بالانىڭ ىس-ارەكەتىنە قاراپ-اق ونىڭ قانداي وتباسىندا وسكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ويتكەنى بالانىڭ ەس بىلگەننەن قالىپتاساتىن حاراكتەرى «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭگە» سايارى ءسوزسىز. وتباسىنىڭ بالاعا جاساعان ىقپالى قانداي بولسا، بالا بويىندا دا سونداي مىنەز قالىپتاسادى. بۇل تۋراسىندا تاجىريبەلى پەداگوكتار مىناداي وي ايتادى: «اتا-انا – بالا تاربيەسىندەگى باستى تۇلعا».
سوندىقتان اكە دە، شەشە دە بالالارىنىڭ جان دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ، مىنەز-قۇلقىنداعى ەرەكشەلىكتەردى جەتە بىلگەنى ءجون. بالالارمەن اڭگىمەلەسكەندە ولاردىڭ پىكىرىمەن دە ساناسىپ وتىرعان ورىندى. ءوز بالاسىمەن اشىق سويلەسە المايتىن، سىرلاسا بىلمەيتىن اتا-انالار «ەكەۋىمىز دە جۇمىستامىز، كەشكىسىن ءۇي شارۋاسىنان قول تيمەيدى. بالامەن سويلەسۋگە ۋاقىت جوق» دەگەندى ايتادى. بۇل دۇرىس ەمەس.
بالامەن سويلەسۋگە، ءتىپتى ارنايى ۋاقىت ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق. اتا-انالاردىڭ ۇل-قىزدارىمەن ءۇي شارۋاسىندا ءجۇرىپ-اق اڭگىمەلەسىپ، وي بولىسۋىنە نەگە بولماسقا. جانۇياداعى جاڭجال، ۇلكەندەردىڭ اۋزىنا كەلگەن سوزدەردى ايتۋى، بالانىڭ كوزىنشە باسقا بىرەۋدى سوگۋى، باسقالاردىڭ سىرتىنان عايباتىن ايتۋى سياقتىلاردىڭ بارلىعى دا بالاعا تەرىس ىقپال جاسايدى. بالا الدىندا اتا-انانىڭ، وتباسىنداعىلاردىڭ، ۇلكەندەردىڭ ادەپتىلىك تانىتقانى ءجون. مىسالى، اراق پەن تەمەكىنىڭ تولىپ جاتقان زيانىن بىلە تۇرا بالالاردىڭ كوزىنشە اراق ءىشىپ، ءۇستى ۇستىنە تەمەكى تارتاتىندار بار. «كورىنگەن تاۋدىڭ الىستىعى جوق» دەيدى، ەرتەڭ-اق ۇل ءوسىپ ەرجەتەدى، قىز ءوسىپ بويجەتەدى. سوندا اراق پەن تەمەكىنىڭ زيانىن ولارعا قالاي ۇقتىرامىز.
بەرەكەسى جوق وتباسىندا اتا-اناسى ماسكۇنەندىككە سالىنعان نەمەسە كىسىلىك جاعىنان ازعىنداعان ورتادا وسكەن بالا جيرەنىشتى كورىنىسكە، ونداعى ايعاي-شۋ مەن داۋ-جاڭجالعا، ۇرىس-كەرىسكە قاشانعى شىداپ جۇرە بەرمەك، باسقا ءومىر اڭسايدى نەمەسە تەرىس تاربيەگە تەز بوي الدىرىپ ۇلگىرەدى. ەگەر وسى تەرىس جولعا مۇلدە بەت بۇرىپ كەتسە، وندا بايتەرەكتىڭ ءبىر بۇتاعى قيسىق ءوستى دەي بەرىڭىز.
بەيباستاق قىز، ويلامسىز ۇل وسىدان شىعادى. سوندا نەگىزگى كىنانى كىمنەن ىزدەيمىز؟!
تومەندە بىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن ءۇش تۇردەگى اتا-انانىڭ ءار قيلى ارەكەتتەرى مەن ونىڭ ىقپالىندا بالانىڭ قانداي بولىپ وسەتىندىگى بەرىلگەن.
- بالانىڭ ىرقىنا جۇگىرگىش.
