جاقىندا «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانعانىنا 30 جىل تولدى. وسى وقيعاعا ورايلاستىرىپ مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مەرەيىن اسىرىپ، اياسىن كەڭەيتۋگە ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەن ءبىر توپ ادامعا العىس حات جولدادى. «سالەمنىڭ دە ءساتى بار» دەگەندەي، العىس حات الۋشىلاردىڭ كوش باسىندا تۇرعان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، اكادەميك مىرزاتاي جولداسبەكوۆپەن ءتىل توڭىرەگىندە اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
تاۋەلسىزدىك قارساڭىنداعى سىلكىنىس
– ءتىل تۋرالى كۇرەس قاشان باستالدى؟ «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا نە تۇرتكى بولدى؟
– ءتىل تۋرالى كۇرەس وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا باستالدى. اتاپ ايتقاندا، ءتىلدىڭ مارتەبەسى تۋرالى ماسەلە ەشبىر جيىننان قاعىس قالىپ كورگەن جوق. ويتكەنى ول كەزدە ءبىزدىڭ ءتىلىمىز، ار-ۇجدانىمىز، مادەنيەت، تاريحىمىز تابانعا تاپتالدى. قازاق ءتىلى تورگە وزا الماي، ەسىكتەن سىعالاپ قالدى. ماسەلەن، ءبىر اۋديتوريادا 1000 ادام وتىرسا، سونىڭ 999-ى – قازاق، بىرەۋى ورىس بولسا، ءبارىمىز باسىمىزدى شۇلعىپ، ورىسشا سويلەدىك. مىنە، وسىدان بارىپ ازاماتتارىمىز ءوز انا ءتىلىنىڭ مارتەبەسى ءۇشىن كۇرەسكە شىقتى. ونىڭ باسى-قاسىندا حالقىمىزدىڭ ۇلكەن اقىنى مۇحتار شاحانوۆ ءىنىمىز ءجۇردى. ارينە، ءتىل ءۇشىن كوشەدە ايقايلاعان ءبىر باسقا دا، كەڭسەدە وتىرىپ ءارتۇرلى اعىمدارمەن كۇرەسۋ – ءبىر باسقا. مەنىڭ قاسىمدا سول كەزدە ساۋىتبەك ابدراحمانوۆ، تولەن ابدىكوۆ، سەيىت قاسقاباسوۆ سياقتى مىقتى ازاماتتار بولدى. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى كولبيننىڭ قازاقستانعا باسشىلىققا كەلۋى ەل ىشىندە ۇلكەن تولقۋ تۋدىردى. «قازاقستاننىڭ باسشىسى قازاق بولۋى كەرەك» دەپ نارازىلىققا شىققان جاستار كەڭەس وداعىنىڭ سىرەسىپ جاتقان سەڭىن بۇزدى. بۇل كۇرەستىڭ سوڭى «ءتىل تۋرالى» زاڭدى قابىلداۋ كەرەك دەگەن تالاپپەن ۇشتاستى.
