قازاق حالقىنىڭ سوناۋ تامىرى تەرەڭ كوشپەلىلەر مادەنيەتىنەن ءنار الىپ، سان عاسىرلار بويىندا سان الۋان مورالدىق-ەتيكالىق ءتانىم تۇسىنىكتەر جانە تىيىمدار تۇرىندە قالىپتاسقان ادەپ جۇيەسى ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ ىرگەلى قۇرامداس بولىگى بولىپ تابىلادى. مادەنيەت ارقىلى ۇلتتىڭ تاريحى، ەتنوستىق بولمىس-بەينەسى كورىنىس تابادى. ءسالت-داستۇر، ادەپ جۇيەسى دەگەندەر مادەنيەتتىڭ وزەگى. ول – ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ ماڭىزدى پاراسى عانا ەمەس، مادەني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ ۇلىقتار ساراسى. رۋحاني سۇرانىستان تۋىنداعان حالقىمىزدىڭ ادەپ جۇيەسى الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ ۇدەرىسىندە جەتكىنشەك ۇرپاقتى ناعىز ادامي كەمەلدىلىك دەڭگەيىنە كوتەرۋدىڭ، اقىل-وي، پاراسات بيىگىنە جەتەلەۋدىڭ ارمان-اڭسارىنان جانە ءداستۇر ساباقتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ قاجەتىنەن تۋىپ، بىرتىندەپ قالىپتاستى. ول عاسىرلار تۇڭعيىعىندا سان ۇرپاقتىڭ تالعام سۇزگىسىنەن ءوتىپ بىزگە جەتتى. ونى حالىق دۇنيە تانىمىنىڭ كورىنىسى جانە ءومىر تاجىريبەسىنىڭ جاۋھارى دەپ قابىلدايمىز. ال ۇلتىمىزدىڭ ءسالت-داستۇر ساناتىنداعى وسى ادەپ جۇيەسىن وزەك ەتكەن ءداستۇر تاعىلىمىنا كەلسەك، ول دا حالىقتىڭ عاسىرلار بويى شىڭدالعان تالعامى، بابالارىمىزدىڭ پاراسات-پايىمىنىڭ بۇگىنگە جەتكەن تابارىگى جانە ۇلتتىق وي-سانامىزدىڭ عاسىرلار كەرۋەنىندە بىرتىندەپ ەرجەتكەندىگىنىڭ جەمىسى.
ادەپ جۇيەسى ۇلكەن ءارى كيەلى ۇعىم. ول ۇرپاق تاربيەسى، ادامدار قاتىناسى، مۇرالدىق ولشەم، سويلەۋ مادەنيەتى، قورشاعان ورتا جانە جالپى تابيعات تۇلەكتەرىنە مامىلە سياقتى سان الۋان مازمۇنداردى قامتيدى. بۇل جۇيە مىڭداعان شاقىرىم بايتاق دالاعا قانات جايعان حالقىمىزدىڭ ەتنومادەني تۇتاستىعىن ساقتاۋىنا مۇمكىندىك بەردى. ءداستۇر تاعىلىمىنىڭ ادام بويىنا ىزگى كىسىلىك قاسيەتتەردى دارىتا وتىرىپ، جالپى ادامداردى وزىمەن دە، وزگەمەن دە جاراسىمدى ءومىر سۇرۋگە باۋليتىن، ۋاقىت سىنىنان وتكەن ۇلكەن مەكتەپ ەكەندىگى داۋ تۋدىرمايدى. قازاق حالقى ۇلتتىق ادەپ تالاپتارىن سان عاسىرلار بويىنا ۇرپاقتان ۇرپاققا سان سالالى تىيىمدار جانە ماقال-ماتەلدەر نىسانىنداعى دانالىق عاقليالار تۇرىندە، اڭىز-اڭگىمەلەر، بيلەردىڭ شەشەندىك