ادامزات وركەنيەتى تىرشىلىكتىڭ دابىلى قاعىلىسىمەن بىرگە باستالعان. ادامزات دۇنيەسىنىڭ جاڭالىققا، وزگەرىسكە، دامۋعا جۇكتى بولاتىنى دا سودان. تابيعات دۇنيەسىنىڭ تىلسىمدىعى ادامزات وي دۇنيەسىن العا جەتەلەۋدىڭ ەڭ ۇلكەن ۇلى جاڭالىعى. جاڭالىقسىز دۇنيە – تاريحتىڭ ەكشەلەۋىنەن وشكەن دۇنيە. ويتكەنى، ادامزات تاريحىنداعى وتكەن ءاربىر كۇن ادامزاتتىڭ قول جەتكىزگەن جاڭالىعىنا سۇرلەۋ سالىپ، ءىز تاستاپ وتىرعان. ەسكى تاريح بىزگە ادامزات مادەنيەتىنىڭ ۇزدىكسىز جاڭالىققا، دامۋعا، وزگەرىسكە، بىردەن بىرگە جالعاسۋعا مۇقتاج ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى. سول ءبىر قويناۋى كەنىش تاريح پاراقتارىنان ءاربىر ۇلتتىڭ تاريحىنا، مادەنيەتىنە قاتىستى ءتىلىن، ادەبيەتىن، ءسالت-داستۇرىن، ۇلتتىق بوگەنايىن باستى ولشەم ەتەدى. قازاق حالقىنىڭ تۇلىق مادەنيەتى دە انە سول تاريحي قۇندىلىعى جوعارى، ۇلتتىق بوگەنايى بولەك مادەنيەتتى كورسەتىپ تۇرعانداي.
تۇلىق – بيداي، قىشى، زىعىر، كۇرىش، ارپا، سارى بۇرشاق قاتارلى ءداندى وسىمدىكتەردىڭ ءدانىن اجىراتۋ ءۇشىن تاستان ويىپ (قاشاپ) جاسالعان ءوندىرىس قۇرالى.
ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى V عاسىردان VII عاسىرلار ارالىعىندا التاي وڭىرىنەن قارا تەڭىز توسكەيىنە دەيىنگى سايىن دالانى مەكەن ەتكەن ساقتار الەمدەگى مادەنيەت، ونەردىڭ وشپەس اسىل مۇرالارىن قالدىرعانى شىندىق.
تۇلىقتىڭ تاريحى ۇزاق بولىپ، ارحەولوگيالىق قازبالارعا نەگىزدەلىپ ەسەپتەگەندە اتا-بابالارىمىز سوناۋ تاس عاسىردان باستاپ، تاستان ەگىنشىلىك قۇرالدارىن جاساپ ىستەتە باستاعان. كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى، ەگىن شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداناتىن قازاق حالقى، انە، سول داۋىردەن باستاپ تۇلىقتى ەگىنشىلىككە ىستەتەتىن قۇرال رەتىندە پايدالانىپ كەلگەن.
تۇلىق جاساۋدا ادەتتە تۇلىق جاساۋعا بولادى دەگەن تاستى جاسالاتىن تۇلىقتىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراي، تاستىڭ ءار 10-15 سانتيمەتر ارالىعىنا تەمىر سىنامەن تەسىك تەسىپ، تەسىكتەرگە سىنانى تەگىس ۇرىپ، تاستى ءىزى بويىنشا سىنامەن پارشالاپ، تۇلىق فورماسىنا كەلتىرىپ، ەكى باسىن كىشىرەك، سىرتقى باسىن جۇمىرىراق پىشىندەگى سيليندر فورماسىندا جاساپ، ەكى باسىنىڭ ورتاسىنان تۇلىق كوزىن ورناتاتىن تەسىك تەسىپ، قۇلاق ورناتىپ، اعاشتان جاسالعان سورەگە وتكىزەدى. تۇلىق سورەسىنىڭ ەكى جانىنداعى اعاش تاقتاي بالداقتى تۇلىقتىڭ ەكى باسىنداعى تەسىككە ورناتىلعان اعاش سىناعا وتكىزىپ، سىرتىنا شىعىپ كەتپەيتىن ەتىپ مىقتى اعاشتان سىنا قاعىلىپ، قايىسپەن مىقتاپ بايلايدى.