– زاڭ قابىلدانعان كەزدە جەڭىپ تۇرىپ جەڭىلگەندەرىڭىز قالاي؟
– مەن 1988 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاقستان ورتالىق پارتيا كوميتەتى يدەولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تاعايىندالدىم. ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ ەدى. زاڭ قابىلداۋ ءۇشىن ءتىل تۋرالى بىرنەشە كەزدەسۋلەر، جينالىستار وتكىزدىك. جيىن وتكىزەمىز دەپ ەستىمەگەن ءسوزىمىز جوق. بىزگە «جينالىستى تىلدەر سەزى دەپ وتكىزىڭدەر، قازاق ءتىلى قوعامى دەمەي، تىلدەر قوعامى دەپ قۇرىڭدار» دەگەن قاتاڭ تاپسىرما بەرىلدى. ءبىراق وعان قازاق كونگەن جوق. ءابدىۋالي قايدار، سالىق زيمانوۆ، سافۋان شايمەردەنوۆ، ءومىرزاق ايتبايەۆ باستاعان اكادەميك، عالىم، جازۋشىلارىمىز قاتتى قارسى تۇردى. بۇل قازاقتىڭ 86-جىلدان كەيىنگى بۋىرقانىپ تولقۋى ەدى. سونىمەن «قازاق ءتىل قوعامىن» قۇرىپ تارقادىق تا، ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى انۋفرييەۆ ايتقان تاپسىرما ورىندالماي قالدى. ەرتەسىنە مەنى انۋفرييەۆ شاقىرىپ «بۇل نە جاعداي؟» دەدى. «حالىق سولاي تالاپ ەتتى، سولاي شەشىلدى» دەدىم. وسىدان كەيىن شاحانوۆ باستاعان ازاماتتار «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلداۋ كەرەك دەگەن تالاپتى كوتەردى. بۇل بىزگە «حالىق تالاپ ەتىپ جاتىر» دەپ ايتۋىمىزعا وتە ورىندى بولدى. ءبىراق بيلىك باسىنداعىلاردان از كەدەرگى كورگەنىمىز جوق. ولار ەكى ءتىل دە مەملەكەت ءتىلى بولۋى كەرەك دەيدى. سول كەز عوي شەرحان اعامىزدىڭ پارلامەنتتە «2 ءتىل جىلاندا عانا بولادى، بىزدە مەملەكەت ءتىلى ءبىر ءتىل بولۋى كەرەك، ول – قازاق ءتىلى» دەپ ايقايلايتىنى. رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن حات قارشا جاۋىپ جاتاتىن. سوندا حات جازعان قازاقتىڭ ءبارى تورعايداي شىرىلداپ ءوزىنىڭ انا ءتىلىن سۇرايدى، باسقا ەشتەڭە تالاپ ەتىپ جاتقان جوق. بۇل بىزگە دە ۇلكەن سىن بولدى، سىن ساعاتتا حالىق جاعىنا شىعۋىمىز كەرەك بولدى. سونىمەن قاراماعىمداعى جىگىتتەردى جيىپ الىپ، حالىق جاعىندا بولامىز، مەملەكەت ءتىلى قازاق ءتىلى عانا بولۋى كەرەك دەپ شەشتىك. ەلدىڭ تالابى كۇشەيە تۇسكەن سوڭ، ءوز اتىمنان ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا مەملەكەتتىك ءتىل جونىندە حات دايىنداتىپ، حاتتا مەملەكەت ءتىلى قازاق ءتىلى بولسىن دەگەن تالاپتى جازىپ، كولبينگە كىردىم. «مىنادان كەيىن مەنى ورنىمدا قالدىرمايدى عوي، قىزمەتتەن بوساتادى، قالاي دەگەندە دە ءبىز حالىقتىڭ كۇرەسىن قولدايىق» دەپ قول استىمداعى جىگىتتەرمەن قوشتاسىپ شىقتىم. ماعان دا وڭاي بولعان جوق. ول كەزدە ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ پىكىرىنە قارسى ءسوز ايتۋ قيىن. كولبين اپارعان حاتىمدى وقىپ وتىردى دا، حاتتىڭ سوڭىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل بىرەۋ بولۋى كەرەك، ول تەك قازاق ءتىلى بولۋى شارت دەگەن تالاپتى، وعان قول قويعان مەن ەكەنىمدى كورىپ، باسى سىلق ەتە قالدى. ءبىرازعا دەيىن ۇندەمەي وتىردى دا، ازدان سوڭ باسىن كوتەرىپ «ا چتو توگدا س رۋسسكيم يازىكوم؟» دەدى. سوڭىنان «ۆوزموجنو، تاك ي پراۆيلنو» دەدى. سونىمەن 1989 جىلى 22 قىركۇيەكتە «ءتىل تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. الايدا اڭقىلداپ ءجۇرىپ كولبيننىڭ، ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ءادىس-ايلاسىن اڭعارماي قالدىق. «قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل، ورىس ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» دەپ بەكىتتىرىپ جىبەردى. ءسويتىپ ءبىز جەڭىپ تۇرىپ، ويلاماعان جەردەن جەڭىلدىك تە، ورىس ءتىلى ۇلتارالىق ءتىل بولىپ، قازاق تىلىنەن دە بيىك بولىپ شىعا كەلدى. وسى زاڭنىڭ كەسىرىنەن قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك مارتەبەسى وسپەي قالدى.