سوزدەرى، تورەلىك ۇلگىلەرى، دانالىق وسيەت، ادەت زاڭى جانە اقىن-جىراۋلاردىڭ كەرەمەتتەي تولعاۋلارى اياسىندا تاعى باسقا فورمالار ارقىلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ، بويىنا ءسىڭىرىپ كەلەدى. وتە-موتە تىيىمدار ادامنىڭ اداممەن، قوعاممەن جانە تابيعاتپەن قارىم-قاتىناسىن رەتتەپ، ۇيلەستىرىپ وتىرادى. ادام قوعامىندا ونىڭ ارالاسپايتىن سالاسى كەمدە كەم. «تىيىمسىز ەلدىڭ جاستارى – ديۋانا» دەپ سانايتىن ۇلتتىق ۇعىم جالپى قوعام مۇشەلەرىن ۇنەمى تارتىپتىلىككە، ادەپتىلىككە شاقىرىپ وتىرادى. قوعامعا پايدالى مىنەز-قۇلىققا باۋليدى. ىشتەي تۇلەپ، تولىسۋدى دارىپتەيدى. تۇپكىلىكتەپ كەلگەندە، قازاق حالقىنىڭ ادەپ جۇيەسى اياسىنداعى كىسىلىك نورمالارى جالپى ادامزاتتىق ءمانى بار ەتيكالىق قالىپتارعا سايادى. ول قازىرگى وركەنيەتتى قوعامنىڭ تالاپتارىمەن دە ۇندەس. بۇگىنگى تاڭدا، ءبىز قوعام جاراسىمدىلىعىن دارىپتەپ وتىرمىز.
بىرلىك – قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ فيلوسوفياسى. مۇنداي فيلوسوفيانىڭ قالىپتاسۋىنا مۇرىندىق بولعان قۇدىرەت باسقا ەمەس، ايالى تابيعات. باسقاشا ايتقاندا، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى يگەرۋ ءۇشىن قازاق قوعامىندا ادامداردىڭ ءبىرىن-بىرى جاتسىنباي، بىرىنە-بىرى ارقا سۇيەپ تىرشىلىك ەتەتۋىنە تۋرا كەلدى. سوندىقتان ۇلى دالا قۇشاعىنداعى كوشپەلى ءومىر ادامدارعا «بىرلىك بولماي تىرلىك بولمايدى» دەيتىن اقيقاتتى ۇيرەتكەن، سودان قازاق اراسىندا «ادامنىڭ كۇنى اداممەن» دەيتىن ءداستۇر قالىپتاسقان دەي الامىز. تاتۋلىق، جاراسىمدىلىق، بىرلىك-ومىر ءسانى. بۇل قاعيدات قاي زاماندا دا كۇشىن جويمايدى. ەندىگى جەردە سول ەل دانالىعىن جەتە تانىپ، حالقىمىزدىڭ سيرەك قاسيەتىن دۇرىس باعالاي ءبىلۋدىڭ ءوزى ۇرپاقتارىمىزعا ادامگەرشىلىگى مول ازاماتتىقتى مۇرا ەتىپ قالدىرۋدىڭ جانە ءار وتباسىن باقىت پەن بەرەكەنىڭ شاڭىراعىنا اينالدىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون. بەلگىلى جىراۋ شال اقىن: «اتا-باباڭ ۇلگىسى قازىلعان قارا جولمەن تەڭ» دەپ تاۋىپ ايتقان. ۇرپاقتار ءۇشىن بابالار تاعىلىمىنا باس يىۋدەن، وتكەنىنەن قىزۋلى وت الۋدان قىمبات پارىز جوق. سوندىقتان «تەگىنەن ءنار العان توزبايدى» دەي وتىرىپ، «بالاڭا باسقۇر قالدىرعانشا، ءداستۇر قالدىر» دەگەن حالىق دانالىعىن قاشان دا ۇلاعات تۇتساق راۋا!
