ەگەمەندى ەلىمىزدە ەل بولۋعا كەرەكتىڭ ءبارى بار. ءبىراق تەك ۇلتتىق رۋح جەتىسىڭكىرەمەي تۇرعان بۇگىنگى تاڭدا، بىرەۋ بولماسا دا بىرەۋگە پايداسى تيەر، ساناسىنا سىلكىنىس اكەلەر دەگەن ويمەن، ءوز باسىمنان وتكەن وقيعانى بايانداماقپىن.
قىسى قىتىمىر ەمەس، جازى جايلى جەر جاناتى – جەتىسۋدى تاستاپ، ەلىمىزدىڭ قيىر تەرىستىگىنە قونىس تەبۋگە ءبىر جاس وتاۋ يەلەرىن نەندەي كۇش سۇيرەدى ەكەن، ەندەشە مەنىڭ وتكەن كۇندەرىمە ءبارىمىز بىرگە كوز جۇگىرتەلىك.
بۇل ءبىر قىس ەدى. قىس دەگەنى بولماسا ءبىزدىڭ جەتىسۋدىڭ ايازى قاتتى سەزىلمەيتۇعىن. ءتىپتى اۋزىنان اق كوبىك اتار اقپان ايىنىڭ وزىندە، مەنىڭ بۇل شاھارىمدا كەرەمەتتەي جىلىلىق پەن تابيعات ۇندەسىپ، عاجايىپ ءبىر سىر تۇنىپ تۇراتىن. مىنە بۇل قىسى دا جانعا جايلى، ەرتەگىدەگىدەي سيقىرلى قالا – تالدىقورعان!
وسىنداي قىستىڭ بىرىندە اسپاننان اق ۇلپا اق مامىقتار جايلاپ ءتۇسىپ، جەر اناعا جابىسا جارقىراپ، ءتۇن تۋىرلىعىن جاۋىپ، الەم اق كورپەسىنە ورانعان ساتتە، قالانىڭ ورتاسىنداعى جاياۋ ادامدارعا ارنالعان جولمەن اكەشىمنىڭ قارا شاڭىراعىنا اسىعىپ بارا جاتتىم.
جول بويى اسەم قالانىڭ تابيعاتىنا ءسان بەرىپ تۇرعان نەبىر كوز سۇرىندىرەر سۇلۋلىققا ءسۇيسىنىپ، سونىڭ ىشىندە قازاقى ناقىشتاعى ساۋلەتتى قۇرلىستارعا ءتانتى بولىپ، جانىم راحاتقا بولەنىپ كەلە جاتقاندا ويىما تاعى دا سول سولتۇستىك ورالا بەردى. نەگە ەكەنى تۇسىنىكسىز، كەرەكۋ جەرىنە دەگەن ىنتىزارلىق كۇننەن-كۇنگە ساناما ورالىپ، وي تەرەزەمدى تىقىلداتادى دا تۇراتىن بولدى.
مەن ءۇشىن قازاقتىڭ ءار جەرى ول مەيلى شىعىس، باتىس، وڭتۇستىك نەمەسە سولتۇستىك بولسىن وتە ىستىق ەدى. سول سياقتى سولتۇستىكتىڭ ساقىلداعان سارى ايازى نەمەسە وڭتۇستىكتىڭ شىلىڭگىر ىستىعى مەنى اسا تولعاندىرمايتىن ەدى. مەنىڭ ويىمدى الىسقا جەتەلەپ تۇرعان ءبىر شەكسىز ىشكى تۇيسىك پەن بابالارىم عاسىرلار بۇرىن شىبىن جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، ىستىق قاندارىن توگىپ بوداۋ بەرىپ قورعاعان كەرەكۋدەي كەرىم ولكەگە دەگەن ماحاببات بولدى.
پاۆلودار ءوڭىرىنىڭ بۇگىنگى تىنىس تىرشىلىگى، قازاق ءتىلىنىڭ، ءسالت-داستۇرىمىزدىڭ جالپى قازاقتىڭ ءيىسى ەندى عانا قايتادان شىعا باستاعان، بۇل ورتاعا ەتەنە ارالاسۋ ءجاي، قاراپايىم تۇلعا رەتىندەگى ازاماتتىق ارىم مەن پارىزىم سياقتى بولىپ سەزىلەتىن. مەنىڭ باستى ماقساتىم دا سول ەدى. وسى ىشىمدەگى ارپالىسقان ويلار مەن تولقىعان كوڭىلدىڭ جەتەگى مەنى توركىنىمە تەز-اق جەتكىزدى.
