حالىق ءانى "اقمارال سۇلۋ ەركەم-اي"
«ان-كوڭىلدىڭ اجارى» دەپ، اسقاق داۋىستى سال-سەرىسىن، اسەم اۋەندى ۇل قىزدارىن قادىرلەيتىن حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز. بۇگىندە سەزىم سارايىنا ءسال دە بولسادا ورىن بەرەتىن سانالى تىڭدارماننىڭ نازارىندا ءانشى ءزىلاش ءمۇتالىپ قىزىنىڭ ورنى بولەك.
ان-ومىردە كەم بولسا بولمايتىن ەستەتيكالىق تاربيەنىڭ ماڭىزدى ءبىر قۇرامداس بولەگى. ول رۋحتى سەرپىلتىپ، جىگەردى شىڭداپ، ادامداردى اسەمدىككە، ىزگىلىككە جەتەلەيدى. سۇلۋ سازى تابيعاتىمەن بىتە قايناسقان قازاق اندەرى عاجايىپ سۇلۋلىعىمەن، تەرەڭدىگىمەن قىمبات. تىڭدارمانىنىڭ كوڭىلىندە «اقمارال سۇلۋ ەركەم-اي»، «القىزىل تاس» قاتارلى حالىق انىمەن قالعان ءزىلاش بۇگىندە كوپ كوڭىلىندەگى «جەز تاڭداي، بۇلبۇل كومەي» انشىلەردىڭ ءبىرى.
1975 جىلى 29 قازان قۇلجا قالاسىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان. بولاشاق ءانشىنىڭ جاساعان ورتاسى، وسكەن وتباسى باسقاشا بولدى. ايگىلى كينو ارتيسى، تاپ بەرمەنىڭ تارلانى ءمۇتالىپ ءابدىراحىمان ۇلىنىڭ شاڭىراعىندا ەرجەتكەن ءزىلاشتىڭ كوزىن اشىپ كورگەنى ساحىنا، تىڭداعانى حالىق ءانى بولدى. باستاۋىش مەكتەپتە ان-كۇيگە اۋەس ول ىلە ايماقتىق 1-تولىق ورتا مەكتەپتە جادەي مۇكالىپ ۇلى، كامال ءابىلقان ۇلى سىندى مۋزيكا وقىتۋشىلارىنىڭ نازارىنا ىلىگەدى. 1992-جىلى شينجياڭ بيڭتۋان ۇلتتىق پەداگوگيكا مەكتەبىنىڭ مۋزيكا ماماندىعىنان ءبىلىم الادى. مىنە وسىندا كاسىپتىك قابىلەتىن جوعارلاتقان ءزىلاش 1994 جىلى دەمالىس كەزىندە ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ءۇش ايماق بويىنشا وتكىزگەن تەلە ءان جارىسىندا ابايدىڭ "جەلسىز تۇندە جارىق اي" اتتى ءانىن تامىلجىتا ورىنداپ باس جۇلدەنى جەڭىپ الادى. 1995 جىلى شينجياڭ سىمدى تەليەۆيزياسى قۇرىلعاندىعىنىڭ 1 جىلدىعىن قۇتتىقتاۋ بايلانىسىمەن وتكىزگەن "ناۋرىز كونسەرتى" تىكەلەي ەفيرگە شىقتى، حالىق سول مينۋت-سيكۋنتتا كونسەرتتەن ءلاززات الدى. اتالمىش بەرىلىم شينجياڭ تەليەۆيزياسى تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىلعان ءۇش تىلدەگى تۇڭعىش ەفيرگە شىققان ويىن-ساۋىق بولدى. ستۋدەنت ءانشى مىنە وسى كونسەرتتە «مەرەكەم» اتتى ءان ورىنداپ العاش كورەرمەنگە تانىلدى. ونىڭ تامىلجىعان داۋىسى مەن بيلەپ ءجۇرىپ ايتقان ساحىنالىق ورىنداۋ شەبەرلىگىنە كونسەرت رەجيسسەرى قانات تولەش ۇلى، ءانشى وتانبەك ەڭسەحان ۇلى جوعارى باعاسىن بەرىپ، ونەر ساپارىنا قولداۋ كورسەتكەن ەكەن. ءزىلاش سول جىلى شينجياڭ بيڭتۋان ۇلتتىق پەداگوگيكا مەكتەبىن ۇزدىك ناتيجەمەن تاۋىسادى دا، 1996 جىلى ىلە وبلىستىق دراما ۇيىرمەسىنە قىزمەتكە ورنالاسادى. مىنە وسى كەزدە جۇرگىزۋشى، ءبيشى سىندى قوسىمشا كاسىپتەردى دە اتقارۋدان سىرت «توڭكەرىستىك قاھارمان» سىندى كوپتەگەن قىتايشا درامالارعا ارتيس بولادى.
قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر اقىنى، سازگەر اباي قۇنانباي ۇلى:
ۇيىقتاپ جاتقان جۇرەكتى ءان وياتار،
ونىڭ ءتاتتى ورالعان ءمانى وياتار. - دەگەندەي سەزىم سارايىمىزدى سەرپىلتىپ، قۇلاق قۇرىشىمىزدى قاندىراتىن ءتاتتى اۋەندەر انە سول ءزىلاشتىڭ سىرناي داۋىسىندا... 1999 جىلعى شينجياڭ تەليەۆيزياسىنىڭ رەجيسسەرى ۇلان توقان ۇلى ىلە وبلسىنا بارىپ «قۇربان ايت تەلە كونسەرتىن» تۇسىرگەندە حالىق ءانى «ال قىزىل تاس» ءانىن ورىنداپ كوپتىڭ العىسىن السا، رەجيسسەردىڭ ورنالاستىرۋىمەن سول كەزدە بۇكىل ەل كولەمىندە كەڭ تاراعان «شالالا» اتتى ءاندى قازاقشا تاماشا ايتىپ جاستاردىڭ اراسىندا جاقسى اڭىس قوزعادى.
اكەنىڭ ۇرپاققا اسەرى زور بولاتىندىعى سياقتى العاشقى ۇستازى ءمۇتالىپ ءابدىراحىمان ۇلى بالاسىنىڭ بەتىنەن قاقپاي بەلىن بۋىپ، ساناسىنا ونەردىڭ رۋحىن ۇيالاتتى، ساپالى شاكىرتتىڭ شاشاسىنا شاڭ جۇقپاس ناعىز تۇلپار مەن سۇڭقاردان بولاتىندىعىن ءسىڭىردى. ونەر جولىندا ۇستازعا قۇرمەتى بولەك ءزىلاش ءمۇتالىپ قىزى شينجياڭ بيڭتۋان ۇلتتىق پەداگوگيكا مەكتەبىنىڭ نۇرسارا، ەركىن، نۇربەك سىندى مۋزيكا مۇعالىمدارى مەن ايگىلى كۇلمان شۇلەنبايقىزىن وزىنە ۇستاز تۇتادى ەكەن. "كورەگەندى كوگورشىن ەنەسىنەن ەكى بۇتاق تومەن قوناقتايدى" دەمەكشى، ۇستازدىڭ ەڭبەگىن ەسىنەن ەكى ەلى شىعارمايتىن شاكىرت تىينامداي ناتيجەسىن ولاردىڭ تاربيەسىنەن بولە قارامايدى. مىنە سول كىشپەيىلدىلىك ونى ساحىنادان ساحىناعا شاقىردى. سونىڭ ناتيجەسى رەتىندە ءزىلاشتىڭ 1999 جىلى رەسپۋبليكا كۇنى جىجياڭ ولكەسىنىڭ جياشيڭ قالاسىندا «ارمان» ءانىن اسقاقتاتا ورىنداپ، وزگە ۇلت انشىلەرى مەن قوسا تىڭدارمانىن ەلەڭ ەتكىزدى. سونداي-اق، ولكە باسىلىمدارى باس بەتىنە قازاقتىڭ قارا كوز قىزىنىڭ قوسەتەك كويلەك كيگەن فوتوسىن جولداپ، جارقىن ەلگە جاريا ەتتى. ءوز تالەيىن سىناۋ ءۇشىن 2003 جىلى ولكە كولەمىندە وتكەن «شينجياڭ جىلجىمالى حابارلاسۋ ساۋىتىنا تالاسۋ ءان بايقاۋىندا» ءار ۇلت ونەرپازدارى اراسىنان ول ەسترادا تۇرىنەن 2-دارەجەلى بولىپ باعالانادى.