- بالاعا قاتال كەلەتىندەر.
- بالانى بايىپپەن تاربيەلەيتىندەر.
- بالانىڭ ىرقىنا جۇگىرگىش اتا-انانىڭ ىس-ارەكەتى.
ەگەر ءسىزدىڭ ىس-ارەكەتىڭىز تومەندەگىدەي بولسا، وندا بالانىڭ ىرقىنا جۇگىرگىش اتا-انا بولعانىڭىز:
- بالانىڭ استى-ۇستىنە ءتۇسىپ بايەك بوپ، اشىنا اينالىپ، توعىنا تولعانۋ نەمەسە تىم وبەكشىل بولۋ؛
- ويباي-اۋ، جارىعىم-اۋ، قۇدايدان سۇراپ العان قۇلىنىم عوي مەنىڭ، سەنى جىلاتقاننىڭ كوزى شىقسىن!
- قارنىڭ اشىپ قالماسىنشى، جانىم! ۇرتى تومپاڭداپ جۇرگەنى قۋانىش ەمەس پە بۇنىڭ؟!
- قاراشى، تاماقتى تاعى دا تاۋىسپاپتى، مەنىڭ بالامنىڭ اۋزى ۇۇلكەن، قانە، قانە مىنالاردى دا جەي عوي.
- اينالايىن-اي، اۋىرا كورمەسىنشى، تۇشكىرسە دە شيپاگەرگە كورسەتىپ تۇرعانعا نە جەتسىن!
- كوزىڭنەن تاسا قىلماشى قۇلىنىمدى، بىردەڭەگە ۇشىراپ قالار.
- ويناسا دا ءوزىڭ قاسىندا جۇرسەيشى؟! بالالار ۇرىپ كەتە مە، شالىنىپ جىعىلىپ قالا ما، كىم ءبىلسىن؟!
- ءتۇن ورتاسىندا بالمۇزداق جەگىم كەلدى دەيي مە؟ سول دا ءسوز بولىپ پا، ءتايىرى؟ اشىق دۇكەن ءالى دە بار شىعار؟!
- جولىڭا قۇربان بوپ كەتەيىن، كيىمىن ءوزىڭ كيىندىرە سالشى، تەگى، تاماعىن دا ءوزى جەي المايتىن شىعار، سەن جەگىز!..
- كۇنىم سول، مەنىڭ، جانىم دا، بارىم دا سەنسىڭ، اينالايىن!
وندا بالاڭىز مىناداي بولىپ وسەدى:
- ءوزىمشىل؛
- ارتىنان بىرەۋدىڭ ىلعي دا جۇگىرىپ جۇرگەنىن قالامايتىن؛
- ءۇي ىشىندە دە، سىرتتا دا ەشكىممەن باسى قوسىلمايتىن؛
- قورعاۋشىسى بولماسا ءوزىن جالعىز سەزىنەتىن؛
- ءومىر بەينەتىنەن قاشاتىن؛
- وزىنە سەنىمسىز؛
- ءتارتىپسىز، تەنتەك؛
- تاۋەلدىلىكتەن ارىلا الماعان؛
- قاتە ىستەرگە باسقالار جاۋاپتى دەپ بىلەتىن؛
- كوزگە ونشا تۇسە بەرمەيتىن؛
- بىرەۋ كورسەتكەن جولمەن عانا جۇرەتىن، ياعني باسقا بىرەۋدىڭ باسقارۋىمەن جۇمىس ىستەيتىن؛
- ءوز بالالارىن تاربيەلەۋگە دارمەنسىز.
- بالاعا قاتال كەلەتىن اتا-انانىڭ ءىس ارەكەتى.
ەگەر ءسىزدىڭ ىس-ارەكەتىڭىز تومەندەگىدەي بولسا، وندا بالاعا قاتال كەلەتىن اتا-انانىڭ قاتارىندا بولعانىڭىز.
بالانىڭ وي-پىكىرىنە، ىشكى جان دۇنيەسىنە ءمان بەرمەۋ.
- تىڭداما بالانىڭ ايتقانىن! مىناۋ ءجوندى، مىناۋ ءجونسىز دەپ قاراپ جاتپا!
