الدىڭعى ون شاقتى جىل ىشىندە تالاي حيكىمەت جايلار كەزىكتى عوي. سونىڭ ىشىندە ءاربىر ادامدى جەكە – جەكە تارازىعا سالىپ، شەكەسىنەن شەرتىپ كورىپ، اركىمنىڭ ءوز بويىنا شاق ءادىل باعا بەرگەنى دە ءبىر قىزىق بولدى. ەندى ءبىر عاجابى، ولە – ولگەنشە وشپەيتىن وسى تاڭبانى ادامداردىڭ ەتىنە عانا ەمەس، سۇيەگىنە دە ءسىڭىرىپ، ون ەكى مۇشەسىن دارالاپ اتاپ وتىرىپ، ەڭ لايىقتى دەگەن جەرىنە باتتيتا دالدەپ ءۇردى: بىرەۋدىڭ كەۋدەسىنە جاۋىز، ەندى بىرەۋدىڭ اۋزىنا سۋايت، تاعى بىرەۋدىڭ بوكسەسىنە جاعىمپاز، تاعى ءبىر توبىنىڭ ماڭدايىنا ادال، قايسار دەپ باستى. اسىرەسە، ءقازىر زامان تۇزەلىپ، ەل تىنىشتالعاننان كەيىن، ءار ادامنىڭ ەل كوكىرەگىندە جاتتالعان وسى باعاسى، ءتىپتى اشكەرە، اشىق ايتىلاتىن دا بولدى. وسى قاتاردا مەن دە ءوز سالماعىمدى بايقاپ ءجۇرمىن. ۇلى كارىلەردىڭ العىس، القاۋىنان، ورتاداعى بەدەلىمنەن، زامانداستارىمنىڭ قۇرمەت، ءىلتيپاتىنان دا ءوزىمنىڭ الدىڭعى قاتارداعى ازامات ەكەنىمدى اڭعارىپ كەلەمىن. ال كەيبىرەۋلەر ەبىن تاۋىپ، كوز الدىمدا دا كوپىرتە ماداقتايتىن بولىپ ءجۇر. ويتكەنى اۋىر جىلداردىڭ سىناعى مەنى ەڭ سوڭعى توپقا جاتقىزسا كەرەك. بۇعان ءوزىم دە ءمازبىن. كەيدە ىشتەي وسىنىمدى ماقتانىش ەتەتىن ساتتەرىم دە بار. ءبىراق، وسىنداي وزىمە ءوزىم عانا ەمەس، قارايعان حالىق ريزا بولعان مىقتىلىعىمدى ويلاعان كەزدەرىمدە ەڭ الدىمەن انام ەسىمە تۇسەدى. “انامنىڭ اق ءسۇتىنىڭ ءنارى عوي بۇل” دەپ ەلجىرەيمىن. ۋا، اناشىم سوناۋ بالدىرعان بالا شاعىمدا، قۇجىر – قۇجىر قۇز جارتاستارى ءۇڭىلىپ تۇراتىن قىستاۋداعى تاس ۇيدە، ىڭ – شىڭسىز وڭاشا قىسقى كەشتە باۋىرىڭا تىعىلىپ وتىرىپ تىڭدايتىن ەرتەگىلەرىم ءالى ەسىمدە: الىپ قارا قۇس بايتەرەكتىڭ باسىنداعى بالاپاندارىن ساعىنىپ، زۋلاپ كەلە جاتادى. ەكپىنىنەن داۋىل تۇرادى. بالالارىم ايداھاردىڭ اۋزىنان امان با ەكەن دەگەندە توگىلگەن كوز جاسى جاۋىن بولىپ سىركىرەپ وتەدى. اسىعىپ، اڭساپ كەلىپ ۇياسىنا قونادى. بايتەرەك جەتى رەت مايىسىپ، جەتى رەت تۇزەلەدى. بالاپاندارىن امان – ەسەن كورىپ شەكسىز قۋانىشقا بولەنەدى. باۋىرىنا باسىپ سۇيەدى. كەنەت ادام ءيسىن سەزەدى. بالاپاندارىما قاستىق ىستەگەلى كەلگەن ءبىر جادىگوي بولماسىن دەپ قورقادى. “ادام ءيىسى قايدان شىعادى؟” دەپ سۇرايدى. بالاپاندارى ايتپايدى. اشۋلانعان الىپ قارا قۇس تەمىر تەگەۋرىنىمەن اياماي شەڭگەلدەپ، ولاردى ورىندارىنان جۇلىپ – جۇلىپ الادى…قۇس بولسا دا انا عوي! مەشكەي انا!...
باسىما قارا بۇلت تونگەن كەزدە، الىپ قاناتىنىڭ استىنا الىپ، ادام قاتارىنا قوسقان دا سول انام ەدى – اۋ!
بۇل ءبىر قىزىق اڭگىمە.