ونەر ادامدارى ءۇشىن، اسىرەسە ساحىنا ارتيستەرىندە كاسىپتىك مورال، ءتول ماماندىق، جاسامپازدىق، ۇيرەنۋ، كۇندەلىكتى ماشىق كەم بولسا بولمايدى. وسى جاقتارىندا تىنباي قۇلشىنىستار جاساعان ءزىلاشتىڭ ونەر كەڭەستىگى ولشەۋسىز دەمەسەكتە قۇلشىنىسقا تولى دەر ەدىك. "ءوزى جاقسىعا مىڭ كىسىلىك ورىن بار" دەمەكشى 2005 جىلى اۆتونوميالى رايوندىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنە الماسىپ كەلگەن جاس ءانشى كاسىبىنە تىڭ تەبىنمەن، جاڭا ارىنمەن كىرىستى. كاسىبىن ىشكەرلەي ۇيرەنگەن ول ماڭايىنداعى جۇڭگو، ۇيعۇر، قىرعىز انشىلەرمەن بەرەكەدە بولىپ ولاردىڭ ارتىقشىلىعىن وزىنە قابىلدادى. 2007 جىلى حاينان تەليەۆيزياسى مەن شينجياڭ تەليەۆيزياسىنىڭ سانيا قالاسىندا وتكەن شاعان مەرەكەسىنە ارنالعان كونسەرتىندە قازاقتىڭ حالىق ءانى «قاماجايدى» ورىنداپ تىڭدارماننىڭ جاقسى باعاسىن السا، 2008 جىلى شىنجىن قالاسىندا وتكەن شياڭگاڭ، شينجياڭ جانە شيزاڭ سىندى بەس تەليەۆيزياسىنىڭ بىرلەسىپ وتكىزگەن كونسەرتىندە «حايناننىڭ بۇلتى» اتتى قىتايشا ءان ورىنداپ تاعى ءبىر قىرىنان كورىندى.
كوركەمدىك پەن اسەمدىڭ الەمىنە تالعامى تازا، ويلامى تەرەڭ ارتيس عانا بويلاي الادى. ساحىناعا حالقىنىڭ ساپ التىنداي سالت-ساناسىنىڭ، ۇلتتىق كيىمىنىڭ، ادەپ-يباسىنىڭ ءدال وزىندەي كوتەرىلەتىن تاعى سول ءزىلاش ءمۇتالىپ قىزى. سونداي-اق، سۇلۋلىقتى ۇلتتىق بىتىمنەن ىزدەگەن ادام ەڭ ۇلى دەپ باعالايمىز. مىنە بۇل كورەرمەننىڭ ونەر ادامىنا قويار تاعى ءبىر تالابى دەسەك تە ارتىق ەمەس. ءان ونەرىنىڭ كوگىلدىر اسپانىندا قالىقتاعان قارلىعاشتىڭ ەرەكشەلىگىن ەرتە بايقاعان ۇيىرمە باسشىلارى ءزىلاشتى شەتەلگە كونسەرتتىك ساپارلارعا ورنالاستىردى.
سىڭعىرلى سازدىڭ ساندۋعاشى ءزىلاش ءمۇتالىپ قىزى 2007 جىلدارى حالىق ءانى «گۇلسارا»، «اق كويلەك» جانە ءاپپاق مايتابان قىزىنىڭ «كوك وزەن» سىندى اندەرىنە تەلە بەينە-بايان ءتۇسىرىپ، ءوزىنىڭ ونەر جولىنا وزگەرىستەر جاسادى. تەلە رەجيسسەرلەرى بولاتقازى اسەيىنقازى ۇلىنىڭ جاسامپازدىعىمەن كۇنەس اۋدانىنىڭ اقوزەن، نىلقى اۋدانىنىڭ اقتاس، تاڭبالى جايلاۋلارىندا ءتۇسىرىلدى. تۋعان جەردىڭ تىنىسىمەن، تابيعاتتىڭ تاڭعاجايىپ كەلبەتىمەن بىتە قايناسقان «بەينە كليۆ» كورەرمەنگە ناقتىلى ءومىر كارتيناسىن سىيلاعانداي بولدى. تالانتتى ءانشى 2012 جىلى اۆتونوميالى رايوندىق مادەنيەت مەڭگەرمەسى جاعىنان «ۇلگىلى جەكە» اتاعىن السا، 2015 جىلى شينجياڭ ءان-بي ۇيىرمەسى جاعىنان «وزات قىزمەتكەر» بولىپ باعالانادى. ءوزىن وسى سالاعا ارنادى. جۇرت ۇناتىپ ەستيتىن، جۇرەككە جىلى ليريكالىق جانە ەپيكالىق جاڭا اندەردى ۇسىندى.