حالقىمىز تابيعاتىنان كوپشىل، زەردەسى تازا. قازاقپەن جاقىن ارالاسىپ، دامدەس، ءبىلىس بولعان قاي حالىقتىڭ وكىلى بولسىن مۇنى مويىندايدى. ءوزىمىز دە مەيىرىمى ىشكى الەمىنە، جۇرەگىنە ورنالاسقان، قويدان قوڭىر، جىلقىدان تورى قانداس اعايىندارىمىزدىڭ كەزىندە ءتۇرلى جاعدايلارمەن اۋىلدارىنا باسقا جەردەن اۋىپ كەلگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ءتورىن سىيلاپ، ولاردىڭ كىمى بولسىن جان شۋاعىمەن جىلىتىپ، جاس بالاداي ارقاسىنان قاعىپ، باسىنان سيپاپ وتىرعانىنا تالاي-تالاي كۋا بولعامىز. ال قازاق كورشىلەرى جەر مويىنى الىسقا كوشكەندە سول مەكەندە تۇرىپ قالعان باسقا حالىق تۋمالارىنىڭ ولاردى ساعىنا ەسكە الىپ، ەگىلىپ وتىرعانىن دا كورگەمىز. جۇڭگو اعايىنداردىڭ ءبىر وكىلىنىڭ مەملەكەتتىك بەدەلدى باسىلىمداردىڭ بىرىندە ۇلتتىق بولمىسىمىز تۋرالى: «قازاق حالقى وتانىمىز تاريحىنداعى سۇبەلى ۇلەسى، وزىق كوركەمونەرى، تىل-ادەبيەتى جانە ار-نامىستى جوعارى ۇستايتىن ۇلتتىق مىنەزى جاقتارىنان جۇڭحۋا ۇلتتارى قارا شاڭىراعىنىڭ وزات مۇشەسى بولۋعا ابدەن لايىق» دەگەن وڭدى پىكىرى دە كوكەيگە قونادى.
شىندىعىندا كەڭ پەيىل مىرزالىق، اق كوڭىل ادالدىق، سالقىن قاندى سابىرلىلىق – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مىنەزى. بۇل قازاقتىڭ قاي ەلگە، قاي وڭىرگە قونىستانعانىنا قاراماي بارىنە ورتاق مىنەز ءارى ۇلتتىق رۋحاني تۇتاستىعىمىزدى تۇلعالايتىن ءدارىپتى سيپات. ءيا، ءتورت توڭىرەگىن ءتانتى ەتكەن جوعارىداعى عاجايىپ ۇلتتىق مىنەزىمىز حالقىمىزعا ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇر تاعىلىمنان ۇزاق بارىستا قالىپتاسقانىن بىرەۋ بىلسە دە، بىرەۋ بىلمەس. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ ۇلكەن مەكتەبى وتباسى بولعانى امبەگە ايان. وتباسى تاربيەسىنىڭ وزەكتى مازمۇنى ءداستۇر تاربيەسى ەدى. تەكتى وتباسىنىڭ ۇرپاعى كىسىلىك ءجون-جوسىقتى جاستايىنان ءبىلىپ وسەدى. قازاق ءۇشىن تەكتى دەگەن وتە كيەلى ءسوز. سوندىقتان قازەكەم «كورگەنسىز دەگەنگە قورلانبا، تەكسىز دەگەنگە قورلان» دەيدى. ونىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونداي قوعامعا ءوزىنىڭ تەكتىلىگىن تانىتۋ ءۇشىن قۇلشىنبايتىن وتباسى، باسقاشا ايتقاندا ات اتاندىرىپ سۇيەك سىندىرۋدان ارلانبايتىن قازاق بالاسى بولماعان. سوندىقتان حالىق تاعىلىمىن كەلەشەك ۇرپاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ۇلتتىڭ ىزگى قاسيەتتەرىن قالىپتاستىرۋداعى پارمەندى قارۋ دەسەك ارتىق ايتقان بولمايمىز. بالا جاستان انانىڭ اق سۇتىمەن بويىمىزعا دارىپ، سۇيەگىمىزگە سىڭگەن حالقىمىزدىڭ ادامشىلىقتى ارداقتايتىن وسىنا اسىل قاسيەتتەرىنە تۇگەل يە بولىپ، ونى ۇرپاقتارعا مۇرا ەتىپ قالدىرعانعا نە جەتسىن.