تۇلىق ادەتتە «تۇلىق تەس» دەپ تە اتالادى. ول قولدانىلاتىن وسىمدىك ءتۇرى جانە ءوندىرىس ورنىنا (قىرمان) نەگىزدەلىپ: التى قىرلى، سەگىز قىرلى، ون قىرلى تۇلىق تاس دەپ بولىنەدى. قىرى از تۇلىقتار بيداي، ارپا، س ۇلى جانە كۇرىش قاتارلى ءدانى وڭاي ايرىلمايتىن ءداندى وسىمدىكتەردى دانىنەن ايىرۋ (سوعۋ) ءۇشىن، كوپ قىرلى تۇلىق تاستار سارى بۇرشاق، قىشى، زىعىر قاتارلى ءدانى وڭاي ايرىلاتىن وسىمدىكتەردى دانىنەن ايىرۋعا (سوعۋ) قولدانىلادى. تۇلىقتىڭ «جارعىش» دەگەن تاعى ءبىر ءتۇرى بولىپ، ونىڭ قىرى بولمايدى. دوڭگەلەك سىرتى كەدىر-بۇدىر بولىپ، ونى تەك بويرا توقۋ ءۇشىن دايىندالعان قامىستى جانشۋ، ەزۋ، تۋراۋ جانە ءتۇرلى ارقانداردى جاساۋ ءۇشىن ىستەتىلەتىن قىشى، زىعىر، قوناق ساباندارىن جۇمساتۋعا قولدانىلادى.
جارعىش (جارقىنشاق) ەكى ءتۇرلى بولادى. ءبىرى، سيليندر پىشىندە وڭدەپ جاسالعان تاستىڭ ەكى جاعىنىڭ ورتا بولەگىنەن تەسىك تەسىپ، ەكى مەتر ۇزىندىقتاعى جالپاق ەكى باسىندا تەسىگى بار اعاشقا سىنا بەكىتىپ ورناتادى دا، سىنادان پايدالانىپ، جارعىشتى (جارقىنشاقتى) الدى-ارتىنا سۇيرەۋ ارقىلى شي، زىعىر، قامىس ساباندارىن پارشالاپ مايدالايدى. تاعى ءبىرى، جارعىش (جارقىنشاق) تاسقا ۇقساس دوڭگەلەك جۇمىر جاسالعان تاستىڭ ەكى باسىنىڭ ورتاسىنان تەسىك تەسىپ، سىنا قاعىلىپ، جاندارما اعاش بەكىتىپ، بەكىتىلگەن سىنا ارقىلى تاستى تىك تۇرعىزىپ، دومالاتۋ ارقىلى قامىستى ۇنتاقتايدى.
قازاق حالقى ۇزاق ۋاقىتتىق ءوندىرىس تاجىريبەلەرىنە ساي، قۇرامىندا رۋدا بولماعان قورىم تاستاردان پايدالانىپ تۇلىق، سۋ ديىرمەن تاسى، ەگەۋ، قول ديىرمەن تاسى قاتارلى ءوندىرىس قۇرال-سايماندارىن جانە تۇرمىستىق بۇيىمداردى قاجەتىنە قاراي جاساپ، ىستەتىپ كەلگەن. تۇرمىس جانە ءوندىرىس قۇرال سايماندارىن جاساۋعا بولاتىن تاستاردى ءوز ىشىنەن قىزىل تاس، شۇبار تاس، سۇڭگى تاس، قايراق تاس، كوك تاس، سۇر تاس، بوز تاس، قاراشۇبار تاس، باۋىر رەڭ تاس، ت.ب. تۇرلەرگە ءبولىپ، قۇرال-سايمان، تۇرمىستىق قاجەتتى زاتتاردى جاساعان. تۇلىققا كوزدىك، جاندايشاپ، تۇتقا، سىنا قاتارلى، قوسىمشا اعاش، تەرى ماتەريالدارىن قوسىمشا ىستەتكەن.
كوزدىك: تۇلىقتىڭ ەكى باسىنىڭ ورتاسىنا ورنالاستىرىلعان شويىننان قۇيىلىپ جاسالعان ءۇش جاعى بىتەۋ، ءبىر جاعىنا جان اعاش بەكىتۋ ءۇشىن ويىلىپ جاسالعان كۋب ءپىشىندى قۇرىلىمدى كورسەتەدى.
