازاقتان جەرگەننىڭ باس بۇزارلىعىنا نە دەيمىز؟
تىلدەن بۇرىن بي شىققان، بيشلەرگە ءبيدىڭ تاريحىن زەتتەۋشىلەرگە «بۇرىن قازاقتا بي بولماعان» دەشى؟ اۋزىڭدى كۇن شىعستاق قاراتىپ كوزڭدى كوكشيتە قويار ەدى. ءامينا قۇرمانقالي قىزى ۇندەمەي جۇرە بەرسە بولار ەدى، ءوزىنىڭ جانى ورىستانىپ، جۇرەگى ورىس دەپ سوعاتىنىن، قانداسىنا جاۋ كوزبەن قارايتىن دۇشپاندىعىن سەزدىرىپ الدى. وسىنداي ازعان ۇرپاق كوبەيە بەرسە نە بولادى؟ قىرىمداعى سەكىلدى «داۋىسقا سالىپ» رەسسەيگە قوسلۋعا ۇپاي جينايتىننىڭ ءدال ءوزى عوي.
قىرعىزدا، موڭعولدا «قارا جورعاعا» تالاستى. نەگە؟ نەگەسى قۇندى نارسە بولعانى ءۇشىن. اقىندار ايتسىن دۇنيەلىك بەيزاتتىق مۇراعا قازىرگە دەيىن جاق-قاق بولىپ كىرگىزە المادىق. «62 قوڭىردا» الاۋىزدىقتان جايىندا قالدى، پەندەشىلىك قوسىلدى، ءتىرى اۋتورلار ۇيالماي «62 قوڭىرعا» شىعارماسىن كىرگىزدى، سوڭىندا ۇكىمەتتىڭ قاراجاتىن «قالام اقى» ەتىپ الۋدا تالاس تۋىلدى دا «بيتكە وكپەلەپ توندارىن يتكە تاستادى» ايتارلىقتاي باستالعان شارۋا اياقسىز قالدى. ىشىنەن ءىرىپ زەرتتەۋشىلەر بىر-بىرىمەن جاۋلاسىپ شىعا كەلدى. ەلىمىز «قارا جورعانى» مەمكەتتىك بەيزاتتىق مۇراعا» كىرگىزىپ قورعادى. ءامينا سول جۇڭگو اعايىندارداي دا بولمادى عوي؟!
ارىستان اقساقال بويىندا بار قازاق ءداستۇرىن، مادەنيەتىن جەتكىزىپ تاراتىپ وتىر. ارينە ماراپاتتاۋعا تاتيدى. رەسەيدەن اكەلىپ ورىستىڭ كالباساسىن ساتىپ وتىرعان وتىرعان جوق. قازاقتىڭ كوركومونەرىن كورموونەر بولعاندا بۇقارالىق مادەنيەتىن سارمايداي ساقتاپ اتا جۇرتقا الىپ باردى. «ارقار اتقاننىڭ التى كۇدىك تالتاڭى بار» دەپ قورجىنداپ كوپ قۇندىلىق الا بارسا ماقتانۋعا ءتيىس.
ءسوز جيارىمىزدى ايتساق:
– ءبىرڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس،
كورمەسەڭ ىستىڭ بارى بوس،
– وزىڭدە باردى باسقا ۇرىپ، ارتىلام دەمە باسقادان... - دەگەن اباي اتانىڭ دانلىعىمەن ءسوزمدى اقىرلاستىرماقشىمىن.
اۆتورعا تۇسىنىك:
جۇڭگو جازۋشىلار وداعىنىڭ، جۇڭگو از ۇلىت جازۋشىلار وداعىنىڭ، شينجاڭ جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، قۇمىل ايماقتىق جازۋشىلار وداعىنىڭ ورىنباسار توراعاسى، شينجاڭ ادەبي سىن قوعامنىڭ، شينجاڭ درامما قوعامنىڭ، شينجياڭ فولكولور قوعامنىڭ مۇشەسى جەڭىس ىرىسحان ۇلى 1968-جىلى جۇوگو شينجاڭ نىڭ باركول اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. شينجياڭ فەدەگوگيكالىق ۇنۋەرستيتەتىن تامامداعان. 1990-جىلدان باستاپ قولىنا قالام العان جەڭىس ىرىسحان ۇلى قازىرگە دەيىن «قىزىل تىكەن» (ءازىل-سىقاق اڭگىمەلەر مەن پوۋەستتەر)، «اق سەمسەر» (ءازىل-سىقاق اڭگىمەلەر مەن فەلياتوندار)، «الستان مەڭگەرۋ» (ساحىنالىق سايترالار)، «قىزل جەبە» (فەلياتوندار)، «قازىرگى قارعا مەن تۇلكى» (بالالارعا ارنالعان ساتيرالىق شىعارمالار)، ءۇش تومدىق «تومپاقتىڭ كەشىرمەلەرى» (بالالارعا ارنالعان ساتيرالىق رومان، «تىيانشان ادەبيەت كوركومونەر سىيلىعىن» ەنشىلەگەن. 1-كىتابى جۇڭگو تىلىندە جارىق كورگەن) اتتى كىتاپتاردىڭ اۆتورى.
6alash ۇسىنادى