ىنتىماق زامانا ۇرانى بولعان داۋىرىمىزدە، بەرەكەسى بۇزىلماعان ارتيستەر اراسىنداعى تابيعي دوستىق ءار ۇلت اۋەنىمەن ارمەن قاراي جالعاسۋدا. قىتايشا، ۇيعۇرشا، تاتارشا اندەردى شىرقاپ جۇرگەن ءزىلاشتىڭ دوستارى باستارىن قوسا قالسا بولدى كاسىپتىك اڭگىمەمەن بولىپ، ءاز اۋەندەرمەن ارى قاراي جالعايدى. ۇيعۇردىڭ ايگىلى ءانشىسى ىزات ءىلياس، مۇڭعۇل ءانشى شاعاننىڭ قازاق قىزىنا دەگەن باعامى، كاسىپتەگى دەگەن قۇرمەتى وتە جوعارى. ونەردەگى دوستاردىڭ اراسىنان قىل وتبەيدى، ولار كاسىپتە تىزە قوسىپ قۇلشىنىپ، ءبىر ساحىنادا ءان شىرقاسا، تۇرمىستا ىنتىماقتىڭ داستانىن بىرگە جازۋدا.
ول حالىق ءانىن ايتا ءجۇرىپ، ومىرشەڭ اۆتورلىق اندەردى دە دۇنيەگە اكەلدى. ءزىلاش جاس سازگەر، شەبەر ورىنداۋشى ەلەۋسىز سۇلەيبەك ۇلىنىڭ ءانى «ءبىز ەكەۋمىزدى»، ازىلبەك كىنازبەك ۇلىنىڭ سوزىنە جازىلعان جاقسىبەك ورالبەك ۇلىنىڭ ءانى «قايدا سەنىڭ، اۋىلىڭ» اتتى قان ءسولى تولىق اندەردى تامىلجىتا ورىندادى. سونداي-اق، ەسترادا سىندى زامانا جىرىن دا جىرلاعان ءانشىنىڭ جانە ءبىر تالانتى وسى جاقتان بايقالدى.
«اكە - اسقار تاۋ، انا - ءمولدىر بۇلاق، بالا - جاعاسىنداعى قۇراق» دەمەكشى، ساتيرانىڭ ساڭلاعى، تاپ بەرمەنىڭ تارلانى - ءمۇتالىپ ءابدىراحىمان ۇلىنىڭ ارامىزدان كەتكەلى دە ەكى جىلدىڭ ءجۇزى بولىپتى. قايدا بارساق تا تىمىسكەلەپ جۇرەتىن «ءتىلشى» دەگەن اتىمىز بار، تەرە جۇرەمىز، جيا جۇرەمىز. وسىدان 10 جىل بۇرىن قۇلجا قالاسىنا بارعانىمدا ايگىلى كينو ارتيسى، ءازىلدىڭ اقتانگەرى ءمۇتالىپ اعانىڭ ۇيىندە اڭگىمەدە بولعانىمدا ءزىلاشقا بولعان باعاسىن كامەرا كوزىمەن جازىپ قويعانىم بار ەدى. «گۇلدەر-اي» ارحيۆىندە "لەنتانىڭ توزباي تۇرعانىندا يەسىنە تابىستايىن" دەگەن ماقساتپەن مارعاسقا اكەنىڭ ايتقان اقىلىن قىزىنا قويىپ بەردىم. نەگىزى بالاسىنا باعادان گورى سىن مولداۋ، باعامنان گورى باپتاۋ كوبىرەك... اعامىز ءسوزىنىڭ سوڭىن تاباندىلىق، قۇلشىنىسقا اكەپ تىرەدى. مىنە بۇل اكەنىڭ ارمانى، ونەر يەسىنىڭ تولعامى. 3مينوتتىق ۋيديو مەنى دە تولقىتتى؟! ساعىنىش كەرنەگەن ءزىلاشتىڭ قوس جانارى مولدىرەگەن جاسقا تولعاندا ءومىردىڭ جالعان، ناعىز ونەردىڭ، ادامگەرشىلىكپەن وتكەن كۇندەردىڭ ماڭگىلىك قالاتىندىعىن سەزىندىك. انە سونداي، قاس ونەردىڭ تىزگىنىن ۇستانعان بۇگىنگى كەيىپكەرىمىزدىڭ تالعامى بولەك، تالعارى بيىك تۇعىردىڭ قىرانى ەكەندىگى ايگىلەگەندەي بولدى.
