تاڭەرتەڭگى شايىن تەز ىشكەن قۇمىرتاس تورى الا اتقا ەر سالدى. جولشىباي قارا جىمعا قۇرعان تۇزاعىنا سوعىپ ەدى، لاقتاي ور قويان ءتۇسىپتى. جاقسى ىرىمعا بالاپ، جەلدىرتە جونەلدى. كوپ وتپەي بۇيرا قالپاقتى بوز تالداردىڭ اراسىنان سوپاڭ ەتىپ شىعا كەلگەن ول، تاستاق جازىقتى قيعاشتاي كەسىپ، سەكسەۋىل، جىڭعىلى جارىسا وسكەن بىدىرماق اق قۇمداردىڭ اراسىنا ءىلىندى.
كوزەۋلى جەر وسى. مال ورىسىنەن اۋلاق، سالما-سالما قۇم القابى ۇساق اڭعا اتاپ سوققان ءوڭىر. قۇمىرتاس ءۇستى جازىقايلاۋ توبەگە كوتەرىلدى. ەداۋىر ەڭسەلى، جەل قاقتى ورىن ەكەن. ماڭايىنا از سىعىرايا قاراپ، كوز مولشەر جاساپ العان سوڭ اسىقپاي اتتان ءتۇستى. توڭىرەك تىم-تىرىس. سۋىق تۇننەن توڭازىپ شىققان دالا ءالى بۇيىعۋلى. ارقان بويى كوتەرلىگەن كۇننىڭ سارعىش ساۋلەسى اڭشىنىڭ بەلىندەگى ساقينالى قىننىڭ جەزىنە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتە قالدى. تىزگىنى ەردىڭ قاسىنا ءىلۋلى تورى الا تاپجىلماي تۇر.
قۇمىرتاس ات بەلىنە ارتا سالعان تەرى قورجىننان تەرمە باۋدىڭ جىبىنەن شارشى كوزدەپ توقىلعان تور الىپ شىقتى. جولدا ءبىر قولتىققا تاياۋ شىبىق كەسىپ العان. قۇم توبەنىڭ تەپسەڭدەۋ تۇسىنا سولاردى اينالدىرا شانشي باستادى. كەرەگە بويىنان بيىك، ۇيشىكتىڭ ورنىنداي شەڭبەر جاسادى. سوسىن، قۇلاعى ات قولتىعىن سوعا، قانجىعادا سالاقتاپ تۇرعان قوياننىڭ سانىن-سان، قولىن-قول قىلىپ پىشاقپەن ءبىر-بىر تارتتى دا، ۇلى دەنەسىن بولەك قالدىردى. قورجىننىڭ ەندى ءبىر قۋىسىنان باسى قىلتيعان قارعانى سۋىرىپ الىپ، ۇيشىكتىڭ شەتىنە اياعىنان بايلادى. ونى كەشە كۇرەسىنگە قاقپان قۇرىپ ۇستاپ العان. قوياندى قارعادان الىستاۋ تاتساپ، ءبىر سانىن عانا الدىنا لاقتىردى. اينالاسىنا جالتاق-جالتاق قاراپ العان ول دالپىلداي بارىپ، ساندى شوقۋعا كىرىستى.
اڭشى توردى شىبىققا كۇرگەيلەي ۇستاپ، بايلاپ تاستادى. استىن ءۇش كەرەگە كوگى اشىق قالدىردى. كانىگى كوز جاڭىلماپتى. شانشىعان شىبىقتارعا تور ءدال قونا كەتكەنى. توردىڭ ەتەگىنەن ىشقىرلاپ تارتقان ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىن سەكسەۋىلدىڭ بوس تومارىنا تاعا سالدى. شىرعا دايىن. ەندى تەزىرەك بوي جاسىرعان دۇرىس. اسىقسا، بەسىنگە قاراي ءبىر بايقاستاپ قويادى. بولماسا، ەرتەڭ ءبىر سوعىپ كەتەر.
اققۇمنان الىستاپ، تال ىشىنە كىرە بەرگەن اڭشىنىڭ كوزى زاۋدەعالام اسپان بيىگىندە بۇلدىراعان قارا نوقاتتى شالدى. تىم شىرقاۋدان كورىنەدى. تورى الانىڭ تىزگىنىن تەجەپ، ۇزاق تەسىلدى. قارا نوقات جاقىنداپ، ماڭداي تۇسىنا تاياعاندا، جۇرەگى اتقاقتاپ كەتكەندەي بولدى. «جانۋار، جازىققا سيرەك تۇسەتىن قۇس قوي مىناۋ، تاۋدا بوران بولعان-اۋ شاماسى» دەدى تولقي كۇبىرلەپ. دەرەۋ اتتان ءتۇستى دە، تالدى جابىتتاپ، باسپالاي قارادى. بۇركىت كەربەز قالىقتاپ، تور قۇرعان تۇسقا بارعان سەكىلدى. «ءيا، ءسات، ءيا ارۋاق!» دەپ ىشتەي ءجۇز قايتارا سيىنعان ول سىعالاپ تۇرعان تالدان ون نەشە قادام الىستاپ، ۇساق قاراعانداردىڭ اراسىنا كىرىپ كەتكەنىن بايقاماي قالعان. ءبىراق، قانشا تالدىرا قاراعانىمەن «ءمولىت» ەتىپ شىعىپ، لەزدە كىرپىك ۇشىنا تاراپ كەتكەن ءبىر تامشى قۋانىش جاسىنداي قۇس تا كوزدەن عايىپ بولىپتى. اق شاربى بۇلتتى ايقارا تاققان كوك اسپان تىپ-تىنىش.
«ياپىراي، كورىپ قالعان بولدى عوي» دەپ وكىنگەن اڭشى، تورعاي ۇستايتىن بالاداي تىم سابىرسىزدانىپ كەتكەنىنە كەيىدى. كوڭىلى الا قىزىپ، قولىنداعى قۇسىن ۇشىرىپ العاننان جامان جۇدەدى. سوسىن، تورى الانىڭ ەرىن دەرەۋ سىپىرىپ، بۇركەۋ تالدىڭ تۇبىنە قورجىن-قوسقالاڭىمەن تىعا سالدى. اتتى شىلبىرىن سۇيرەتىپ بوس قويدى. ءوزى دە «جالپ» ەتىپ، ەردىڭ جانىنا وتىرا كەتكەن. تاقات قىلا الماي، قايتا اتىپ تۇرەگەلدى. باسىن قىلتيتىپ، تور قۇرعان جاققا قاراعانى سول ەدى، كوزى «جارق» ەتتى. بۇركىت قايتا ۇشىپ كەلە جاتىر. ول ساسقالاقتاپ تالعا دالدالاندى. قىراننىڭ قانات سۋىلى مەن پىشتاكتاعان داۋىسى ءدال توبەسىنەن ەستىلگەندەي بۇعىپ بارادى. وسى كەزدە قاپەرسىز جايىلىپ تۇرعان تورى الا ات باسىن جەردەن جۇلىپ الىپ، قۇلاعىن تىگە قالدى. قۇمىرتاس تا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، اققۇم جاققا اسىعا كوز تىگىپ ەدى، بۇركىت شىڭ باسىنان لاقتىرعان تاستاي تومەنگە زىمقاپ بارادى ەكەن. «ءتۇستى، ءتۇستى» دەپ ايقايلاپ جىبەرە جازدادى اڭشى. «ويپىراي، قالاي تىك شانشىلادى پالەكەتىڭ. تەبىنى تەنتەك قوي ءوزى، اراندالىپ قالار ما ەكەن» دەدى جاساۋراعان كوزىن ءسۇرتىپ تاستاپ. ەسى شىققان ول ەندى اتى مەن ەردىڭ ورتاسىندا ارى ءبىر، بەرى ءبىر جۇگىردى. جاڭاعى پەرى توردى دال-دۇل قىلىپ، تۇڭعيىق اسپانعا قايتا ءسىڭىپ جوعالاتىنداي. اقىرى اتىن قۇيقالاقتاي ەرتتەپ ءمىندى دە، اققۇمعا قاراي تۇرا شاپتى.
قاقپان، تۇزاق سەكىلدى قوڭتورعاي اڭشىلىققا ماپانداي بولعانىمەن، تورى الا جىلدىم جىلقى ەمەس بولاتىن. ونىڭ كۇزدى كۇنگى سۋىردىڭ ايعىرىنداي توڭقالاڭداعان شابىسىمەن جەتكەنشە، يەسىنىڭ دەگبىرى قالمادى. سەڭسەڭ تىماعى جالباڭداپ، ەكى ەتەگى دالاقتاپ، اتتان بۇرىن ءوزى ۇشىپ جەتەردەي ۇتمىلادى. ۇستى-ۇستىنە توپەلەگەن مۇنداي قامشى كورمەگەن تورى الا دا، ءوزىنىڭ جىلقى بولىپ جارالعانىنا ءدال وسى جولى وكىنگەندەي. قوس قۇلاعىن جىمقىرىپ الىپ، بار ەكپىنىمەن سىرقىراتتى-اي كەلىپ.
ايتقانداي، قۇم توبەنىڭ ءۇستى اپتەر-تاپتەر ەكەن. توردى شىبىقتارىمەن قوسا جۇلىپ، اناداي جەرگە اپارىپ تاستاعان ءبىر كەۋسىننىڭ سۇلباسى قارايادى. ونىڭ مەلجەمدى توپانىن كورگەننەن-اق، قۇمىرتاستىڭ كوڭىلى توياتتاپ سالا بەردى. تورعا ۇمار-جۇمار ورالىپ، قاناتىن سەرپۋگە شاماسى كەلمەي جاتسا دا، ادام جاقىنداعانىن سەزگەن سارجون بۇركىت اۋزىن اشا ىسىلداپ، قاتتى ايبار شەكتى. وكىنىش پەن اشۋدان جانتالاسا جۇلقىنىپ، تىپىرلاي تەپكىلەنەدى. شىرماۋىقشا ورالعان تور دىڭكەسىن قۇرتىپ، ونە بويىن بۋىپ تاستاعان. اڭشى ول اۋزىن اشا ايبات تانىتقاندا تىلىنە كوزى تۇسە كەتتى. «قانعا تويماس قارا ءتىلدىڭ ءوزى ەكەن» دەدى ىشىنەن قايران قالىپ. سوسىن شاپشاڭ قيمىلداپ، قۇستى ءبىر قولىمەن وراي قۇشاقتادى دا، «سارت» ەتكىزىپ توماعانى كيگىزىپ جىبەردى. جاڭا تۋعان بالانى ۇستاعاننان بەتەر قوپالدانعان قۇمىرتاس، «ا، قۇداي ءوزىڭ جار بول!» دەپ بۇركىتتى توردان شىعارا باستادى. شەشىپ جاتقاندا بايقادى، ساندارى دا قاتقان قايىڭ شوقپاردىڭ سابىنداي سوم ەكەن. ۇستاپ ەدى، الاقانىن كەردى.