ۇزاق ۋاقىتتىق تولعانىس اقىرى وتاعاسىمەن كەلىسىپ تون پىشتىك تە، ناقتى شەشىمدى ءۇش كۇندە قابىلدادىق. جولداسىم شارۋاسىنىڭ ىڭعايىنا بايلانىستى سوڭىمىزدان كەلەتىن بولىپ ءبىرىنشى ءبىزدى قۇدايعا اماناتتاپ شىعارىپ سالاتىن بولدى. شەشىم شىعارىلدى، ءۇشىنشى كۇنى تالدىقورعان-پاۆلودار باعىتىنا جۇردەك پوەزدعا بەلەت الدىق. سوسىن اعايىن تۋىسقاندارىمىزعا ايتۋعا شامالى جۇرەكسىندىك. سەبەبى مەندەي ەركەتوتاي قىزدارىنىڭ بۇل شەشىمىنە قارسى شىعاتىندارى انىق ەدى. (اكەشىمنىڭ كوزى ءتىرى بولسا وسى تاريحي شەشىمدى قۋانا جەتكىزەر ەدىم، اتتەڭ... سوندىقتان تەك اناما ايتۋدى ءجون ساناپ، انامنىڭ اق داستارحانىندا بالقايماقپەن ءتاتتى ءشايىن ىشە وتىرىپ، اڭگىمەمنىڭ تيەگىن اعىتتىم...
انام كوز جاسىنا ەرىك بەردى. سەنىڭ بار تۋعاندارىڭ، وسكەن ورتاڭ وسى جەردە ەدى عوي دەيدى انام. بۇرىن-سوڭدى بارماعان، كورمەگەن جەرگە نەگە سونشا بەكىنىپ، كەش ايتىپ وتىرعانىما شامالى رەنىشىن دە ءبىلدىرىپ جاتتى. مەنىڭ تىك مىنەزىم مەن وزىمە دەگەن سەنىمىمە، ەرىك جىگەرىمە، قازاقى بولمىسىما قانىق اناشىم وز-وزىنە تەز كەلدى دە، ارمان ماقساتتارىممەن سولتۇستىككە دەگەن قۇشتارلىعىما مويىن ۇسىنىپ، اق باتاسىن بەردى. جانارىنداعى جاسىن كورسەتپەۋگە تىرىسىپ انام قالا بەردى. ءوزىم دە قاتتى جىلادىم. ارينە بۇل جەڭىل شەشىم ەمەس ەدى). مىنە وسىلايشا اقپان ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىندە وزەگىمدى تالدىرىپ ۇزدىكتىرگەن سولتۇستىگىمە پويىزبەن كوشتىم دە كەتتىم.
بۇل تاۋەكەلگە كەلۋىمە ارينە وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كەتكەن جەرلەس اعايىندارىمنىڭ، اتاپ ايتار بولسام، جۇمابەك جەزدەمنىڭ «ءبىز ءاردايىم كۇتىپ الۋعا دايىنبىز» دەگەن باۋىرماشىلدىققا، قازاقىلىققا تولى جومارتتتىقتارىنىڭ دا ۇلەسى بولدى.
قانشا دەگەنمەن جانىم نازىك قىز بالاسىمىن عوي. وڭتۇستىك كوز ۇشىمدا قالىپ بارا جاتقاندا كوڭىلىم قاتتى بوسادى. ەلگە قيماستىق، اسىرەسە اناشىما دەگەن پەرزەنتتىك پەيىلدەن تامعان جاس توگىلىپ-توگىلىپ كەتتى... ءبىراق كەزىندە ءوز بابام تۋ تىككەن مەكەنگە دەگەن ەرەكشە قۇرمەت پەن سۇيسپەنشىلىك مەنى ول سەزىمدەردەن قۇتقارىپ جىبەردى. شىنىمدى ايتسام، ءتۇن بويى ۇيقىعا كوزىم بارمادى. كەشەگى قوبالجىعان كوڭىلىمدى اق قارمەن شاعىلىسا اتىپ كەلە جاتقان اق تاڭ بىردەن قۋانىش پەن ءۇمىت كەرنەگەن كەرەمەتتەي وڭىل-كۇي تولقىنىنا تولى بەينەگە اينالدىردى. بالالارىمدى وياتىپ كەرەمەت كوڭىل-كۇيمەن تەزىرەك دالاعا شىعۋعا اسىقتىم. كوزدەرى باقىرايعان بالاپاندارىم اناسىنىڭ بالاشا كۇلىپ ەزۋ تارتا بەرگەن وعاشتاۋ قىلىعىنا تاڭدانا قاريدى.