– ەگەمەندىك العان، «بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» تارتقان كەزدە كولبين كەزىندەگى زاڭدى بىردەن وزگەرتىپ جىبەرۋگە مۇمكىندىك بولمادى ما؟
– ول كەزدە جاعداي باسقاشا بولدى. سەبەبى 7،5 مىڭ شاقىرىم شەكارامىز اشىق جاتتى. ارعى جاعىندا قىديىپ الىپ ەل وتىردى. ونىڭ ۇستىنە، تاۋەلسىزدىك العان كەزدە قازاقتىڭ سانى ەلىمىزدە 39-اق پايىز بولدى. حالىقتىڭ سانىن بىلاي قويعاندا، اسكەردىڭ نەگىزگى قۇرامى وزگە ۇلت وكىلدەرى بولاتىن. مۇنى ويلانباۋ مۇمكىن ەمەس. ءسويتىپ قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي قالدى.
تىلىنەن ايىرىلعان ۇلت ەلدىگىنەن دە ايىرىلادى
– ال ءقازىر شە؟ ەندى كىمگە جالتاقتاپ وتىرمىز؟
– تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 30 جىلداي بولدى. ەلباسىنىڭ «حالىقتىڭ بىرلىگى، ەلدىڭ ىنتىماعى» دەپ ايتىپ جۇرگەنى دە دۇرىس. كەشەگى ەل باسقارعان بيلەرىمىز دە ىنتىماق، بىرلىكتى دارىپتەپ كەلدى ەمەس پە؟! دەي تۇرعانمەن، ءتىلىمىزدىڭ تاعدىرىنا نازار اۋدارماسا بولمايدى. سەبەبى تىلىنەن ايىرىلعان ۇلت ەلدىگىنەن دە ايىرىلادى. الاش كوسەمدەرى دە وسى ءتىل ماسەلەسىن ايتىپ زارلاپ ءوتتى. ولار حالىققا جاۋ ەمەس ەدى، كەرىسىنشە، حالىقتىڭ ناعىز جاناشىرلارى ەدى. امال نە، حالىققا ءسوزى وتەتىن بىلىكتى ادامداردىڭ ءبارىنىڭ ءتىلىن كەستى. ال ءقازىر زامانىمىز جاقسى، تاۋەلسىز مەملەكەتپىز. قازاق ءتىلى تۋرالى تەرەڭدەپ ويلاناتىن كەز كەلدى. ءتىل، ۇلت تۋرالى كۇرەس ەشقاشان توقتامايدى. قازاقتىڭ توزىمىمەن بەتالدى ويناۋعا بولمايدى. قازاقتىڭ ويىنداعىسى ورىندالماي ەشقاشان توقتامايدى. ءبىزدىڭ تابانىمىزدىڭ استىندا بابالارىمىزدىڭ نەشە قابات قانى جاتىر. ولار وسى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستى. ءبىراق ولار جەتە المادى، ءبىز جەتتىك. ءبىز سونى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
ەل-جۇرتپەن اقىلداسا وتىرىپ، پاۆلودار، پەتروپاۆل قالالارىنىڭ دا اتىن وزگەرتۋ كەرەك ەدى. قالىڭ ەلمەن اقىلداسسا، شەشىلمەيتىن ماسەلە جوق. پاۆەلدىڭ قازاققا، قازاقستانعا نە پايداسى تيگەنىن ەشكىم بىلمەيدى. سول ەكى قالانىڭ بىرەۋىنە ساتبايەۆتىڭ، بىرەۋىنە ابىلاي حاننىڭ اتى سۇرانىپ تۇرعان سەكىلدى.