توردان بوساعان «ولجاسىن» قالىڭ كۇپىسىنە وراپ العان ول ەندى ءسال تىنىستادى. «قالايدان قالاي بولدى» دەگەندەي، اڭشىعا ءتان ۇقىپتىلىقپەن اينالاسىنا ءساپ سالا قاراعان. جاڭاعى القىن-جۇلقىندا بايقاماپتى، تۇمسىعى ءىستيىپ، القىم ءجۇنى بوبىراعان قارعانىڭ باسى ءبىر بولەك، شيدەي اياعى سوزىلىپ، قاناتى ۇيپالانعان دەنەسى ءبىر بولەك قالىپتى. قوياننىڭ جۇمساق سان ەتىنە ەندى اۋزى تيگەن باقىتتى شاعى ۇزاققا بارماسا كەرەك. ەزۋىنەن جۇتىپ ۇلگىرمەگەن سىلەمەيلى ەتتىڭ ءبىر ۇشى قىلتيادى. اياعى بايلاۋلى سورلىنى «ۇشىپ كەتە قويمادىڭ» دەپ قاھارلانعان قىران باسىن جۇلىپ الىپ، لاقتىرىپ تاستاپتى. «اپىراۋ، بۇركىتتىڭ جەمتىگىنە دە جاراماعان ەكەن-اۋ مىنا جازعان» دەدى قۇمىرتاس وعان ناراۋ كوز تاستاپ.
اڭشىنىڭ كوڭىلى باياشات. بۇدان ءارى قۇسبەگى دەگەن مىندەتتى ارقالاماق. ءاسىلى، بۇركىتتى دە بابىن تاپقان كىسى سالادى. ايتپەسە، اتتىڭ تەرىن، ادامنىڭ ەڭبەگىن ەش قىلعان قۇر سارپالداڭنان باسقا بەرەرى جوق. قۇمىرتاس بۇركىت بابىنان قاراجاياۋ ەمەس. اكەسى دە ايتۋلى ساياتشى بولعان. ءقازىر جاسى ۇلعايىپ، دەنساۋلىق سىر بەرگەن سوڭ توقتاتتى. اكە جولىن جالعاپ كەتە الماعان ول، وسى كۇنگە دەيىن قۇس سالۋعا ونشا قۇلىقتى بولماي تارتىنىپ كەلدى. بۇركىت كوتەرگەننەن گورى، قاقپان قانداعان اڭشىلىعى قىزىق كورىنەتىن. ءبىراق، بويىنداعى تۇقىمنان بىتكەن قۇسبەگىلىك ونەردىڭ قانى تاسىپ جاتاتىن. ءوزى سالىنىپ ساياتشىلىق قۇرماسا دا، قۇس ۇستاعان «مەن، مەن مىنىسكەرمىن» دەيتىندەر ەسكەرمەيتىن توسىن كەڭەس ايتىپ، نەبىر شوراياق قۇسبەگىلەردى شۇلعىتىپ تاستايتىن. بىلتىردان بەرى قۇدىرەتشە، قۇس سالۋعا ءوزى دە ىقىلاس تانىتا باستادى. دەسە دە، كوڭىلىندەگىدەي كەشكىل باس، كەرەگە قانات كەزىكپەي بەتى قايتا بەرگەن. ەندى مىنە، اياق استىنان جولى بولىپ، جومارت اسپان ىزدەگەن جوعىن تورىنا اكەلىپ «توپ» ەتكىزدى.
*******
قۇمىرتاس بۇركىتتى ءۇش كۇن ىرعاققا وتىرعىزدى. ءتورتىنشى تاۋلىكتە قالجىراپ، تۇمسىعىنان شانشىلا قۇلاعان قۇستى تۇيە ءجۇن كۇپىسىنە وراپ، ۇيىقتاتىپ تاستادى. ونىسى – يەسىنىڭ يىسىنە بوي ۇيرەتە بەرسىن دەگەنى.
ەرتەڭىندە ۇيقىسى قانعان بۇركىتىن تۇعىرعا قوندىردى. «ءدۇر-دۇر» سىلكىنگەن قىراننىڭ جون-ارقاسىن سيپاپ، قانات-قۇيرىعىن تاراپ، ۇيىرلەستىرە باستادى. ۇستاعانى ءتۇز قۇسى بولسا دا، قاسارىسىپ، كوپ شارگەزدىك تانىتقان جوق. مىنەزدى، سابىرلى كورىنەدى. قۇمىرتاس ونىڭ بويىنداعى قىراندىق بەلگىسىن توردان بوساتقاندا-اق بايقاعان. كوڭىلدەگى بيىك ولشەمگە ءبارى سيىپ تۇر. موينىن قىلتىڭ-قىلتىڭ ەتكىزگەندە، جىلان باستاعى شۇڭىرەك قىزىل كوزى وڭمەنىڭنەن وتەدى. قادالعان جەردەن قان، جارماسقان تۇستان جان الماي تىنبايتىن ناعىز قانشەگىردىڭ سۇرقى.
قۇمىرتاستىڭ ۇستاپ اكەلگەن بۇركىتىنە اكەسى دە قاتتى قىزىقتى. جەلپىنىپ، ءجۇزى نۇرلانىپ، قىراننىڭ الدىن-ارتىن بىرنەشە اينالىپ ءوتتى. «اي، جانۋارىم-اي! وڭاي قولعا تۇسپەيتىن كەسپەلتەك شوڭگەل سارى عوي مىناۋ! بۇيىرسا، قىلىش تۇمسىق قىرىپسالدىڭ ءوزى بولعالى تۇر» دەپ ءبىر توقتادى. سودان بۇركىتتىڭ ءدال قارسى الدىنا مالداس قۇرىپ وتىرا قالىپ، ارى قاراي سويلەپ كەتتى. «قالىڭ توپشىلى، شالقاق ءتوستى تۇرقى بولەك-اق ەكەن. كۇڭگەيدىڭ جەل مەن جاڭبىر، كۇن مۇجىگەن تاسىنداي قوجىر، تالتاق اياقتارىن كوردىڭ بە؟!. قايتپاس كۇشتىڭ قارىمى بار. اسىرەسە، تەمىردەي تۇياقتارىنىڭ جانىنداعى قوبىشانىڭ ەكى شەتى پىشاقتىڭ جۇزىندەي قىرلى. انە، تۇياق ساۋساعىنىڭ ۇستىندەگى شودىرايىپ بولەك تۇرعان بۋىن-بۋىن تاستاردى سانا. تۇپ-تۋرا بەسەۋ. جەمباسار عانا ەمەس، سىعىم مەن شەڭگەل، تەگەۋرىندە دە سونداي بەس بولات تاس. تابانى قىشىرلى، كوبەنىڭ بۇيىرىندەگى بەزى ءبۇدىرلى». قۇمىرتاس قيسسا تىڭداعان بالاداي وعان قۇلاي قيسايىپ الىپتى. كەنەت اكەسى ورنىنان جەڭىل تۇرىپ، قولىمەن قۇستىڭ ارقاسىنان نىعارلاي باستى. «كوردىڭ بە، بۇگىلۋ، ءيىلۋ دەگەن جوق. مىنا، قوس شالعى دا ايقاسا بارىپ، بايالى قۇيرىقتى جاۋىپ تۇر. ءون بويىنداعى سار جىلتىر ءجۇننىڭ تەڭبىلى تەرەك جاپىراعىنان دا زور. بۇل دا ناعىز قىراننىڭ بەلگىسى» دەپ تاعى تىنىستادى. سوسىن، بالاسىنا ريزا كەيىپپەن قاراپ تۇردى دا «ەتى جاقسى، سەمىز. ءبىراق، مىناۋىڭ كۇي تالعامايتىن جانۋار. اقجەم بەرەمىن دەپ ارىقتاتىپ الىپ جۇرمە. ساربورتپەمەن دە سۋىن تاباسىڭ. قايىرۋىن كەلتىرسەڭ، مەسەلىڭدى قايتارمايتىن قىرانىم وسى دەي بەر»، – دەدى تاياقتاي ساۋساقتارىمەن ايىر ساقالىن كۇلىمسىرەي تاراپ. وسىلاي دەپ بۇرىلىپ جۇرە بەردى دە، قايتا قايىرىلدى. «قوياسىن قامىستىڭ ۇلپىلدەگىمەن تۇسىرسەڭ دە بولادى. سۋ ىشكىزگەنگە قۇمايدىڭ قانات سۇيەگىنەن گورى مىناۋ جاقسى». ول باعانادان ۇستاپ جۇرگەن تىرنانىڭ قۋ جىلىنشىگىن ۇسىندى «تاعى كەرەك دۇنيەلەرىڭ بولسا ايتارسىڭ. ۇيدە كەيبىر زاتتار بوسقا تۇر عوي، ەندى قۇس سالىپ جاتپاعان سوڭ ماعان كەرەگى دە جوق» دەدى. داۋىسىندا ەندى، دۇبىرگە ەلىتكەن سەرپىلىستەن گورى، داۋرەنى وتكەن وكىنىشتىڭ سىزى باسىم. قۇمىرتاس اكەسىنىڭ سوڭىنان ءۇنسىز قاراپ، ءبىراز تۇردى.
قۇس قولعا تەز ۇيرەندى. ءبىر قاراعاندا، اۋىلعا دا، ادامعا دا باۋىر باسقانداي بەينە تانىتتى. يەسى ونى دالبايعا ءتۇسىرىپ اۋرەلەگەن جوق. ەنەسىنەن ءتالىم كورىپ، ارى قاراي ءتۇز تاربيەلەگەن ۇياباسار تاستۇلەككە باپ قانا كەرەك بولاتىن. ەتىن ارىلتىپ، ءىشىن تازالاپ، ابدەن اق ساڭعىرىق بولعاندا اۋزىن تۇمىلدىرىقتاعان قارساققا سالىپ ەدى، «ءشۇ» دەگەندە ءبۇرىپ ءتۇستى. قۇسىنىڭ الىمدىلىعىنا ءتانتى بولعان قۇمىرتاستىڭ كوڭىلى ءوسىپ، قاناتتانىپ قالدى. ەندى تەك، تاقاۋ قالعان سايات مەزگىلىن اسىعا كۇتتى.