مىنە وسىلايشا كەرەكۋگە تابان تىرەدىك. پوەزدان تۇسكەن ساتتەگى تەبىرەنىس وزىمە عانا ايان. ءتىپتى ول سەزىمدى قانداي سوزبەن جازسام دا جەتكىزە الماسپىن. ءيا، مەن اڭساعان كەرەكۋگە جەتتىم. ءۇش كۇندە قابىلدانعان بۇل شەشىم ومىرىمدەگى تاريحي شەشىم ەدى.
مەن ارينە «وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوش» باعدارلاماسى بويىنشا، بىردەن الپەيسوۆا سالتانات مۋراتوۆنا باسقارىپ وتىرعان ۋسپەن اۋداندىق جۇمىسپەن قامتىۋ ورتالىعىنا باردىم دا، قۇجاتتارىمدى تاپسىردىم. سول ءساتتىڭ وزىندە ول كىسى ءبىراز جەرگە حابارلاسىپ، بىردەن ۋسپەن اۋداندىق ساۋىق ورتالىعىنان جۇمىس ۇسىندى. بۇل مەيىرباندىققا ارينە العىسىم شەكسىز. ول جەردە مەنى ورتالىق ديرەكتورى بيكەنوۆ بەيبىت جولجان ۇلى كۇتەتىنىن ايتتى. مەن بىردەن سول جاققا تارتتىم. ءسويتىپ ول كىسى سونداي ءبىر اشىق قۇشاعىمەن، جىلى لەبىزىمەن قارسى الدى. جانە اۋداندىق مادەنيەت تىلدەردى دامىتۋ، دەنە تاربيەسى جانە سپورت ءبولىمى باسشىسى تاۋاسقان مەدەت الپىسباي ۇلى وتىراتىن كابينەتكە باستادى. جان-جاعىم بەيتانىس الەم. ويىمداعى سانسىز جاۋاپ كۇتكەن سۇراقتاردان ءبىر ساتكە تىنىشتالعان ەمەسپىن. ءدال وسى ءسات ماڭگىلىك ەسىمدە قالدى. كابينەتىنە كىرگەنىمدە، ماڭدايى جارقىراپ جۇزىنەن جۇرەگىنىڭ اقتىعى مەن كوڭىل پاراساتى كورىنپ وتىرعان جىلى شىرايلى، قاراپايىم قازاقتىڭ جوعارى ءبىلىمدى، بىلىكتى ازاماتىنىڭ وتىرعانى ارينە كوڭىلىمە قۋانىش ۇيالاتتى.
«…كەل، كەلىڭىز! ارينە بىزگە كەلگەن ءار قازاققا قۇشاعىمىز اشىق. ءار قازاق – مەنىڭ جالعىزىم» دەگەن سالماعى اۋىر ءسوزى بويىمدى شيراتىپ، كوكىرەگىمە قۋانىش سىيلاپ سالا بەردى. ارقام جەڭلدەپ، بابامنىڭ تورىنە كەلگەنىمدى شىن سەزىنە باستادىم. جۇمىسقا قابىلداندىم. وسىلايشا وسىنداعى قوس قامقورشىم مەنى جۇمىسقا قابىلداپ كوڭىل مارتەبەمدى ءبىر مارقايتىپ تاستادى.
ءسويتىپ مەن پاۆلودار وبىلىسىنىڭ قازاعى سيرەك ۋسپەنكا اۋدانىنىڭ تۇرعىنى اتاندىم. اتالعان اۋدان تۋرالى ءسوز ساباقتاساق، ۋسپەنكا اۋدانى 1938 جىلى قۇرىلعان ەكەن. مەرتەنس دەگەن جاعراپيا تانۋ مامانىنى پرافەسسوردىڭ ايتۋىىنشا بۇرىن بۇل جەردە ۇيالى دەگەن بولىس بولعان. بۇل ءوڭىر نەگىزىنەن ارعىن، اقتىلەس، ۋاق رۋلارىنىڭ بايرعى مەكەنى بولعان، ازداعان قىپشاقتار دا قونىس تەپكەن. ۋسپەنكا پاۆلادار وبلىسىنىڭ سولتۇستىگىندە ورنالاسقان اۋدان. ءوزى رەسەيمەن كوز-كورىم جەردە، يىق تىرەسىپ جاتىر. قازىرگى ۋاقىتتا قۇرامىندا لازوۆوي، قوزىكەتكەن، ۋسپەن، ولگينا، راۆنوپل، قوڭىروزەك جانە نوۆوپوكروۆكا بولىپ جەتى اۋىلدىق وكرۋگتەن قۇرام تابادى.