تۇلىق قۇلاعى: تۇلىق كوزىنە قاعىلىپ، بەكىتىلگەن تۇلىقتى ارەكەتتەندىرۋ ءرولىن اتقاراتىن، شويىننان ىشكى ۇشى ۇشكىر، سىرتقى ۇشى قالپاقتى كەلەتىن تاسقا قاعىلعان سىنا، ءتارىزدى زات.
جان اعاش: تۇلىق باسىنىڭ ەكى جاعىنا ورتاسىنان تەسىك تەسىلىپ، سىنا ارقىلى بەكىتىلىپ ورناتىلعان جالپاق اعاشتان جاسالعان زات. ونى كەيدە تۇلىق بالداعى دەپ تە اتايدى.
تۇلىق جىلقى، ەسەك، قاشىر، تۇيە، وگىز قاتارلى ءۇي جانۋارلارىنىڭ كۇشىنەن پايدالانىپ ىستەتىلەدى. تۇلىقتى حايۋان كۇشىن پايدالانىپ ىستەتۋدە بىرنەشە ءتۇرلى قوسىمشا جابدىقتار قاجەت بولعان. تۇلىق جابدىقتارى نەگىزىنەن جان اعاش، تەسىك اعاش، قايىس ارقان، باۋ، سىنا، ەر-توقىم سياقتى ماتەريالداردان قۇرالادى. تاعى دا تۇلىقشى مەن وعان ىستەتەتىن حايۋان دا بار.
تۇلىقشى: بيداي، كۇرىش، ارپا جانە زىعىر قاتارلى وسىمدىكتەردى قىرماندا (اتىز باسىندا) دانىنەن ايىرىپ، ۇنتاقتاپ جانشۋ ءۇشىن وعان ىستەتىلەتىن حايۋاناتتان پايدالانىپ تۇلىقتى ايداۋشىنى ايتادى.
تۇلىق ات: قىرماندا (اتىز باسىندا) ارپا، بيداي، زىعىر، قىشى، بۇرشاق سياقتىلاردى ۇنتاقتاۋ، دانىنەن ارىلتىپ جانشۋ ءۇشىن ىستەتىلەتىن تۇلىققا قوسىلاتىن ات. تۇلىق ات ادەتتە جۋاس، كۇشتى ات بولۋى شارت.
تۇلىق ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراي جالعىز اتتى، قوس اتتى، ءۇش اتتى تۇلىق تۇرلەرىنە بولىنەدى، تۇلىققا قوسىلاتىن اتتاردىڭ وزىنە ءتان ەسىمى بولادى. ولار ءمىنىس ات، جانداق ات، شەت ات، ىشكى ات دەپ اتالادى.
ءمىنىس ات: تۇلىق ايداۋشى (جۇرگىزۋشى) مىنەتىن ات.
جانداق ات: ءمىنىس اتتىڭ جانىنا قاتارلاستىرىپ، قوسانجارلاپ قوسىلاتىن ات.
شەت ات: تۇلىققا ءۇش ات قوسۋ قاجەت بولعاندا ەڭ شەتىنە قوسىلاتىن ات.
ىشكى ات: تۇلىققا ءۇش ات قوسۋ قاجەت بولعاندا ءمىنىس ات پەن شەت اتتىڭ ورتاسىنا قوسىلاتىن ات.
قورىتىپ ايتقاندا، قازاق حالقى ۇزاق ۋاقىتتىق تاريحي دامۋ بارىسىندا، وزدەرىنىڭ اقىل-پاراساتى مەن ۇزدىكسىز ىزدەنىستەرى ارقىلى تۇلىق سىندى ءداستۇرلى ەگىنشىلىك قۇرالىن تاپقىرلاپ شىعىپ، ونىڭ ءوندىرىس-تۇرمىستاعى رولىنەن تولىق پايدالانىپ، ۇزدىكسىز دامىتىپ، ءتۇرىن جاڭالاپ، ەگىنشىلىك ىستەرىن دامىتىپ كەلگەن.
تولقىن اۋقىش ۇلى
6alash ۇسىنادى