*******
قاراشا ورتاسىنان اۋىپ، قار ءبىر جاۋعاندا قۇمىرتاس تا ارۋاققا سيىنىپ، العاشقى قانسونارعا شىقتى. استىندا قار سۋىمەن قويا بەرىپ، جاقىندا ۇستاعان جۇيرىك اقتاڭگەر. ەتى قاتقان سايگۇلىك جەر-سۋدى باسار ەمەس. يەسىنىڭ جانىنا بالاعان جەلقاناتى. بۇرىن ساياتقا مىنىلمەگەن جانۋار بۇركىت الدىرماي ءبىراز اۋرەلەگەن. اقىرى كوندى. قانجىعاعا سالاقتاتىپ قارساق بايلاپ تا ۇيرەتتى.
باسىنا جەڭىل پۇشپاق تىماق كيىپ، تۇيە ءجۇن كۇپىسىن تەرى شالبارعا سىپتىعىرلانا شالبارلانعان قۇمىرتاس اقتاڭگەرمەن شەرتە اياڭداپ الدا كەلەدى. سىرتىنداعى سەڭسەڭ ىشىكتىڭ ءوڭىرىن اشىپ تاستاعان. قاسىندا وسى ماڭايدىڭ جاس قۇسبەگىلەرى – ءابىلقاس پەن توشتىباي. بىر-ەكى قاعۋشى، قوسشى جىگىتتەر بار.
بۇلار كوپ ۇزاماي ءبىر ىزگە كەز بولا كەتتى. «تۇلكى، وسى جاڭا عانا ءجۇرىپتى» دەدى ءابىلقاس ىزگە ءۇڭىلىپ.
– وندا بيىككە تارتايىق.
– قاعۋشىلار ىزگە ءتۇسسىن!
ساياتشىلار الداعى توبەگە ۇمتىلدى.
قۇمىرتاستىڭ كوڭىلى قوبالجۋلى. «قالاي بولار ەكەن!؟». ىشتەي تارتىنۋ بار. «تۇسپەي قويىپ، بەتىم قايتپاي ما؟». وندايدا اكەسى ەسىنە ءتۇسىپ ۇيالىپ كەتەدى. «ءاي، سەن وسى قاقپانىڭدى قۇرىپ جۇرە بەرمەدىڭ بە!» دەيتىن سەكىلدى سالقىن قاراپ.
راسىندا، تۇلكى جاقىن ماڭدا ەكەن. قاعۋشىلار جايداق جىلعانى ورلەپ توقىم ۇرىپ ەدى، ماي قاراعاننىڭ تۇبىنەن ور قىزىل ىتقي جونەلدى. تۇندە عانا جاۋىپ باسىلعان ۋىزداي اق مامىق قاردى ءبىر شوق قىزىل وتتاي ءتىلىپ، لاۋلاپ بارادى. ونسىز دا تۇنىق اۋادا شىراداي جانىپ، تاڭعى ءتاتتى ۇيقىداعى ارۋدىڭ اق تورعىن دەنەسىندەي كەرىلىپ جاتقان سۇلۋ دالاعا اربالىپ كەلە جاتقان كوزدەردىڭ قۇرتىن قوزدىرىپ، جەلىكتىرىپ اكەتتى.
– پاي، پاي!
– ناعىز التايى قىزىلدىڭ ءوزى!
– قانە، توماعا تارتىڭىز! شوڭگەل سارىنى دا بايقاپ كورەيىك...
جاستارى كىشى ءابىلقاس پەن توشتىباي قۇمىرتاسقا جول ۇسىندى. ايعاي شىعىپ، تۇلكى قاشقالى قولىنداعى كەسپەلتەك سارى «ساڭق» ەتە پىشتاكتاپ، تۇڭىلىكتەي قاناتىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرگەن. قىزىققا ەلىككەن قۇمىرتاس ءبارىن ۇمىتتى. «ءيا، ءسات!» دەپ بۇركىتتىڭ توماعاسىن جۇلىپ الدى. بەت الدىنان تەڭىزدەي اق جايقىن دالا «لاپ» ەتكەن شوڭگەل سارىنىڭ شوقتاي قىزارىپ العان كوز جانارى، قىزىل وتتاي الاۋلاپ بارا جاتقان تۇلكى جۇنىنە شاعىلىسىپ، قانقۇمار ءبىر ەسىرىك ۇشقىن «جارق» ەتكەندەي بولدى. يەسىنىڭ قولىن سەرپە كوتەرىلگەن ول جەر باۋىرلاماي بيىكتەپ كەتتى. «اپىراي، مىناۋ قايتەدى» دەگەنشە تۇلكىنىڭ ۇستىنە ءتونىپ قالىپ ەدى. الايدا، ول جاۋىنا بىردەن تۇسپەدى. دوعا ءتارىزدى جارتى شەڭبەر جاساپ، الدىنان وراي شىقتى دا، كەنەت اسپانعا تىك شانشىلىپ، ىلەزدە تومەنگە قاراي جەبەدەي زاۋلادى.
– ويپىراي، ويپىراي!
– جازىم بولار ما ەكەن؟!.
بۇركىت ءبىر وتاۋ قاردى «بۇرق» ەتكىزىپ تۇسكەندە، قۇمىرتاس تا اتىن تەبىنىپ قالدى. شوڭگەل سارىشا ۇشپادى دەمەسەڭ، بۇتا-بۇرگەن، وي-شۇڭقىردا جازىق جەردەي جۇيىتكىگەن اقتاڭگەر ۇلپا قاردى دودىراتا ەسىپ، اق توزاڭنىڭ اراسىندا ايقاس مايدانىنا لەزدە جەتىپ ۇلگەرگەن. كەلە قارعىپ تۇسكەن قۇسبەگى تۇلكىنىڭ اۋزى مەن قۇلاق شەكەسىن قوسا شەڭبەكتەپ، ەندى ءبىر اياعىمەن بەل ومىرتقادان ءبۇرىپ وتىرعان قۇسىن كوردى. يەسى كەلگەندە دە ەش ىڭعاي بىلدىرمەدى. ەكى كوزى شاتىناي قانتالاپ، جەلكە ءجۇنى جاپىراق-جاپىراق بولىپ ءۇرپيىپ كەتىپتى. تۇرىندە سونداي سۋىقتىق، جاۋجۇرەك دولىلىقتىڭ سۇرى بار. قۇمىرتاس بۇركىتتىڭ قارىسقان شەڭگەلدەرىن قامشىنىڭ سابىن تىعىپ ارەڭ جازدى. تۇلكىنىڭ قۇلاق-مۇرنىنان قان شىعىپ كەتكەن ەكەن. وڭ اياعىن اجىراتقاندا شوڭگەل سارىنىڭ بالاق جۇنىنە جۇققان قاننىڭ ءبىر تامشىسى ءۇزىلىپ بارىپ، اپپاق قارعا تامدى. قۇمىرتاس دەرەۋ تۇلكىنىڭ سان ەتىن جالاڭاشتاپ، جىپ-جىلى قىزىلدان بۇركىتىنە جۇلعىزىپ-جۇلعىزىپ جىبەردى. سودان كەيىن عانا ساباسىنا تۇسكەن قۇسىنا توماعا كيگىزىپ، قولىنا الدى.
ءجۇنى ابدەن جەتىلىپ، قۇلپىرعان قىزىل تۇلكىنى «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز» دەپ قارعا ۇرىپ-ۇرىپ جىبەرگەن ول، باسقالارىنان جاسى ۇلكەن ءابىلقاستىڭ قانجىعاسىنا بايلادى.
– قانجىعا قاندى بولسىن!
– اللا جولىمىزدى وڭعارسىن!
– ويدويت دەگەن! وت قوي مىنانىڭ ءجۇنى، – دەسىپ كەۋ-كەۋلەگەن قۇسبەگىلەر العاشقى ولجالارىنىڭ قوماقتى بولعانىنا قۋانىپ قالعان.
شوڭگەل سارىنىڭ الگىندەگى تەبىنىنە، ءوزىنىڭ ونى قايىرۋىن جەتكىزىپ، زار كۇيىنە كەلتىرگەنىنە قۇمىرتاس ەرەكشە قۋانۋلى. تىزگىندى قويا بەرە سالىپ، بۇركىتىن ءالسىن-الى سيپالاي تۇسەدى.
قۇسبەگىلىكتىڭ جان سۇيىندىرەر ەڭ ءبىر قۇمارلى ءساتى - ءوزىڭ باپتاپ، ءۇمىت ارتىپ سالعان قىرانىڭنىڭ بەتى قايتپاي اڭعا ءتۇسىپ، ايىزىڭدى قاندىرۋى ەكەن. بالكىم، سىرتتان قاراپ تۇرعان ادام بۇركىتتىڭ تۇلكىنى باسقان كوز الداعى قىزىعىنا عانا كوڭىل جەلپىنتەتىن شىعار. ال، قۇس يەسىنىڭ باستان كەشەر سەزىمى ودان الدەقايدا تەرەڭ. ەڭ الدىمەن تۇزدەن ۇستاعان نە ۇيادان العان قۇسىڭنىڭ قىراندىعىن تاني ءبىلۋ دەيتىن تالعامپازدىعىڭ سىنالادى. ۇيقى-كۇلكى كورمەي قايىرىپ باپتاعان بۇركىتىڭنىڭ تايىنباي اڭعا ءتۇسۋى – قۇسبەگى دەيتىن ادامنىڭ قاتارداعى قىزىلكوز قىزىققۇمار ەمەس، قىراننىڭ مىنەزىن، ساياتتىڭ سىرىن زەردەسىنە توقىعان سۇڭعىلا جان ەكەنىن بىلدىرمەي مە!؟
ءابىلقاستىڭ قانجىعاسىندا قۇلپىرا بۇلعاق قاققان تۇلكىگە قاراپ، قۇمىرتاستىڭ كوڭىلى شارىقتادى. قۇس سالۋدىڭ ءلاززاتىن بۇرىن نەعىپ سەزىنبەگەن. ەشكىمگە قياناتى جوق ناعىز ءادىل ايقاس. تۇلكىنى اتىپ-شاپپايسىڭ، تەمىر ءتىستى قاقپاننىڭ دا قاجەتى جوق. ءبارى تابيعي. بۇركىتتىڭ تۇلكى الۋىن ەشكىم ويدان شىعارىپ، قولدان قۇراستىرعان جوق. ءتاڭىر جاساعان تابيعاتتىڭ كەسىمدى زاڭى. بۇركىتشى سول بار زاڭدى پايدالانادى. تەك ادام بولمىسىنا ءتان ايلاسىن قولدانادى. ەندى، پەندە بالاسىنىڭ ايلالى بولۋى – ول دا ءتاڭىردىڭ تورەلىگى. ءبىر ايىرماشىلىعى – بۇركىت پەن تۇلكى ءتاڭىردىڭ ۇكىم-ۇياعرىمىن بۇلجىتپاي اتقارسا، ادام ءوزىنىڭ اقىلدى ارتىقشىلىعىنا سۇيەنىپ، تابيعات زاڭىمەن وزىنشە باسەكەگە تۇسەدى ەكەن. اناۋ اسپانداعى قىرانعا دالاداعى ءتۇز تاعىسىن ۇستاتىپ، قانجىعاسىنا بايلاپ الۋى سونىڭ ءبىر كورىنىسى. ايتسە دە، قۇسبەگى تابيعاتقا جاۋ ەمەس، قايتا دوسى. ويتكەنى، ول ءبارىبىر تۋ باستا ءتاڭىر جاراتقان زاڭنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كورمەگەن...