– بۇل ايتا-ايتا ابدەن جاۋىر بولعان اڭگىمە عوي. ءبىراق ايتۋمەن وڭالعان ەشتەڭە جوق سەكىلدى. تەك پرەزيدەنت توقايەۆتىڭ «قازاق ءتىلى ۇلتارالىق ءتىل بولادى» دەگەن ءسوزى قازاققا ۇلكەن مەدەۋ بولدى.
– ءيا، ايتۋدان كەندە قالىپ جاتقان جوق. ءبىراق بيلىك باتىلدىق تانىتا الماي وتىر. «ءتىل تۋرالى» زاڭدى قابىلداعان كەزدە ءبىز تاباندى جۇمىس جۇرگىزدىك. ورىستىلدىلەردى، ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن جيناپ بىرنەشە رەت كەڭەس تە وتكىزدىك. قازاق مەملەكەتى بولعان سوڭ مەملەكەتتىك ءتىل قازاق ءتىلى بولۋى كەرەك دەپ ءجونىن ايتتىق، ولار دا قولدادى. بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىنە بەرگەن ورىستار دا كوپ بولدى. كەيىن وسى ءۇردىستى جالعاستىرا بەرۋ كەرەك ەدى. ءقازىر دە ءتۇسىندىرۋ، ۇيلەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزسە، ورىستار قارسى بولمايدى. ەندىگى اڭگىمە بيلىكتىڭ اقىلمەن قازاق ءتىلىنىڭ ىقپالىن ارتتىرۋعا بەلسەندى جۇمىس جاساۋىنا تىرەلىپ تۇر. سولقىلداقتىقتى ەندى قويۋ كەرەك. لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە بايلانىستى قازاق ءتىلى تۋرالى زاڭ قابىلداپ جىبەرۋدىڭ دە رەتى كەلىپ تۇر. بۇل زاڭ قابىلدانسا، ءتىلدىڭ مارتەبەسى بىردەن وسەر ەدى.
پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەردىڭ ءبارى دە سايلاۋ الدىندا مەملەكەتتىك تىلدەن ەمتيحان تاپسىرادى. ەندەشە مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەيمىن دەگەندەردىڭ ءبارى دە مەملەكەتتىك تىلدەن مىندەتتى تۇردە ەمتيحان تاپسىرۋلارى كەرەك. مەملەكەتتىك قىزمەتكە كەلەتىن ادام مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى كەرەك. سوندا عانا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى وسەدى.
ءالىپبيدىڭ الەگى ەلدى ەكىگە جارماسىن…
– لاتىن الىپبيىنە كوشۋ جونىندە نە ايتاسىز؟ «الا قويدى بولە قىرىققان» ءالىپبي ەلدى ەكىگە جارماي ما؟
– لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – وتە دۇرىس شەشىم. ءبىراق لاتىنشاعا قازاق مەكتەپتەرى عانا كوشىپ، ورىس مەكتەپتەرى كوشپەي، كيريلليسادا قالاتىن بولدى دەپ وتىر. وسىنىڭ سالدارىنان قالاداعى قازاقتار بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرىپ جاتىر. ورىسءتىلدى مەكتەپتەردە وقيتىن بالالاردىڭ دەنى – قازاق بالالارى. سوندا بۇل قازاق حالقىن ەكىگە بولەتىن بولىپ تۇر. بۇل – ۇلتتىڭ، ءتىلدىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ۇلكەن ماسەلە. ودان سوڭ، ءورىستىلدى، ءقازاقتىلدى دەپ بولمەي، مەكتەپتەردىڭ دە ءبىر تىلگە – مەملەكەتتىك تىلگە كوشەتىن مەزگىلى جەتتى.