- ەشقاشان ايتقانىن ىستەۋشى بولما!
- بەتىن قايتارىپ ۇرسىپ تاستا! وتە قاتال بول!
- سەنەن قورقاتىن بولسىن!
- ەسىرتپە، جازاسىن بەرىپ، كوكەسىن تانت ابدەن! كورسىن سەنىڭ كۇشىڭدى!
- نە ىستەسە دە ىلعي ءوزىڭ ارالاسىپ وتىرماساڭ، ول ءبارى ءبىر وزدىگىنەن ەشتەڭە ىستەي المايدى.
- اتتەڭ، وسىنىڭ قىلىعى، بىردە-بىر وڭدى قىلىعىن كورمەپپىن! جانىنا باتىرىپ تۇرىپ سىنا!
- ەلدىڭ الدىندا قاتتى ۇيالتىپ تاستاساڭ، ىستەگەن ىسىنەن ساباق الىپ، ەكىنشى ۇمىتپايتىن بولادى.
بالاڭىز وندا وزىڭىزگە قارسى شىعۋىمەن قاتار تومەندەگىدەي بولىپ ەرجەتەدى:
- اشۋلانعىش؛
- جانى اشىمايتىن؛
- وزىنەن السىزدەرگە الىمجەتتىك جاساعىش؛
- ءوز كىناسىن مويىندايتىن؛
- بەت قاراتپايتىن؛
- ءتىل المايتىن، قىرسىقتى؛
- جىلاۋىق؛
- سەزىمتالدىق كۇيزەلىسكە بەيىم؛
- ىشتەن تىنعىش؛
- مومىن؛
- وزىنە سەنىمسىز؛
- وزگەلەردى قۋانتۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەتىن، ءوزىن ەش ەسەپكە المايتىن؛
- ويىن ايتۋعا باتپايتىن؛
- ۇيالشاق ءارى جالىققىش.
- بالانى بايىپپەن تاربيەلەيتىن اتا-انانىڭ ىس-ارەكەتى.
ەگەر ءسىزدىڭ ىس-ارەكەتىڭىز تومەندەگىدەي بولسا، وندا بالانى بايىپپەن تاربيەلەيتىن اتا-انانىڭ ءبىرى بولعانىڭىز.
- بالانىڭ دا وي-پىكىرىنە ءمان بەرۋ، كوڭىل كۇيىمەن ساناسۋ.
- نە ىستەسە دە، از دا بولسا ەڭبەكتەنگەندىگىن، تىرىسقاندىعىن ايتىپ، ونى قولدا! وعان سەنىم ارتاتىندىعىڭدى ءبىلدىر!
- قانداي جاعداي بولسا دا، بالانىڭ پىكىرىن بۇكىل جان-تانىڭمەن، بار جۇرەگىڭمەن تىڭدا!
- قيسىندى نارسە سۇراسا، بالانىڭ مەسەلىن قايتارما!
- «بالا، بالانىڭ ءىسى شالا» دەگەن، بالانىڭ قاتەلىك جاساي ءجۇرىپ ەسەيەتىندىگىن ۇمىتپا، بالانى قاتەلىكتەرىمەن قوسا جاقسى كور.
- بالانى ەركىن ويلاپ، ەركىن سويلەۋگە داعدىلاندىر. سەنەن باسقاشا ويلاۋى مۇمكىن ەكەندىگىن دە ەستەن شىعارما، ءتىپتى سەنەن وزگەشە ويلاعان كۇننىڭ وزىندە ونىڭ وي-پىكىرىنە قۇرمەتپەن قاراي ءبىل.
وندا ءسىزدىڭ بالاڭىز:
- كوپشىلىكپەن ءتىل تابىسا الاتىن؛
- ورتاق ىسكە ءازىر؛
- ءوزىن تۇسىنەتىن؛
- دوستارىمەن تاتۋ؛
- بايسالدى؛
- ءتىل تابىسقىش؛
- باقىتتى؛
- وزىنە سەنىمى مول بولىپ وسەدى.
دايىنداعان سەرىك ءتۇرسىنالى ۇلى
6alash ۇسىنادى