سول كۇنگى قانسوناردا قۇمىرتاستار ءۇش بۇركىتكە جەتى تۇلكى، ءبىر قارساق الدىردى. قاعۋشى جىگىتتەر دە قۇر قالماي، بىرەۋى قارساق، ەكىنشىسى تۇلكى ەنشىلەدى. قانجىعالارىنا ەكى تۇلكىدەن ايقاستىرا بايلاعان ءۇش قۇسبەگى ەرىندەرىنە قۇيا سالعان كۇرەڭ ناسىبايعا قۇشىرلانا تاماسانىپ، تىستەرىنىڭ اراسىنان «شىرت» تۇكىرە اياڭداپ بارا جاتتى. توماعالى قۇستارىن بيالايعا قوندىرىپ، قاتارلاسقان ساياتشىلاردىڭ ۇزەڭگىلەرى بىر-بىرىنە تيە سىڭعىرلاپ، تىپ-تىمىق كەشكى دالانىڭ سيمفونياسىنداي الىستاعى قارلى جوتالار مەن ساي-جىلعالارعا ءسىڭىپ قالدى.
*******
قىس بويى قانجىعاسى قۇرعاماعان قۇمىرتاس شوڭگەل سارىعا ابدەن باۋىر باسىپ، شىعاردا جانى سونىڭ ۇستىندە بولدى. بۇركىتىنىڭ قايدا سالساڭ قايتپايتىن قىراندىعى ونى باسقا ادامعا وزگەرتىپ جىبەرگەندەي. كوڭىلى ءور، ەڭسەسى بيىك.
قۇسىنىڭ اڭعا شانشىلا تۇسەتىن ادەتىنەن قورقىپ ەدى. ونداي قىراندار تاۋ-تاستى جەردە وڭاي اراندالادى. ايتكەنمەن، شوڭگەل سارى ولەر-تىرىلەرىن بىلمەيتىن ەسەر ەمەس بولىپ شىقتى. كۇدىردە اڭدى تاڭىنان بۇرە، سىپىرا باساتىنى يەسىن ءسۇيىنتتى.
وتكەن جولى ءابىلقاس بوكتەر تاۋدان تۇلكى ءتارىزدى ءبىر ەرەكشە اڭ وكرگەنىن ايتىپ كەلدى. توشتىباي ەكەۋىنىڭ قۇسى دا الا الماپتى. قار بەتىنەن قاشقاندا ساعىمدانىپ، ەكى اڭ كەتىپ بارا جاتقانداي كورىنەدى ەكەن. ءتونىپ بارعان بۇركىتتەر ونىڭ ساعىمىنا ءتۇسىپ، جەر سوعىپ قالعان.
ءۇش كۇننەن كەيىن، سارسەنبىنىڭ ءساتىن ساناپ اتتانعان قۇمىرتاس تۇسكە قاراي الگى ەرەكشە اڭعا كەزىگە كەتتى. راسىندا تاڭعاجايىپ جاراتىلىس ەكەن. قۇبىلىپ ويناپ، ساعىمدانىپ، بۇلدىراپ بارادى. «تاۋەكەل» دەپ توماعا تارتقان بۇركىتشى ءالىپتىڭ ارتىن باقتى. ەندى از بولسا جان ۇشىرعان اڭ تاۋعا ءىلىنىپ كەتۋگە جاقىن. قىزىق بولعاندا، بۇل جولى قۇسى بيىكتەمەي ۇشتى. تاعات قىلا الماعان قۇمىرتاس تا ات باسىن قويا بەردى. ءبىر زاماندا بۇركىتى اڭعا جەتتى اۋ دەيمىن، ۇمار-جۇمار ءتۇسىپ قالعانداي بولدى دا، قايتادان تەز تايقىپ شىقتى. «اتتەگەن-اي، جەر سوعىپ قالدى-اۋ» دەپ ويلاعانى سول ەدى، شوڭگەل سارى جانە ءشۇيىلىپ بارىپ، باسىپ قالعانداي كورىندى. اقتاڭگەرمەن ارقىراتىپ بۇل جا جەتتى. قۇسى اڭدى ۋماجداپ العان ەكەن. يەسىنە ايقۇلاقتانا قاراپ، ماساتتانعان بەينەمەن شاڭقىلداي پىشتاكتايدى. ونىڭ ادەتتەگى اڭ ەمەس ەكەنىن سەزگەن شوڭگەل سارى بۇيىرلەي بارىپ تەۋىپ ءتۇسىرىپ، سودان كەيىن شەڭگەل سالعان ەكەن. قۇسىنىڭ سەزىمتال، جىرىندىلىعىنا قۇمىرتاس سوندا قاتتى تاڭقالىپ، ەرەكشە اسەرلەنگەن. ال، ۇستاعانى تۇلكى ەمەس بولىپ شىقتى. ءبىر وزگەشە، كەرەمەت اڭ. قۇلپىرعان ءجۇنى باسىنان كوتەرسەڭ اياعىنا، اياعىنان كوتەرسەڭ باسىنا توگىلىپ، كوز سۇرىندىرەدى.
«جانات دەنەن اڭ وسى، – دەدى اكەسى ونى كورگەن جەردەن، – بۇل وڭىردە سيرەك بولسا دا تۇقىمى بار. مىناۋ قارا جانات ەكەن. ال، بۇنىڭ قىزىلى دا بولادى. ول، ءتىپتى كوركەم».
شوڭگەل سارىنىڭ جاناتتى تەۋىپ ۇستاعانىن ەستىگەندە اكەسى دە ريزا بولدى. «پاي، پاي، پاي شىركىن! بۇركىت دەگەن جارىقتىق دويىر كۇش، تەگەۋرىندى تۇياقتىڭ عانا ەمەس، سەزىم مەن اقىلدىڭ دا يەسى عوي. جىلقىمەن تابيعاتى ءبىر. قىراننىڭ دا ءبىز كورمەگەن نەبىر ءتۇرى بار ەكەن عوي. اۋەلى، ءبيتتى قىران، قۇرتتى قىران دەگەندەر بولادى دەپ ەستيتىنبىز. ءبيتتى قىراننىڭ ۇستىندە ايىرباس قۇرت سەكىلدى بيت تىرشىلىك ەتەدى ەكەن. ونى بيتتەگەن مالدىڭ ۇستىنە قويا بەرسەڭىز، بۇركىتتىڭ ءبيتى مالدىڭ ءبيتىن قىرىپ جىبەرەدى دەيدى. قاراشى، ءوزىن بىلاي قويىپ، ۇستىندەگى ءبيتى دە قاندى اۋىز بولىپ تۇرماي ما. ال، قۇرتتى قىراندا جىلقىنىڭ قاتپارلى قارنىنداعى سەكىلدى قۇرت بولادى دەيتىن. ونىڭ نە ەرەكشەلىگى بار ەكەنىن قۇنىتتاپ ەسكە ساقتاماپپىز» دەگەن.
بۇركىتىن بابىنان تايدىرماعان قۇمىرتاستىڭ دا، قۇسىنىڭ دا اتى شىعا باستادى. قىرانى تىلەنىپ ۇشىپ، قاراقۇيرىق تا العان. قارسىلىق كورسەتپەگەنىمەن، قوڭىر اڭدى كوپ جاعالاسىپ، تۇمسىقتان تەگەۋرىن سالىپ، ومىرتقادان شەڭبەكتەپ، السىرەتىپ قۇلاتتى. الايدا، قىستاي ارىنى قايتپاعان قۇسى ويلاماعان ءبىر وقىسقا جولىققانى.
وتارداعى قويشىلارعا تۇنەپ شىعىپ، تۇسكە دەيىن ءبىر تۇلكى الدىرعان قۇمىرتاس، ەكىنتى اۋا وزەنگە قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان. ءبىر كەزدە الدىنان انەۋكۇنگى جانات سەكىلدى قارالتقىم اڭ تۇرا قاشسىن. «ءاي، جانات-اق بولارسىڭ» دەگەن بۇل اسىعىس. كۇن شىتقىل، جەلەمىك ەدى. بۇركىتى دە سۋىق سورىپ كەلە جاتقان. يەسى توماعا تارتقاندا، اڭدى كورگەن قىران اتىلا ۇشتى. ايتكەنمەن، بىرنەشە رەت ءشۇيىلىپ بارسا دا، قايتا-قايتا تايقىپ شىعا بەردى. بۇنداي مىنەزىن كورمەگەن يەسىنىڭ كوڭىلى الدەنەدەن سەكەم الىپ، اتىنا قامشى باسقان. قىرسىققاندا جەل دە قارسى ەكەن. جانە ۇمتىلعان بۇركىتىن ايقايلاپ شاقىرىپ ەدى، ەلەمەدى. ەبەدەيسىز قالبالاقتاي بارىپ، ءتۇسىپ قالعانداي بولدى. الدان اپىر-توپىر قار بۇرقىراپ، بۇركىتتىڭ «شاڭق» ەتكەن اشتى داۋىسى شىقتى. قۇسبەگى دە شاۋىپ جەتكەن. مەجەسى قاتە كەتىپتى. شوڭگەل سارىنىڭ باسىپ جاتقانى جانات ەمەس، ۇلكەندىگى يتكە جەتەقابىل قارا تۇلكى ەكەن. ءالى جانى شىعىپ ۇلگەرمەگەن، دەنەسى جيرىڭ-جيرىڭ ەتەدى. ويىندا ەشتەڭە جوق، ادەتتەگىدەي، بۇركىتىنىڭ شەڭگەلىن اجىراتىپ جاتقان قۇمىرتاس كەنەت كوزى «اقشىراڭ» ەتىپ، شوشىپ كەتتى. قۇسىنىڭ سىعىمى جوق. بۋىنى شولتيىپ جاتىر. «و، اتاڭ ەتىن جەگىر، شايناپ تاستاعان ەكەن-اۋ» دەدى داۋىسى دىرىلدەپ. جەلكە ءجۇنى قوقيىپ، قاسارىسقان قىران جاۋىن سوندا دا قويا بەرمەپتى.