تاريحىنا ءسال ۇڭىلسەك، اۋداننىڭ كەرەمەتتەي مىقتىلار مەن اقىل-پاراساتتىڭ يەلەرى عالىمداردىڭ دا شىققانى بەلگىلى. ءتىپتى بايىرعى كەزىندە اۋداندا ابدۋاحيت دەگەن ۇلكەن مولدا بولعان ەكەن. ال ەستۋگە قاراعاندا بۇل جەردەن 11 قاجى شىعىپتى. سودان دا بولار، بۇل جەردە ءتورت بىردەي مەدرەسە بولعان ەكەن. وسى فاكتىلەردىڭ ءوزى اۋدانىمىزدا ءدىندار، ءبىلىمدى ادامداردىڭ كوپ بولعانىنىڭ ءبىر دالەلى بولماق.
كەلەر كۇندەردە اۋدانىم جايلى جازار جازبالارىم كوپ بولاتىنىنا سەنىمىم مول!
اللاعا شۇكىر، بۇگىندە وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوشۋ باعدارلاماسىنىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن پايدالانا وتىرىپ، وزىمە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاپ، ۋسپەن جۇرتشىلىعىمەن بىرگە ۇلكەن ماقساتتارعا جۇمىس جاساپ جاتىرمىن.
قازاعى سيرەك اۋدانعا بۇگىندە قانشاما قازاعىم، جاستارىم كەلىپ ورتانى تولتىرىپ جاتىر. سوعان قاراعاندا بۇل جەردە قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز كۇن ساناپ بيىكتەي بەرەتىنىن بولجاۋعا بولادى.
مەن ءبىزدىڭ جارقىن بولاشاعىمىزعا ۇلكەن ۇمىتپەن قارايتىن جاستىڭ ءبىرى بولعاندىقتان ءار قازاق ءوزىنىڭ جەرى، ءتىلى، ۇلتتىق قۇندىلىعى جولىندا ەڭبەك ەتۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ايتا كەتەلىك، پاۆلودار وبلىسى باسشىلىعى جانە وبلىسقا قاراستى كەز-كەلگەن ەلدى مەكەننىڭ اكىمشىلىگى، جۇمىسپەن قامتىۋ باسقارمالارى جانە باسقا سالالارىدا بارىنشا كومەك كورسەتىپ، ءار وڭىردەن كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىن جاساپ جاتىر. ارعى بەتتەن كەلگەن اعايىنداردى ورنالاستىرۋ، حالىق سانى سيرەگەن اۋىلدارعا قازاقتاردى قونىستاندىرۋ، مەكتەپ سالۋ ىستەرى قارقىن الدى. ەل ىشىندەگى كوشى-قون مەن شەتتەن كەلگەن قانداستاردىڭ كوشى-قونىنا دەن قويىپ، بەلگىلى دەڭگەيدە جاردەماقىلار مەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ، كاسىپتەنۋ جاقتاردان جەتەلەپ، بارلىق مۇمكىندىكتەردى ۇسىنۋدا. جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت نۇرى تاسىسىن دەيدى اتامىز قازاق. وسى جازبامىزدى بىرەۋدىڭ تاپسىرىسىمەن ءيا جارناماسىمەن جازىپ وتىرعامىز جوق. تىپتەن، مەنىڭ كوش تۋرالى قالام تەربەپ وتىرعانىمدى توڭىرەگىمدە ەشكىم دە بىلمەيدى. مەن قىسى قالىڭ اق كورپە جامىداتىن وسىناۋ ۇلانعايىر ەلدىمەكەندى جالپاق جۇرتقا تانىستىرعىم كەلەدى. بابالارىمىز اماناتتاعان ۇلى دالامىزدىڭ بارلىق توپىراعىن قادىرلەپ، وتانسۇيگىش ۇرپاقتى قالىپتاسىرساق بۇگىنگى ءبىزدىڭ دە كىسىلىك پارىزىمىز ورىندالعان بولار ەدى.
مەنىڭ وسكەن جەرىم جەتىسۋ، تۋعان جەرىم بۇگىن قحر تەرريتورياسى سانالاتىن كۇللى تۇرىك جۇرىنىڭ ءتۇپ قازىعى سانالاتىن ءور التاي. ەرتىستىڭ باسىنان كوشىپ، كەرەكۋدەگى ەرتىس بويىنداعى ۋسپەن اۋدانىنا جەتۋىمنىڭ قىزىقتى حيكايالارى كەلەر جازبامىزدا.
پەريزات ءقۇرمانالى
ۋسپەن اۋداندىق دوستىق ءۇيى، ويىن-ساۋىق ورتالىعىنىڭ ادىسكەرى
6alash ۇسىنادى