ءبىراق وزگەلەردەن وزگەشەلىگىن سەزىنەتىن سانا-سەزىم ازايىپ بارا ما، قايدام! «سالت-داستۇرگە ەلەۋسىز قاراۋ سول ادامنىڭ جەكە باسىن عانا ەمەس، ونىڭ ۇرپاق-اۋلەتىن دە ازعىنداۋعا ۇرىندىرادى» دەگەن شىندىققا بۇگىندەرى كوزىمىز ابدەن جەتكەندەي. ايتەۋىر ۇلتىمىزدىڭ وكشە باسار جاس بۋىندارى اراسىنان جىگەر لەبى، ويلىلىق پەن تارتىمدىلىعى الا بوتەن، ەلگە اجار بولارلىق ناعىز ازاماتتار سيرەپ بارا جاتقانداي. قايتا قانى سۇيىق، شىرىق بۇزار تەنتەكتەر مەن بار باقىتىن قۇمىرانىڭ تۇبىنەن ىزدەيتىن، جىگىتتىكتىڭ كوشەسىن لاستاپ جۇرگەن بويكۇيەز بوزىمبايلار ازداپ بولسا دا ءار جەردەن توبە كورسەتىپ قالادى. بيازىلىقتىڭ، سەزىمتالدىقتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ ۇلاعاتىنداي كورىنەتىن كەشەگى اق ماڭدايىنان ادامگەرشىلىك رۋحى اڭقىپ تۇراتىن اشىق ءجۇزدى ارۋلارىمىزدىڭ اراسىنان كىندىگى كىرلەپ، بەلى جارقىراپ جۇرسە دە بەتى بۇلك ەتپەيتىن جەزتىرناق، سۋدىرشاش، شولاق ەتەك، اشىق ومىراۋلاردى كەزىكتىرگەندە ەرتەكتەردە ايتىلاتىن الباستىنىنىڭ اپاسىن كورگەندەي ەرىكسىز تىجىرىنىپ قالاتىنىمىز بار. ويسىز ومىراۋ سوقتىق تا، جاعىمسىز جىرتاق تا، كىم كورىنگەننىڭ ەتەگىن ۇستاپ كەتە باراتىن ءپارۋايسىز ءپارۋانالىق تا سولاردان تابىلادى!