قۇسبەگى قاتتى وكىندى. «ەكىنتى مەن اقشامنىڭ اراسىندا بەكەر جەلىككەن ەكەنمىن. مىنا قارا پالە كەسەلگە جولىققان بولدى عوي. قايران قىرانىم-اي، الدا جانۋارىم-اي» دەپ قۇسىن قۇشاقتاپ ەگىلىپ كەتتى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي، مەلشيىپ ءبىراز وتىردى. بۇركىتتىڭ شولتيعان ساۋساعىنان شىپ-شىپ قان تەۋىپ تۇر. اۋىرسىنىپ، اياعىن كوتەرىپ-كوتەرىپ قويادى. يەسى دەرەۋ تۇلكىنىڭ سان ەتىنەن جۇلدىرماق بولىپ ەدى، كىرجيىپ قارامادى. «وسى كۇيگە دۋشار ەتكەن سەنسىڭ» دەگەندەي موينىن تەرىس بۇردى. كوزدەرى بوزارىپ، ايازبەن شاڭىتتانعان كوكجيەككە مۇڭدانا، قينالا تەلمىرەتىندەي. قۇمىرتاستىڭ وزەگىن ءورت شالىپ، تۋرا قاراۋعا ءداتى شىداماي، كوزىن تايدىرا بەردى. كەنەت ول ويىنا ءبىر نارسە تۇسكەندەي اتىپ تۇرىپ، تۇلكىنىڭ ىرسيىپ جاتقان اۋزىنان شوڭگەل سارىنىڭ قىرشىلعان تۇياعىن الدى. «بولات، قۇرىش تۇياقتار ەندى قايتا ورنىنا كەلمەيدى. قۇسىن ماڭگى كەمتار، مىسكىن قىلىپ العانى ما؟!» اشۋى القىمىنا تىعىلعان قۇسبەگى قۇيرىعى ءبىر قۇشاق بولىپ جاتقان قارا تۇلكىنىنى بوربايدان ەكى ايىردى دا، قۇسىنىڭ باسىنان جەتى رەت اينالدىرىپ، بار كۇشىمەن بۇتا-قاراعاننىڭ اراسىنا لاقتىرىپ جىبەردى. «ءتىفۋ، قارا سايقال! پالە-قازانىڭ قاراسى سەنىمەن باتسىن، قىراننىڭ تۇياعىنعان ساداعا كەت!» دەدى بەيۋاقپەن بىرگە قارعانىپ. سودان، ءبىر ۋىس بولىپ، ءشوجىپ وتىرعان بۇركىتىن ايالاي قولىنا الدى. ءدال ءقازىر قويا بەرە سالعىسى كەلىپ ءبىر وقتالدى. سوندا عانا كوڭىلى تىنشتالاتىنداي. ءبىراق، قۇسىنىڭ الدىنداعى كىناسى ونىمەن جۋىلا ما؟ كەرىسىنشە، شولاق، كەم ساۋساق قىران ارام ولمەي مە! وسىنى ويلاعان ول ءوز بەكىمىنەن تەز اينىدى. بۇركىتتىڭ شولاق ساۋساعىن باسىنداعى شىتىمەن تاڭدى دا، ءوزىن ات كورپەسىنە وراپ الدى. ءبىراز كۇن اڭ قاراپ جۇرمەك بولىپ شىققان، سول كۇنى سۋىت تارتىپ، ۇيىنە قايتتى.
– ءتىلىمدى الساڭ ەندى بۇنى قويا بەر، – دەدى اكەسى بۇركىتتىڭ دومالانىپ قالعان ساۋساعىنا قاراپ، – قانشا باپتاعانىڭمەن بۇرىنعىداي بولمايدى. كەمدىگىن ىستەتەدى. بەكەر وبالىنا قالما...
مىنا ءسوزدى ەستىگەندە قۇمىرتاس قولقا-باۋىرىن بىرەۋ سۋىرىپ بارا جاتقانداي شىرقىرادى. قويا بەرۋدى ءوزى دە ويلاعان. ءبىراق، جەمە-جەمگە كەلگەندە قۇسىن قيا المادى. ودان ايىرىلسا كۇنى قاراڭ بولاتىنداي قاتتى قۇلازىپ، يىعى ءتۇسىپ كەتتى. اقىرى بولماعان سوڭ اكەسى وعان اقىل كورسەتىپ، بۇركىتكە جاساندى تۇياق سالىپ الۋدى ايتقان. بۇل قۇسبەگىلەر اراسىندا بار ءادىس. ەسى شىققان قۇمىرتاس ونى نە عىپ ويلاماعان!؟ شوڭگەل سارىنىڭ تۇياعى جوق بولعانىمەن، ساۋساعى ءبۇتىن. قۇداي قاراسقاندا تۇلكى ساۋساقتىڭ بەرگى بۋىنىنان شايناپتى. ال، تاعا-شەگە، پىشاق قانا ەمەس، ايۋ قاقپانعا دەيىن ءوزى سوعىپ الاتىن قۇمىرتاستىڭ ۇستالىعى ەلگە ءمالىم. سونىمەن، قۇس سالعالى قولى تيمەگەن كورىگىن قايتا قىزدىرعان ول ءىشىن قۋىستاپ، جەزدەن تۇياق جاسادى. ونى شولاق ساۋساققا كيگىزىپ، سىرتىن ساقينالاپ بەكىتىپ تاستادى. بىر-ەكى كۇن اۋىرسىنعانداي بولعانىمەن، بۇركىت ونى ەلەڭ قۇرلى كورمەي كەتتى. يەسىنىڭ وزىنە دەگەن ادال نيەتى، اياۋشىلىعى ونى سەرپىلتىپ جىبەرگەندەي. قىراندىق قانى قايتا ويناپ شىعا كەلدى. سول جەز تۇياقپەن دە تالاي ءتۇز تاعىسىن شەڭبەكتەپ، قۇمىرتاستىڭ قانجىعاسىن قانداۋمەن بولدى. قىراننىڭ كەمدىگىن دە، قۇسبەگىنىڭ ولقى كوڭىلىن دە جاساندى جەز تۇياق بۇتىندەپ، قالپىنا تۇسىرگەن. الايدا، سودان كەيىن شوڭگەل سارى «سارىشولاق» اتانىپ كەتتى.
اقپاننىڭ باسىنا قاراي ساياتشىلىق توقتاپ، قۇسبەگىلەر دە دامىل تاپتى. بۇدان ءارى اڭنىڭ جۇپتاسىپ، ۇيىعاتىن ۋاقىتى. اسىرەسە، تۇلكىنىڭ ءجۇنى ءتۇسىپ، ءيىسى جامان بولىپ كەتەدى. جان-جانۋاردىڭ تۇقىم كوبەيتەر كەزىندە اڭشى-ساياتشى قاۋىمى ارانىن اشپاي، قۇستارىن كەلەسى قىسقا دەيىن تۇعىرعا قوندىرادى.
*******
قۇمىرتاس جاز بويى شىمنان تۇعىر جاساپ، سارىشولاقتى بۇلاق جاعاسىنداعى جاساڭعا بايلاپ تۇلەتتى. جەمتىك، ولەكسە جەگىزگەن جوق. ەت تاۋسىلسا، ارنايى مال سويدى. يەسىن داۋىسىنان، ءتىپتى توماعامەن وتىرسا جۇرىسىنەن تانيتىن قۇسى ول جاقىنداسا پىشتاكتاپ، قاناتىن قاعىپ، قۋانعان بەينە بايقاتاتىن. جەمى بولسىن، بولماسىن ات ۇستىنەن «كا،كا»-لاپ شاقىرسا دەرەۋ قولعا قونا قالاتىن. ەركەلەگەندەي باسىن يەسىنىڭ بەتتەرىنە ۇيكەلەيتىن ساتتەرى دە بولۋشى ەدى. وندايدا قۇسبەگى دە مەيىرلەنىپ، ونىڭ قانات-قۇيرىعىن تاراپ، اينالىپ-ۇيىرىلەدى.
ساياتشىلىققا ءبىرجولا بەرىلگەن قۇمىرتاس اقتاڭگەر اتتى تاعى دا قار سۋىمەن قويا بەردى. قىرانىن تۇلەتىپ، باپپەن قايىرىپ، جەلتوقسان مەن قاڭتارداعى قانسوناردىڭ قىزىعىن سارىلا كۇتۋمەن بولدى.
كۇز دە جاقىنداپ كەلە جاتتى...
قازاننىڭ اياعى. جايلاۋدان تۇسكەن ەل كۇزەۋ الىپ، ەندى قىستاۋعا كىرۋگە قامدانعان. سول كۇنى قۇمىرتاس بۇركىتىنە جاڭا توماعا، وزىنە ارقاردىڭ مويىن تەرىسىنەن بيالاي تىگىپ ۇيدە وتىرعان. ءتۇس الەتىندە ەسىكتەن «سالاۋماعالەيكۇم» دەپ گۇرىلدەي سالەم بەرىپ كىرگەن ادامعا ول «جالت» قارادى. الاعاقتى مەكەندەيتىن جيەنى ءابدىشامىل ەكەن. اكەسى الداباي جوعارى-تومەنگە اتى شىققان، داۋلەتتى، مال-جاندى ادام. بۇلا وسكەن باي مىرزاسى ناعاشىلارى جاققا جىلىنا ءبىر سوعىپ تۇراتىن. ءبىراق، بيىلعى كەلىسى ەرتە. ادەتتە، قىسقا قاراي، سوعىمنىڭ جىلى-جۇمساعى دايىن بولدى-اۋ دەگەن كەزدە جەتەتىن.
قۇمىرتاس جيەنىمەن ءتوس سوعىستىرا امانداسىپ، تورگە شىعاردى. اۋىل-ايماقتىڭ، اپايىنىڭ اماندىعىن سۇراپ قاۋقىلداپ جاتىر. ءابدىشامىلدىڭ كۇمىس كىسەلى بەلدىگىندە زەر تاستى توماعا مەن ورنەكتى جەمقالتا كوز تارتادى. ءبىر جاعىندا ويۋلى بيالايى سالاقتايدى. ول دا قۇس سالىپ، ساياتشىلىق قۇرۋعا اۋەس. باي جىگىتكە جاراسىمدى دا. قىران قۇس تا «مەنى ادامنىڭ قولىنا تۇسىرە كورمە، ەگەر تۇسىرەر بولساڭ توعىز ۇلى، توقسان ايعىرى بار پەندەگە كەزىكتىر» دەپ تىلەيدى ەكەن. جەتى اتادان بەرى قازانىنان قاسپاق كەتپەگەن ءابدىشامىل قىران تىلەگىن ورىنداۋعا شاماسى قاپتال كىسىنىڭ ءبىرى. ونشا-مۇنشا ادامدى ەلەپ كەتپەيتىن تاكاپپار جيەننىڭ ۇلكەن ۇيگە ەمەس، بۇندا ءتۇسۋى دە قىزىق.