– بولاشاق قولدانىسقا ەنەيىن دەپ تۇرعان، شيكىلىگى كوپ، ابدەن پىسپەگەن ءالىپبيدى وقىپ جۇنجىگەنشە، ۇيرەنگەن كيريلل قارپىندە قالا بەرەيىك دەپ جۇرگەندەر دە بار.
– ءيا، تولىق كەمەلدەنبەگەنى راس تا شىعار. بىزدەن بۇرىن لاتىن الىپبيىنە كوشكەن تۇركى تىلدەس باۋىرلارىمىز دا بىردەن كەمەلدى، جەتىلگەن ءالىپبي جاساي العان جوق. نەشە رەت وزگەرتۋلەر ەنگىزىپ، كەمەلدەندىرۋ ۇستىندە. ءبىز دە بۇدان قاشىپ قۇتىلا المايمىز. ونى ءومىر مەن ۋاقىت تۇزەتەدى. دەسە دە، ءالىپبي اۋىستىرۋ ب-نى b-مەن اۋىستىرا سالۋ ەمەس. ول قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى ەرەكشەلىگىنە، فونەتيكالىق، گرامماتيكالىق زاڭدىلىعىنا باعىنا وتىرىپ جاسالۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل جونىندە، نەگىزىنەن، ءتىل ماماندارىنىڭ ايتقانىن تىڭداۋ كەرەك.
وقۋلىق –كونستيتۋسيامەن تەڭ
– قازاق تىلىندەگى وقۋلىقتار جونىندە نە ايتاسىز؟ اتا-انالار اراسىندا «وقۋلىقتى وقۋشىنى قويىپ ءبىز تۇسىنبەيمىز» دەگەن ءسوزدى كوپ ايتادى.
– قازىرگى وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيتىنى راس. كەڭەس وكىمەتى كەزىندە وقۋلىقتاردى ارناۋلى ماماندار، پەداگوگتار نەشە رەت تالقىدان وتكىزىپ وتىرىپ جازاتىن. مەن وقۋلىقتى كونستيتۋسيامەن بىردەي باعالايمىن. سوندىقتان وقۋلىق جازاتىن ادامنىڭ ءبىلىمى ءتىپتى تەرەڭ بولۋى كەرەك. ال قازىرگى جاعدايدى ءوزىڭىز بىلەسىز، كەز كەلگەن ادام وقۋلىق جازادى. وقۋلىق جازعىشتار كوبەيىپ كەتتى. وقۋلىقتىڭ ساپاسىن تەكسەرەتىن تەك مەملەكەتتىڭ ءوزى بولۋى كەرەك.
– مەكتەپتەردە ۇلتتىق تاربيەنى كۇشەيتۋدىڭ قانداي امالى بار؟
– ۇلتتىق تاربيە، شىنىمەن، السىرەدى. حالىقتىڭ تالعامى دا تومەندەپ بارادى. ۇلتتىڭ ءداستۇرىن ساقتاۋ ءۇشىن ۇلتتىق تاربيەنى كۇشەيتۋ كەرەك. مەنىڭشە، ۇلتتىق تاربيەنى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مەكتەپتەردىڭ، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بارىندە قازاق ادەبيەتىن وقىتۋ كەرەك. تاربيە، ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇردىڭ ءبارى ادەبيەتتەن كەلەدى. ءقازىر اقان سەرىنى، ءبىرجاندى، مۇحيتتى بىلمەيتىن جاستار ءوسىپ كەلەدى. ادامنىڭ اقىلىنا سىيمايتىن، نە سوزىندە، نە سازىندا ءمان جوق، ءقازىر ايتىلىپ، ءقازىر ۇمىتىلاتىن اندەر قاپتاپ بارادى. سونىڭ سالدارىنان كوپشىلىكتىڭ تالعامى دا تومەندەگەن. وسى تۇرعىدان العاندا، باعزى زامانداردان حالىقپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان ان-كۇيلەردى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرىپ، ۇلىقتاۋدى ەشقاشان ەستەن شىعارماۋدىڭ ءجونى بولەك.