ءيا، وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە سول جاستارىمىز عانا كىنالى ما؟ كورگەندىكتىڭ وتباسىدان باستالاتىندىعىن بىلسەك، سوندا اتا-انا بولعان ادامداردىڭ ءداستۇر تاعىلىمى جونىندەگى تۇسىنىگى جانە ءوز جاۋاپكەرشىلىكتەرىن سەزىنۋى قاي دارەجەدە؟ جاس وسپىرىمدەرگە ۇسىنار تاعىلىمىمىز نە؟ «اعاعا قاراپ ءىنى وسەر» دەگەن اتالى ءسوز بار، ەندەشە، اعالار، اپكەلەر، سەندەردىڭ ونەگەلەرىڭ قانداي؟ اۋىل اقساقالدارى سىزدەر-شى؟ بۇرىنعى قازاق قوعامىندا ءبىر ۇيدەن ءبىرلى-جارىم تەنتەك شىقسا، وعان اتا-اناسى عانا ەمەس، اۋىل اقساقالى دا جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى بولعان عوي. بۇل ءۇشىن كەز كەلگەن اتا-انانى، اعا-اپكەنى جانە باسقا دا ۇلكەندەردى جازعىرساق، ول دا ادىلەتسىزدىك بولار ەدى. سەبەبى ءبىر كەزدەرى ءسالت-داستۇر اتاۋلىنى ەسكىلىككە، كەرتارتپالىققا جاتقىزىپ، ونىڭ كوگەنىن ءۇزىپ، ءتۇپ تامىرىنا بالتا شابۋعا شاقىرعان اپەرباقان ناۋقانشىلدىق اۋقىمنىڭ ءبىزدى ەس جيعىزباعانى دا شىندىق قوي. ول كەزدە تانىم سولاي، تاعىلىم دا سولاي. ەندى سونىڭ بوداۋىن بەرىپ جاتقان شىعارمىز. نەسىن جاسىرايىق، ءبىلىم ورداسى مەكتەپ، ىزگىلىك ورتاسى قوعام جاڭاشا تاربيە بەرىپ قارىق قىلادى دەپ ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تانىتپايتىن، ۇرانشىلدىقتان ارى بارا المايتىن اسەرسىز اۋقىمشىلدىققا تىزگىن بەرگەنىمىز دە راس. ەسىك-تەرەزەنى قوعام بولىپ ايقارا اشىپ تاستاعاندا دا ءبىر تالايىمىز سوعان دا سەلت ەتپەدىك-اۋ. ەندىگى جەردە ۇرپاعىمىزدى ىزگىلىككە تاربيەلەپ، جاقسىلىققا ۇيرەتەمىز دەسەك، ءبىر بۋىننان ەكىنشى بۋىنعا تولقىنداي اۋىسىپ ميراس بولىپ كەلگەن ءداستۇر تاعىلىمىنا وڭ باعا بەرە وتىرىپ ونىڭ رولىن ساۋلەلەندىرۋ كەرەك-اق. داستۇردەن تايسا، حالىقتىق رۋحىنان جازسا، قانداي حالىق بولسا دا ازاتىن كورىنەدى. بۇگىندەرى اشىلعان ەسىكتەن ىزگىلىك تە، جاماندىق تا جول تاپتى. ول قوعامداعى ادامداردىڭ ءىس ارەكەتىنە، اقىل-زەردەسىنە، وي-تولعامىنا كۇشتى اسەر ەتۋدە. قوعامدا ۇلكەن سەرپىلىس پايدا بولدى. ءبىراق «جەتەسىزدەردىڭ كوڭىل تۇپكىرىندە جاتقان ازعىرعىش اق سايتاندارى مەن قيتۇرقى پەندەشىلىكتەرى دە ويانا باستادى». وعان قوسا كوبىمىزدى سالعىرتتىق يەكتەدى. سونىمەن حالىقتىق اسىل قاسيەتىمىزدىڭ ءبىرازىن كەلىمسەك، جات قۇندىلىقتارعا جاۋلاتتىق. ەندى وعان قامال قويساق جارار. وعان قارسى قويار ءبىزدىڭ بىردەن-بىر قۇرىش قورعانىمىز جانە بىرەگەي قارۋىمىز – حالىقتىڭ عاسىرلىق تالعام ءداستۇري تىيىمدارى مەن بابالار تاعىلىمى بولماق. تاريحي تانىم – حالىق رۋحىنىڭ قاينار كوزى، ءداستۇر تاعىلىمى – بۇكىل ادامزاتتىق سيپات الاتىن كەرەمەت قۇندىلىق. قازاق حالقىنىڭ رۋحي الەمىنىڭ ەجەلدەن مەيلىنشە باي ەكەنىن وسىنا قۇندىلىقتار ياعني ونىڭ ەتيكالىق تىيىمدارى مەن حالىقتىق دانالىقتارى قاپىسىز ايعاقتايدى.
كاكەش قايىرجان ۇلى
6الاش ۇسىندى