ءبىر قويىن الىپ ۇرعان قۇمىرتاس، قوناعىن استى-ۇستىنە ءتۇسىپ كۇتتى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن سوزىلعان اڭگىمە بۇركىت پەن سايات تۋرالى بولدى. اراسىندا جيەنى بىلتىردان بەرى قولىنا دۇرىس قۇس تۇسپەي، مەسەلى قايتىپ جۇرگەنىن قاراقتاتتى.
ەرتەڭىندە جايىمەن تۇرعان ءابدىشامىل شايدان كەيىن اتتاناتىن بەينە بايقاتقان.
– ال، جيەن! وت الىپ جۇرگەن جوقسىڭ، ءبىراز كۇن اۋناپ-قۋناپ جاتساڭشى، – دەدى قۇمىرتاس جۇرەلەپ الىپ، ۇشاتىن قۇسشا ۇمسىنىپ وتىرعان ابدىشامىلگە قاراپ.
– جاتقان دەگەن وسى عوي، ءدام تارتسا تاعى كەلەمىز.
– وندا، بۇيىمتاي شارۋاڭدى ايتا وتىر.
جيەنى قاتتى ءبىر جوتكىرىنىپ الدى. توبەسى ءتورت سايلى قۇندىز بوركىن شەشىپ، جىپسىگەن ماڭدايىن ءسۇرتتى.
– ايران سۇراي كەلىپ، شەلەگىڭدى جاسىرما دەگەن. وزىڭىزدەن ءبىر قالاۋىم بار ەدى...
– ايت، ايت جيەنجان! جاقسى بولسا ناعاشىڭ، كۇندە شاۋىپ باراسىڭ دەگەن. ات-اتان سۇراساڭ دا بار عوي، قۇدايعا شۇكىر.
– ە، ە-ە، ناعاشى. ات پەن اتانعا ءوزىم دە كەندە ەمەس ەكەنىمدى بىلەسىز. مەنىڭ قالاۋىم باسقا، باسقا بولعاندا دا مىنا ءسىزدىڭ سارىشولاعىڭىزعا قولقا سالىپ كەلىپ وتىرمىن.
ايتارىن مايموڭكەلەمەي، توتەسىنەن تارتقان ءابدىشامىل «ەندىگىسى ساعان سىن» دەگەندەي توردەگى جۇككە شالقالاي وتىردى. قاپتال شاپانىنىڭ تۇيمەلەرىن دە اعىتىپ تاستادى.
بۇنى ەستىگەندە قۇمىرتاستىڭ جۇرەگى «زىرق» ەتە قالدى. بوساعادا مۇلگىپ وتىرعان سارىشولاققا وقىس قارادى. كەشەدەن بەرى ءىشىن تىرناعان كۇمانى باسقا ۇرعانداي شىنعا اينالعانىن-اي! بۇركىتى دە الدەنەنى سەزىپ، كوڭىلى ءتۇسىپ كەتكەندەي. ونى كورىپ ءتىپتى جانى اشىپ، جۇرەگى ەزىلىپ كەتتى. ءبىراق، سىرتقا سىر بىلدىرگەن جوق.
– وي، ءابدىش-اۋ! كەم بولىپ قالعان جامان سارشانىڭ قاي جەرىنە قولقا سالعالى وتىرسىڭ. بەكەر ەڭبەگىڭى ەش قىلادى عوي ول، – دەدى زورلانا كۇلگەن بولىپ. سارشولاقتى وتىرىك جامانداعانىنا شىداي الماي، وعان كوزىنىڭ استىمەن تاعى ءبىر قاراپ قويدى.
اڭگىمەنىڭ بەتى اشىلعان سوڭ ءابدىشامىل ءتىپتى كەڭىپ العان. «بۇلتالاققا سالىپ، قالاۋىمدى باسقاعا بۇرىپ جىبەرمەسىن» دەگەن الاڭى دا جوق ەمەس.
– اپىراۋ، ناعاشى. ات قۇلاعىنان اقساي ما. قاس قىران ءبىر تۇياقتان كەمدىك كوردى دەگەندى ەستىمەپپىن. ونى بىلاي قويعاندا، شەبەر قولىڭىزبەن بولات قانجارلارعا الماس قىلىش قوسىپ، كەمدىگىن بۇتىندەپ قويىپسىز ەمەس پە. بىزدەي قاراعا ەرۋشىلەر، سىزدەردەي مىنىسكەردىڭ سارشاسىن دا مىسە تۇتپاقسا لاجى بار ما. سونى داتكە قۋات قىلامىز عوي، – دەدى.
قۇمىرتاس سوزدەن ۇستالعانىن بىلسە دە، ەندى باسقا ءبىر جاعىنا جالت ەتتى.
– ناعاشىڭنىڭ ماقتاۋىن اسىردىڭ عوي، جيەن. سول ءسوزىڭ راس بولسا، مەن ساعان ءوز قولىممەن ءبىر قۇس ۇستاپ، باپتاپ بەرەيىن. ساعان دا اتى-زاتىڭا ساي سالىپ جۇرەتىن ءبىر قىران كەرەك قوي.
ءابدىشامىل بۇل تۇزاقتى باسقان جوق. بۇرىن دا بىرەر رەت ءجۇرىپ، تۇمسىعى تاسقا تيگەن سوقپاعى. سوڭعى ۋاقىتتا قۇستان سالىمى بولماي، جىگەرى قۇم بولىپ جۇرگەندە سارىشولاقتىڭ اتاق-داڭقى دۇڭكىلدەي باستادى. قولىنا وڭكەي بۇقاتانا، جارعاق اياق تۇسكەنىنە نامىستانىپ ولەردەي بولعان باي اتانىڭ شوراسى، بيىل سونىڭ ەسەسىن ءبىر قايتارماق بولىپ، سارىشولاقتى كوزدەپ قويعان. ءبىر جاعىنان، ايتۋلى قىران بوتەندە ەمەس، ناعاشىلارىنىڭ اۋىلىندا بولعاندىقتان سەنىممەن، سالماقپەن كەلگەن بەتى ەدى.
– قۇستى ۇستاپ-اق بەرەسىز عوي. وعان كۇمانىم جوق. ايتسە دە، ونىڭ قانداي بولىپ كەزىگەرى ءبىر قۇدايعا ايان. اۋەلى، بابىن تاۋىپ، باعىن اشا السام جاقسى. كەرىسىنشە، ءوز ماڭدايىما سور بولا ما دەپ قورقامىن. ودان دا ناعاشى، وسى ءسىزدىڭ سارىشولاعىڭىزدى ۇستاپ، سالىمىمدى ءبىر بايقاپ كورمەكپىن.
قۇمىرتاس ەندى بۇلتالاقتاي بەرۋدىڭ ورىنسىز بولارىن ءتۇسىندى. قالاي قيالاسا دا، كوك سوقتا ماڭدايىن كولدەنەڭ تارتقان جيەنى قۇسىنا قۇلعاناداي جابىسىپ، قۋساڭ كەتەتىن ەمەس.
ونىڭ بوگەلىپ قالعانىن اڭداعان ءابدىشامىل ىرىقتىلىق وزىنە وتە باستاعانىن سەزىپ، باستىرمالاتىپ العىسى كەلدى.
– قولى قۇتتى قۇسبەگى بولدى دەپ وزىڭىزگە ەل تامسانىپ ءجۇر. سارىشولاق سوڭعى قىرانىڭىز بولماس ناعاشى! اماندىق بولسا ءالى تالاي قوجىر اياق تۇعىرىڭىزدا تۇلەيتىنىنە ءشۇبام جوق. قانشا دەگەنمەن تۇڭعىش قانات قاقتىرعان قۇسىڭىز عوي، ىستىق بولادى. قيماي وتىرعانىڭىزدى دا بىلەمىن. ءبىراق، مىنا جامان جيەنىڭىز دە ءبىر قولقاڭىزعا تاتيتىن شىعار. «ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەيدى» دەمەي مە. ءتىپتى، قىرىق سەركەشىمنىڭ ءبىرى ەمەس، ءبارى دەپ-اق بىلەيىن. «قۇر اياققا باتا جۇرمەيتىنىن» دە ەسكەرمەي وتىرعام جوق. اياقباۋىنا نە قالايسىز، توسىلماي ايتىڭىز. قىرىق قىسىراق، توقسان توعاناق بولسا دا شىدادىم.
قۇمىرتاس ايلالى جىلقىشى تۇيىققا اكەلىپ قاماعان قاشاعانداي دەنەسىن تەر باسىپ، قىسىلىپ كەتتى. تۇرىساتىن جاۋ ەمەس، قۋىساتىن داۋ ەمەس، قىلبۇراۋ سالعان جيەن قالاۋى قاي شيىرعا سالسا دا قۇتقارار ءتۇرى جوق. بۇدان ارى شالقالاۋعا كەلمەيتىندەي كوكجەلكەنى جارعا اپارىپ ءبىر-اق تىرەدى. ەندى قۇمىرتاس ءبىر كەكجيسە «الماعانىم سول بولسىن» دەپ، شىعىپ جۇرە بەرەتىن جەرگە اكەلىپ قويدى ءابدىشامىل. وندا ارتىنان قۋىپ بارىپ، ءوزىڭ اپارىپ بەرەسىڭ. ءتىپتى، جيەن الدىندا ايىپتى بولۋىڭ دا كادىك ەمەس. ودان دا جاڭا ءابدىشامىل ءوزى قولعا ءىلىندىرىپ قويعان ءجىپتىڭ ءبىر ۇشىنان ايىرىلماۋ كەرەك. ءبىراق، ونى قالاي تارتىپ قالعان دۇرىس. كەيىن شيەلەنىسىپ، ءتۇيىن بولىپ قالاتىن جاعىنا ما، الدە كۇرمەۋى جازىلىپ، كوڭىلگە كىربىڭ تۇسىرمەيتىن تۇسىنا ما!؟ ەندىگى ماسەلە وسى ىڭعايلى تۇستى تابۋ. ال، ونى ءبىر تاپسا، ىلدەباي تابادى.