كوڭىلگە كۇي، ساناعا ساز سىيلايتىن كەرىمسال اۋەندەر ەل نازارىندا، كوپتىڭ كوكەيىندە. جاعاداعى قۇندىز، ماڭدايداعى جۇلدىز ءانشىمىزدىڭ قاتارىن مولايتقان ءزىلاش ءمۇتالىپ قىزى تەلە كونسەرتىنىڭ سونداي-اق، راديونىڭ التىن قورىن انگە تولتىرىپ كەلەدى. اسىرەسە، ول ورىنداعان حالىق ءانى «قوس كۇرەڭ» اتتى تۋىندىلار ءوز كاسىپتەستەرى مەن سانالى تىڭدارمان جاعىنان جالىقپاي ەستيتىن اۋەن رەتىندە قابىلداندى. اسەم داۋىستىڭ مەلودياسى مەن مىڭ قۇبىلعان ىرعاقتىڭ ريتىمىمەن سىڭعىرلى بۇلاق، سىڭسىعان ورمان، زەڭگىر تاۋلار، كوك اسپان، اينا كولدەرمەن تۇرلەنىپ سالا بەرەدى. تابيعاتتىڭ تىلسىم سىرلارى اسەم ءاننىڭ الديىمەن قالىقتاپ بارا جاتقانداي كورىنەدى. اسىرەسە، 2012 جىلى شينجياڭ تەليەۆيزياسىنىڭ 1800 كۆادراتتىق ستۋدياسىندا ورىنداعان حالىق ءانى «تۇيمەلى-ايدى» ەستىگەندە وشكەنىمىز جانىپ، جوعالعانىمىز تابىلعانداي بولدى. بۇل جەردە ايتا كەتەرىمىز: جۋىق 10 جىلدان بەرى «شولپان» انشىلەر كوبەيىپ كەتتى. سىبىرلايتىنى بار، تەبىنەتىنى بار، ايعايلايتىنى بار... نوتانى بىلمەيتىن ءانشى سىماقتار قانشاما؟! مىنە بۇل ونەردىڭ قۇتىن قاشىرىپ، ءاننىڭ ءقادىرىن كەتىرىپ ءجۇر. قىزىل-جاسىلعا قۇمار، جارىق ەتپە «جۇلدىزدار» دا كوبەيدى. ونەردىڭ التىن كەزدىگى كولدەنەڭ كوك اتتىعا جولىعا بەرمەسە كەرەك؟ ناعىز ورىنداۋشى ءاندى تاڭداي بىلەدى، ورىنداي بىلەدى، ەستىر قۇلاققا جەتكىزە بىلەدى. ءزىلاشتى انە سونداي، ونەردى سالماقتاي بىلەتىن، سابىرلى، ساباز، سەرى ءانشى دەپ باعالاساق ارتىق ەمەس. ءزىلاش سونداي-اق، ولكە كولەمىندەگى جىلدا تويلاناتىن شاعان كونسەرتىندە، قۇربان ايت ساۋىق كەشىندە، اۆتونوميالى رايوننىڭ 50 جىلدىق تويىندا، رەسپۋبليكا قۇرىلعاندىعىنىڭ 60 جىلدىق مەرەي شاتتىعىندا سالتاناتتى ساحىنانىڭ جەكە، توپتىك نومىرلەرىنە شىعىپ ءان ورىنداعان.
انشىلىك-كيەلى ونەر. اقىننىڭ جاي وتىنداي جىرلارىن، جالىندى شۋماقتارىن سازگەردىڭ سىرلى سىرنايى ۇنىمەن، وعان ىشكى سەزىمىن مەن اسەم داۋىسىمەن تىڭدارمانىنا جۇرەك ءلۇپىلىن تىڭداتاتىن تىلسىم قاسيەت. ءزىلاش باۋىرىڭدى بالقىتاتىن، جۇرەگىڭدى تولقىتاتىن تاماشا ءانشى. شولپان جۇلدىزدىڭ نۇرى ءار قاشان جارىق بولاتىندىعى سياقتى، ءانشىنىڭ الداعى ونەر جولى دا ۇزارعان سايىن ايشىقتى بولارى ءسوزسىز. اسەم داۋىسىمەن، اسەرلى ورىنداۋ شەبەرلىگىمەن ءوز بيىگىن جاراتقان ساحىنا ساڭلاعىنىڭ ۇشار تۇعىرى بەرىك، قالىقتار اسپانى بيىك بولسىن!
قۋاندىق كوبەن ۇلى
6alash ۇسىندى