ءقازىر قىز-كەلىنشەكتەر دە شاشىن جايىپ ءجۇرۋدى ۇلكەن سانگە اينالدىرىپ الدى. ال شىن مانىندە قازاق ۇعىمىندا ايەلدىڭ شاشىن جايۋى – وتە جامان ىرىم. بۇرىن اجەلەرىمىز قىزدار شاشىن جايسا «ءاي، كوزىڭە بىردەڭە كورىنەيىن دەپ وتىر ما، جاپ شاشىڭدى» دەيتىن. جاستاي جەسىر قالعان قازاق ايەلدەرى عانا شاشىن جايىپ جىبەرىپ، بەتىن تىرناپ جوقتاۋ ايتاتىن بولعان. ءبىز وندايدىڭ شەتىن كوردىك. قىسقاسى، ارداعىنان، بار قىمباتىنان ايىرىلعان جەسىرلەر عانا شاشىن جايعان. ال ءقازىر كوشەدە شاشىن جايىپ جالباڭداتىپ ءجۇرۋ قازاق قىزدارى مەن ايەلدەرىنىڭ ادەتىنە اينالدى. ال ىرگەمىزدەگى تۇرىكمەندەر مەن وزبەكتەر ءوز ۇلتتىق كيىمىن قازىرگى زامانعا ىڭعايلاپ كيۋدى داستۇرگە اينالدىردى.
شاپان مازاققا اينالماسىن
– دومبىرا مەن قوبىزدىڭ قازىرگى ناسيحاتى قانداي؟
– دومبىرا مەن قوبىز – قازاقپەن بىرگە تۋىپ، بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان كيەمىز، قاسيەتىمىز. بۇل ەكەۋى دە – قازاقتىڭ سىرلاسى، مۇڭداسى. وسى قۇدىرەتتى ەكى مۋزىكا اسپابى ءبىر كەزدەرى جەتىمسىرەپ قالدى، وسىنى ۇلىقتاۋ جونىندە ايتىپ ءجۇرىپ، كەيىن «قازاقستان» كانالىنان ەكى حابار وتكىزدىك. ونىڭ ءبىرىن ءالقۋات قازاقبايەۆ، ەندى ءبىرىن جانعالي جۇزبايەۆ جۇرگىزدى. بۇل جۇرتقا دا ۇنادى. پرەزيدەنتىمىز ۇلتتىق دومبىرا كۇنىن بەكىتتى. ءبىراق ول دومبىرانى سول كۇنى عانا داڭعىرلاتا بەرۋمەن شەكتەلمەۋ كەرەك. بۇل مەرەكەگە جىل بويى دايىندىق جاسالىپ، جوسپارلى تۇردە ۇلت مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا ارنالۋى كەرەك. «دومبىرا داريدى، قوبىز قونادى»، دومبىرا دارىعان، قوبىز قونعان ازاماتتاردى دا الاقانعا سالىپ الپەشتەۋىمىز كەرەك.
قازىرگى دومبىراشىلارعا كۇي تارت دەسەڭ، دومبىراسىن سابالاپ الا جونەلەدى، كۇيدىڭ اتىن، ونىڭ تاريحىن، شىعۋ سەبەبىن كوبى ايتپايدى. كۇي تاريحىن كەيبىرەۋى بىلمەيدى. قازاقتا «كۇيدى مىڭ ادام تىڭدايدى، ءبىر ادام تۇسىنەدى» دەگەن ءسوز بار. ەگەر كۇيدىڭ اڭىزىن ايتپاساڭ، ول كۇي تۇسىنىكسىز بولادى، ەكىنشىدەن، حالىققا تولىق جەتپەيدى. ساكەن سەيفۋللين قۋعىن-سۇرگىن كورىپ تارىعىپ جۇرگەندە ەلىنە كەلىپتى. ەلىندە اتاقتى ءبىر كۇيشى بار ەكەن (اتىن ۇمىتتىم)، سول كىسىدەن كۇي تىڭداعان ەكەن. انا كىسى ءار كۇيدىڭ تاريحىن ايتىپ وتىرىپ شەرتكەن ەكەن دەيدى. سوندا ساكەن «وي، شىركىن-اي، ءسىز ماعان قۇلىندى بيە جەتەكتەتكەندەي بولدىڭىز عوي» دەگەن ەكەن. كۇي ءقادىرىن بىلگەن دەگەن وسى.