ول جيەنىنە جاۋاپ قايتارۋدىڭ ورنىنا، ەسىك الدىندا ونى-پۇنى شارۋامەن كۇيبىڭدەپ جۇرگەن ايەلىنە داۋىستادى.
– ءاي، بايبىشە، مىنا ابدىشامىلگە داستارقان جايىڭدار! شولدەگەن شىعار، تاڭداي ءجىبىتسىن. مەنىڭ ناسىبايىم تاۋسىلىپ قالىپتى. بارىپ، ىلدەبايدىڭ شاقشاسىنان ءبىر اتىپ، قۇرىس-تىرىسىمدى جازىپ كەلمەسەم، جامان جيەن قىسىپ جىبەرمەدى مە، – دەپ شىن نيەتىمەن قارقىلداي كۇلدى.
ءابدىشامىلدىڭ دە كوڭىلى جايلانىپ سالا بەردى. جولى بولىپ، سارىشولاقتى قولعا قوندىراتىن ءسات تە جاقىنداعان سىڭايلى. ەندى نە دە بولسا اسىقپاي، سوڭىن كۇتەدى.
قۇمىرتاس كەلگەندە ىلدەباي دومبىراعا تيەك جونىپ وتىر ەكەن.
– ءيا، قوناعىڭدى اتتاندىردىڭ با؟ – دەدى بۇعان مويىن بۇرماستان.
– سالماعى قاپ تاۋىنان دا اۋىر قوناقتى اتتاندىرۋ وڭاي بولماي تۇر عوي. قولتىقتاي كەلگەن قولقاسى، قالتاسىنا سالا جۇرگەن قالاۋى بار ەكەن.
– اۋ، نە دەيدى. قاسقالداقتىڭ قانىن سۇراپ وتىرماعان شىعار...
– ءجا، ىلدەباي. قالجىڭعا اينالدىراتىن جاي ەمەس، الگى جيەن سارىشولاقتى سۇراپ وتىر.
– سونىمەن...
– بەكىنىپ كەلىپتى. ءبىراق، بۇدىرسىز دا ەمەس، ءبىر ءجىپ ۇستاتادى. قانداي قولقاڭا دا كوندىم دەيدى.
ىلدەباي ءابدىشامىلدىڭ ىڭعىلىن كەشە بايقاعان. ساۋىرى دوڭگەلەنگەن سەمىز قۇلا اتتىڭ الدىڭعى قانجىعاسىنداعى بالداقتى كورگەندە-اق ءىش تارتقان. قۇمىرتاستىڭ وزىنە كەلەتىنىن دە شامالاپ قويعان. سودان بولار، ءسوزدى كوپ سوزبادى.
– وندا بىلاي بولسىن، ءابدىشامىل سۇراپ كەلسە بۇركىت، سەن ونى شوشىندىرىپ ۇركىت، – دەدى كوزدەرى ويناقشي، سوزدەرىن تاقپاقتاي قۇيقىلجىتىپ.
– ۇركىتكەنى نەسى، يت قوسام با؟..
– ونداي كوكجالدى يت قابا ما، بوي جەتىپ وتىرعان قارىنداسى نۇريپانى سۇرا.
– نۇريپانى! ۇيباي-اۋ، ماڭايىنا جۋىتا ما؟!
– جۋىتپايتىن نە بولىپتى. ونسىز دا سارسۇيەك، قۇداندالى ەل ەمەس پە! قايتا اپايىمىزدىڭ كوزى تۇرعان ورايدى قامتىپ قالمايمىسىڭ. ۇلىڭ شايسۇلتان دا سولقىلداپ ءوسىپ كەلە جاتقان جىگىتتىڭ سىرتتانى. وسىنداي وردالى جەرگە قول ارتىپ، ءبىر جۇرتىن بەرەكەلى اتادان تاپسا جامان با؟! باسقا ۋاقىت بولسا، ۇيىرلەپ ايداپ، قوس-قوستان ماتاپ قالىڭمال بەرۋگە شىداماي، قايقالاق قاعار ەدىك. ال، مىناۋ قوراعا ءوزى كەلىپ تۇرعان قۇدا ەمەس پە...
ىلدەباي كۇرەڭ مۇرتىن شيراتىپ، مىرس-مىرس كۇلدى. ونىسىندا جىرىندى ايلالىنىڭ ءاجۋاسى دا، ءجون بىلەر كوشەلىنىڭ كورەگەندىگى دە استاسىپ جاتقانداي.
– اپىراۋ، بۋىنسىز جەردەن پىشاق ۇرعانداي بولمايمىز با؟..
– ءاي، قۇمىرتاس-اي، – دەدى ىلدەباي ونىڭ ورىنسىز تارتىناق، بيازىلىعىن جاقاتپاي، – ءتاڭىر ەر جىگىتتىڭ نەسىبەسىن تۇزدەن جاراتادى دەگەن. سارىشولاق سەنىڭ نەسىبەڭدى ارتتىردى. ەندى ونى ەكى ەسەلەپ، مالىڭنىڭ ەمەس، جانىڭنىڭ باسىن ارتتىرعالى تۇرعان بولار. ءمورتى كەلگەندە باسىپ قالماساڭ، تۇعىرداعى قىرانىڭنىڭ قارعا قۇرلى قادىرىنە جەتپەگەنىڭ. سەن ماعان ءجىپتىڭ ۇشى بار دەدىڭ. مەن ونى قولىڭا ۇستاتىپ، قولايىڭا كەلەتىن تۇسىن كورسەتتىم. ەگەر قالاعانىڭ ات-اتان بولسا باعانا-اق ايتا بەرمەدىڭ بە. ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل، – دەدى كيىمىنە جابىسقان ۇساق جوڭقالاردى قاعا ورنىنان تۇرا بەرىپ.
ءىنىسى قايتىپ ۇندەگەن جوق. اقىرىن شىعىپ كەتتى.
ول ۇيىنە كىرىپ كەلگەندە جۇرىسىنەن تانىعان سارىشولاق پىشتاكتاپ، ورنىنان قوزعالاقتاپ قويدى. بۇگىن وزىنەن الىستاپ كەتەتىنىن ءبىلىپ، قوشتاسىپ جاتقانداي. يەسىنىڭ كەۋدەسى تاعى «شىم» ەتە ءتۇسسىن. توردە «الماي كەتپەسپىننىڭ» كەرىمەن قايماقتى شايدى ۇرە تارتىپ وتىرعان ءابدىشامىلدى كورەگەندە، قۇمىرتاستىڭ باعاناعى تارتىنشاقتىعى جايىندا قالدى. بويى شيراپ، كوڭىلى قاتايىپ سالا بەرگەن.
شايدىڭ سوڭىن زورعا كۇتكەن ول داستارقان جيىلا توتەسىنەن سوزگە كوشتى.
– ال، جيەنجان! بۇيىمتايىڭ مەن ءۇشىن اۋىر بولعانى شىن. قۇسىمدى قيماعانىم دا راس. ءبىراق، جيەن نازارى دەگەن بار. ناعاشىم دەپ اڭقالاقتاپ كەلگەندە، كوڭىلىڭە كىربىڭ سالعانداي بولمايىن. دەسە دە، قاس قىراننىڭ قارىزى كەتپەسىن. مەن دە ءوز قالاۋىمدى بىلدىرسەم دەپ وتىرمىن.
– البەتتە، ناعاشى، ايتىڭىز، ءبىلدىرىڭىز! ءتورت تۇلىكتەن تاڭداعانىڭىزدى بەرمەسەم، اكەمنەن تۋماي كەتەيىن! – دەدى ءابدىشامىل بويىنا بىتپەگەن جەڭىلتەكتىكپەن دەلبەلەك قاعىپ.
– ءجا، بولدى جيەن. ءويتىپ، انت-سۋ ىشپەي-اق قوي. مەن ايتسام، قارىنداسىڭ نۇريپانى وڭ جاعىما كەلىن قىلىپ ءتۇسىرىپ، بۇرىننان بار سۇرلەۋدى كەڭەيتىپ، سۇيەك ۇستىنە سۇيەك جالعاساق دەيمىن. سارىشولاق سول مىڭ جىلدىققا جالعاسار قۇدالىقتىڭ دانەكەرى بولسا قيدىم ساعان.
قۇمىرتاستىڭ ىلدەبايمەن اقىل قوسقالى كەتكەنىن ءابدىشامىل دە شامالاعان. «ۇزاسا ات پەن اتان، ارى كەتسە قىسىراقتىڭ شولاق ۇيىرىنەن اسپاس» دەپ ويلاعان. ونىڭ ۇستىنە، بەرسە ءوز ناعاشى جۇرتى. شىنداپ كەلسە، مالىنىڭ ءورىسى عانا اۋىسادى. ايتا بەرسەڭ، جىلقىنى ساناعاننان ەرىنىپ، تۇبەككە تولتىرىپ تۇگەندەيتىن اۋىل ءۇشىن توعىز بايتال، ءبىر ساۋرىتكىڭ بار-جوعى دا بەلگىسىز ەمەس پە.
الايدا، ءابدىشامىل ءوز دولبارىنىڭ سونشالىق دۇمبىلەز بولعانىنا سەنە الماي قالدى. «قۇداي-اۋ، مىنالار ءبىر قارعاعا بولا اي مەن كۇندەي الپەشتەگەن قارىنداسىن سۇراپ وتىر عوي. ءاي، ىلدەباي! تالماۋ جەردى تاپ باساتىن سار تابان جىرىندىنىڭ ءوزىسىڭ اۋ». انشەيىندە بولسا، تاس-تالقان اشۋلانىپ، بۇلاي باسىنعانى ءۇشىن ات-شاپان ايىپقا جىعار ەدى. ءدال مىنا جاعدايدا نە مىنەز تانىتارىن بىلە الماي، تارىعىپ، تۇقىرىپ وتىرىپ قالدى ول.
«ساپ، ساپ، سابىر، – دەدى ىشىنەن، – قانداي قالاۋىڭا شىدايمىن دەگەن دە ءوزى عوي. ەكى جىلعى قۇر سارپالداڭى ازداي، ەندى ناعاشىسىنىڭ اۋىلىنان توماعاسىن تىستەپ، تۇل بالداق قايتىپتى دەسە...»
ەكى اياقتى الشاق تاستاپ، ەرەكشە ءبىر ايبىنمەن وتىرا قالعان سارىشولاققا تونە قارادى. «ءيا، دەگەن-اۋ، قۇزعىن تۇمسىق، قىسىق كوز، قىز بەرسەڭ دە تابىلماس. شىنداپ كەلگەندە بالا دا بوي جەتتى، كەلەر جەرى دە جاي اتانىڭ تۇقىمى ەمەس... مۇمكىن، قىراننىڭ كيەسى دارىعان قۇتتى شاڭىراق بولار...».
ول ورنىندا جۇرەلەي وتىرىپ، بەلىن شارت بۋىندى. قۇندىز بوركىن باسا كيدى. ۇدىرەيە قاراعان ناعاشىسىنا ارتىق ءسوز ايتقان جوق. «ءسىز قيساڭىز، مەن دە بەردىم قالاۋىڭىزدى» دەدى دە، ورنىنان تۇرا بەرگەن قالپى ۇمسىنا بارىپ، سارىشولاقتى كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن قولىنا قوندىرا ەسىكتەن شىعىپ كەتە باردى. تەك اتىنا ءمىنىپ، بۇركىتتىڭ توماعاسىن اۋىستىرىپ جاتقاندا، «ساپار ايىنا جەتكىزبەي بالانى ۇزاتامىن. الىپ قايتۋعا دايىندىقتارىڭدى كورە بەرىڭدەر» دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى.
قۇمىرتاس نە قۋانارىن، نە جۇبانارىن بىلمەي، قورا شەتىنە تىككەن قاراقشىداي قالتيدى دا قالدى. قولىندا سارىشولاقتىڭ توزىڭقى توماعاسى. «بولدى، اكەتتى» دەدى كۇبىرلەپ. قۇسى ارت-ارتىنان پىشتاكتاپ جىبەرگەندە تەز باسىپ ۇيىنە كىرىپ كەتتى. كىردى دە سارىشولاقتىڭ بوس قالعان تۇرعىرىنا مەلشيە قاراپ ءبىراز تۇردى. تۇرا بەرەر مە ەدى، سارىشولاق تاعى دا «ساڭق» تەكەندە، شىداماي قايتا جۇگىرىپ شىقتى. بوتەن قولدا كەتىپ بارا جاتقانىن سەزگەن قىران دا ارتىنا ءبىر قايىرىلىپ، يەسىن سوڭعى رەت كورىپ قالعىسى كەلەتىندەي. ەكى جاعىنا كەزەك جالتاقتاپ، جانتالاسىپ بارادى. ءبىراق، كەپتەي كيگىزگەن توماعا مەڭىرەۋ قاراڭعىلىقتان باسقا ەشتەڭە كورسەتەر ەمەس. «مەنى شىنىمەن بوگدە بىرەۋدىڭ قولىنا قيىپ بەردىڭ بە» دەگەندەي ايانىشپەن سوزا پىشتاكتايدى. قۇمىرتاس ەشتەڭەنى كورگىسى، ەستىگىسى كەلمەدى. كەۋدەسى سىعىلىپ، جۇرەگى اۋزىنا تىعىلدى. ءىشىن الدەنە شوقتاي قارىپ، ورتەپ بارادى. جان تاپپاي ۇيىنە قايتا جۇگىرىپ كىردى دە، قازان-اياق جاقتاعى قايقىباس اعاش توسەككە بۇك ءتۇسىپ قۇلاي كەتتى. ەكى قولىمەن باسىن وراي قۇشاقتاپ، قۇلاعىن باسىپ، كوزىن «تارس» جۇمى الدى. كەۋدەسىندەگى قارا داۋىل ءتىپتى قۇتىرىندى. سارىشولاقتىڭ توماعالى باسى دومالاپ كەلىپ، كوز الدىنا تۇرىپ الدى. پىشتاكتاعان داۋىسى تۋرا ميىنىڭ ءىشىن جارىپ جىبەرەدەي شاڭقىلدادى. ودان ارىعا شىدامى جەتپەدى. ورنىنان جۇلقىنا تۇردى دا، قولىنا جۇگەنىن الا، اتىنا جۇگىردى. كەشە تۇندە ورەلەپ جىبەرگەن تورى الانى تاپقانشا ەكى كوزى قانتالاپ، جىن بۋعان باقسىداي قالشىلداپ كەتكەن بولاتىن. جايداق اتقا تيىنشا سەكىرىپ مىنگەن ول ەندى، ءابدىشامىلدىڭ ارتىنان قۇيىن-پەرەن قۋا جونەلسىن. شي-قاراعاندى جاپىرا شاپقان قۇمىرتاس بۇيرا تالداردىڭ اراسىنان ارىنداي شىققاندا، شوقىتا تارتقان ءابدىشامىل تاستاقتى جالپاق جازىقتى لەزدە قۋسىرىپ، قارسىداعى ءۇشقۇمنىڭ قالىڭ جيدەسىنە تاياپ قالعان ەكەن. قۋعىنشى قامشى ۇستىنە قامشى باسىپ، سولاي ۇمتىلا بەرگەندە وكپە تۇستان «ءاي، اۋمەسىر نەمە، قايت كەيىن!» دەپ اقىرىپ قالعان قاھارلى داۋىس ونى اتتان ۇشىرىپ جىبەرە جازدادى. بىرەۋ توعىز تاسپا بۇزاۋ تىسپەن جونداتا تارتىپ وتكەندەي جىنى قاعىلىپ، جان-دارمەن ات تىزگىنىن تارتىپ الا قويدى. ەسىن ەندى جيعانداي، اينالاسىنا الاقتاي قاراپ ەدى، تايلاق تۇيەدەي كوگالا اتىمەن اكەسى ءتونىپ كەلىپ قالعان ەكەن. ەڭگەزەردەي دەنەسى زورايىپ، ايىر جيرەن ساقالدى ءوڭى ادام قورقارلىقتاي سۇستانىپ كەتىپتى.
– قايت كەيىن، ءقادىرىڭدى كەتىرمە، قاسيەتىڭدى جوعالتپا! ساۋداعا سالعان قۇسىڭدى قايتادان ساۋعاعا سۇراماقپىسىڭ!؟ ءسوزىڭدى جۇتىپ، الدابايدىڭ اۋلەتى الدىندا ءبىزدى ابىرويدان جۇرداي ەتەيىن دەپپە ەدىڭ! ەندى قايتارىپ الماق تۇر عوي، توبەڭە حان كوتەرسەڭ دە قىران قۇستىڭ قالعان كوڭىلىن ورنىنا كەلتىرە المايسىڭ. ودان دا قالىڭىن بەرىپ جىبەرگەن كەلىننىڭ كەلەتىن اياعىنا قۇت تىلە! – دەدى دە كوگالا تۇلپاردى تەبىنىپ قالدى...
قۇمىرتاس اتىنان ءسوزىلا ءتۇستى. سەندەلە باسىپ كەلىپ، قۇم تومپەشىككە وتىردى. ەش ماقساتسىز اسپانعا كوز تاستادى. باياعىداي قارا نوقات كورگىسى كەلەتىندەي. ءبىراق، بيىكتە ول قارا نوقات جوق. ەسەسىنە، قالباڭ قاققان ءابدىشامىل مەن سارىشولاقتىڭ قاراڭداعان سۇلباسى انە، قالىڭ جيدەگە كىرىپ بارادى. قۇسى پىشتاكتاۋىن قويعانداي، ارتىنا دا قاراعىسى كەلمەيدى، ءسىرا. قۇمىرتاس ءبىر ۋىس قۇمدى شەڭبەكتەي قىستى دا، كەۋدەسىن كەرنەگەن بار كۇيىك-زارىن اڭىراتىپ، «اھ» ۇرا كۇرسىندى...
*******
قاراشانىڭ اياعىندا، الداباي اۋىلى نۇريپانى توعىز تۇيە جاساۋىمەن ۇزاتتى. توماعاداي اق وتاۋدىڭ الدىندا تۇرىپ، كوزىنە جاس ۇيىرىلگەن قۇمىرتاس سارىشولاقتى ەسىنە الىپ ەدى.
كوپ وتپەي قىس ءتۇسىپ، ساياتشىلار دا سالبۋرىنمەن تەبىنگى توزدىردى. ەستۋگە قاراعاندا، سارىشولاق ءابدىشامىلدىڭ دە قانجىعاسىن قۇر كەتىرمەپتى. دەگەنمەن، اشۋلى، دولى دەيدى. ودان كەيىن حابار بولعان جوق. قۇمىرتاس تا ونى ويىنان شىعارۋعا تىرىسىپ، ادەتتەگىدەي قاقپان قۇرۋعا كوشكەن. الايدا، قاڭتاردىڭ اياعىنا قاراي ويلامعان جەردەن ءابدىشامىل جەتىپ كەلدى. قولىندا قۇسى جوق. «سارىشولاقتان ايىرىلدىم» دەپ ەڭكىلدەي كەلىپ قۇشاقتاي العاندا، قۇمىرتاس ەسىنەن تانىپ قالا جازدادى...
ءابدىشامىلدىڭ وكىنە وتىرىپ ايتقان اڭگىمەسىنەن ونىڭ ۇققانى مىناۋ بولدى: سوڭعى كەزدە قاراداي ىزاقورلانىپ، تەنتەك مىنەزگە كوشكەن سارىشولاق ءبىر رەتكى ساياتتا ءوزى تىلەنىپتى. بەتىن قايتارماعان يەسى قويا بەرگەن ەكەن، بۇركىت قايدان كورگەنى بەلگىسىز، قاراقۇيرىقتى جاۋكەمدەپ جاتقان تايىنشاداي ارلان قاسقىرعا ءتۇسىپتى. ەكەۋى كوپ جاعالاسىپ، اقىرى سارىشولاق جىرتقىشتىڭ ەكى كوزىن بىردەي شوقىپ، شىعارىپ جىبەرگەن ەكەن. جازىمىنا كورىندى مە، قىراننىڭ ءبىر اياعى كوكجالدىڭ اۋزىندا قالىپ قويىپتى. ازۋىن قۇستىڭ سانىنا ايقاستىرا سالعان ارلان دا، ەكى كوزىنەن بىردەي ايىرىلعان وشتىكپەن ۋىتتانىپ، قىراندى تاۋعا دا، تاسقا دا سوققان. اقىرى، كۇڭگەي تاۋدىڭ كەۋدەسىندەگى جالاما قۇزدان ءبىر-اق ۇشىپ، ءوزىن دە، سارىشولاقتى دا مەرت قىلىپتى.
ءابدىشامىل سارشولاقتان قالعان بەلگى دەپ، قۇمىرتاسقا ءبىر تۇياعىن، قارىنداسى نۇريپاعا ءۇش تۇياعىن بەرىپ كەتتى. ءبىر جىلدان كەيىن شايسۇلتان ءۇش تۇياقتىڭ بىرەۋىن تۇڭعىش ۇلىنىڭ موينىنا تاقتى...
اقپان. 2016 جىل
6alash ۇسىنادى