– دومبىرا جيىپ جۇرگەنىڭىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
– جاس كۇنىمنەن كۇيگە بەيىم ءوستىم. «تولعاۋ»، «قوسباسار» دەگەن كۇيلەرىم بار. ءقازىر دومبىرا جيناپ ءجۇرمىن. قولىمدا ءارتۇرلى شەبەر جاساعان 21 دومبىرا بار. جۇرتتىڭ كوبى كۇيدى، كۇيدى شەرتۋشىنى عانا بىلەدى دە، دومبىرا جاساعان شەبەردى ەشكىم بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان مىقتى شەبەرلەردىڭ قولىنان شىققان دومبىرالاردى جيناي باستادىم.
الماتىدا دومبىرا جاسايتىن رومانەنكو دەگەن اتاقتى شەبەر بولدى. ول كەزدە مەن ستۋدەنت ەدىم. شەبەرحاناسىنا بارىپ، دومبىرا جاساعانىن كورىپ وتىراتىنمىن. ول كەزدە دومبىرانىڭ باعاسى 20 رۋبل ەدى. ال ءبىزدىڭ شاكىرتاقىمىز 22 رۋبل بولاتىن، اقشامدى قيماي ءبىر دومبىرا ساتىپ الماپپىن. بۇگىن وكىنەمىن، ءبىراز اقشامدى قيىپ، سول كىسىنىڭ دومبىراسىن ساتىپ الىپ قويسامشى دەپ. ءقازىر رومانەنكونىڭ دومبىراسى ءستراديۆاريدىڭ سكريپكاسى سەكىلدى باعالانادى. كەيىن سول كىسىنىڭ دومبىراسىن ەلدىڭ قولىنان الدىم. ول – رومانەنكونىڭ 1956 جىلى جاساعان دومبىراسى. ودان باسقا، مۇسا ءادىلوۆتىڭ 4 دومبىراسى، جاقسىلىق وسپانوۆتىڭ 4 دومبىراسى بار. سۇلتاننىڭ دا، جولاۋشىنىڭ دا، ازاتتىڭ دا، قازاقستانعا بەلگىلى وزگە شەبەرلەردىڭ دومبىراسى بار.
– ۇلتتىق كيىمىمىز دە ۇمىتىلىپ بارا جاتقان جوق پا؟
– ۇلتتىق قۇندىلىق قۇلدىراعان داۋىردە ۇلتتىق كيىمنىڭ دە كۇيى كەتىپ تۇر. ناۋرىز مەرەكەسى كۇنى عانا ەركەكتەر شاپان كيىپ، ايەلدەر ورامال تارتادى. جازالاسا «ات-شاپان ايىپ» كەسكەن، سىيلاسا «شاپان جاۋىپ، ات مىنگىزگەن» قازاق شاپاننىڭ رولىنە استە نەمقۇرايدى قاراماعان. شاپاندى كىم كورىنگەن جاۋىپ، كىم كورىنگەن كيە بەرمەگەن. بۇرىن شاپان كيۋ دەگەن ۇلكەن ابىروي بولاتىن. اتا-بابامىز اسپەتتەپ كەتكەن شاپان قازىرگى قازاقتىڭ اراسىندا مازاققا، كەلەكەگە اينالىپ بارا جاتقانى وكىنىشتى!
اڭگىمەلەسكەن قالياكبار ۇسەمحان ۇلى
"استانا اقشامى"