ءىستىڭ باسى بىلاي بولدى. جاڭىلماسام ءدال 1967 جىلى تامىز ايىنىڭ 19 جۇلدىزى ەدى. ءبىزدىڭ كوممۋنادا كاپيتاليزم جولىمەن جۇرگەن ۇقىقتىلار مەن ءتورت سالالى ەلەمەنتتەردىڭ ساعىن سىندىرىپ، سازايىن تارتقىزۋ زور قيمىلى جۇرگىزىلدى. “ءتۇۋ” دەگەن تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان قىزىل جەڭ بەلگىلى باتىرلار ءبىر كۇن بۇرىن جيىن اشىپ، ادام تىزىمدەپتى. ەرتەڭىندە سول ءتىزىم بويىنشا، كوممۋنا پارتكومىنىڭ سەكرەتارىنان تارتىپ ءبىر توپ ادام حالىق جينالعان ۇلكەن الاڭنىڭ ءبىر شەتىنە قاتارلاپ تىزىلە باستادى. جيىن ۋاعىنان ءبىز دە كەشىككەنىمىز جوق. ويتكەنى جەتى كيلومەتر جەردەن ات باۋىرىنا الىپ ايداپ كەلگەن بولاتىن. ءبىر ءتاۋىرى جيىننىڭ دايىندىعى كۇشتى ەكەن. كوپ توستىرعان جوق؛ ءار كىمنىڭ ءوز باسىنا ءدال كەلمەسە دە، ەر باسىنا قاعاز ساۋكەلەدەن بىردەن جەتتى. بەتكە جاعاتىن قارا سيالارى دا مول كورىنەدى. اۋەلى مويىنعا اساتىن قارعى تاقتايلارىاسىپ تا قالدى. ءبىر ادامعا ەكىدەن “قورعاۋشى”دا دايار ەكەن… ودان كەيىنگىسى شىم – شىتىرىق بىردەڭە: اياقتى تۇسادى ما كەرەك، بيىك ۇستەلگە شىعارىپ توڭقالاڭ اسىردى ما كەرەك، ايتەۋىر، ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. قايتالانعان قاھارلى ۇراندار شاقىرىلىپ، ءبىزدىڭ «قۇلاعانىمىز» جاريالاندى. ءاربىر بريگاداعا ونان ءارى كۇرەسكە الۋ تاپسىرىعى بەرىلدى.
سول كۇنى كەشتە بريگاداداعى كەزەك ماعان كەلدى. باعانا “ساۋكەلە” كيگەندە – اق زارەم ۇشىپ، ەس – اقىلىمنان ايىرىلىپ قالعان ەدىم. اۋەلى «ساۋكەلەنىڭ» كەڭ بولىپ، شەڭبەر تەمىرى كەڭسىرىگىمدى قاجاپ، جارالاپ كەتكەنىن دە بىلمەپپىن. ەندى مىنە الا – كولەڭكە زال ىشىندە قالىڭ ادام ايقاي – سۇرەن سالىپ، قىسپاققا الا باستاعاندا بويىمدا جانىم قالمادى؛ جوق، جانىم مۇرنىمنىڭ ۇشىندا عانا تۇردى. دەسەدە، انتەك ەس توقتاتىپ، جاڭبىرشا جاۋعان كوپ سۇراققا: “جوق”، “بىلمەيمىن”، “تۇك تە جات نيەتىم جوق”، “اينالايىن كوپشىلىك – اۋ، ءوز قولدىرىڭدا ءوستىم عوي، مەندە قايداعى قىلمىس، بريگاديرمەن ءبىر رەت ۇرسىسىپ قالعاننان باسقا تيتتەي كۇنام جوق…” دەپ زارلاي باستادىم. سول- اق مۇڭ ەكەن، كومەكەيى جىرتىلعانشا ايقاي سالعان ءبىر “باتىردىڭ” داۋىسىمەن ىلەسە، ءبۇتىن زال شۋ ەتە ءتۇستى دە، قالىڭ جۇدىرىق جاۋدى دا كەتتى.
ءبىر ساتتىك دۋدان كەيىن قايتادان سۇراققا الىنا باستادىم. ونە بويىم قالشىلداپ، دىرىلدەپ، بۋىنىم قۇرىپ بارادى. قورىققاندىكى مە، جوق الدە كوزىم شۇبارتىپ كەتكەندىكتەن بە، بىلمەيمىن، ايتەۋىر وتىرعان ادامدار ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعىپ – ءتۇسىپ، تولقي تەڭسەلىپ تۇرعان سياقتى كورىنەدى. كەيبىرەۋدىڭ كوزى بىرەسە ەكەۋ، بىرەسە تورتەۋ بولىپ كەتەدى. ءتىپتى ءتورت قۇلاقتى، ءۇش مۇرىندىلارى دا، جالپاق بەتتەرىندە مۇرىن دا، قۇلاق تا جوق، قاتار – قاتار تىزىلگەن قيسىق اۋىزدىلارى دا بار سەكىلدى. ارا – تۇرا اشۋلى ايقاي – شۋلاردان سەلك ەتە تۇسەمىن دە، كوزىم باجىرايىپ، كورىنگەنگە جاۋتاڭداپ، جاپاقتاي قارايمىن… ءبىراق، ماعان راقىم قىلۋعا كىمنىڭ باتىلى بارسىن؟! شىنى قايسى، جالعانى قايسى قايدان بىلەيىن، ەلدىڭ ءبارى دە مەنى جەپ جىبەرە جازداپ، شاتىناپ جارىلىپ كەتكەلى تۇرعان ءتارىزدى. تۋعان – تۋىس دوستارىمنىڭ دا ءوڭى ءبىر – اق كۇندە بۇزىلا قالىپتى. ءبارى دە قاتۋلى، انا جاق بۇرىشتان ەكى مۇرتى ەدىرەيىپ اعام دا جۇدىرىعىن تۇيە ايعاي سالادى. توپتىڭ ورتا تۇسىنان ىنىلەرىمنىڭ دە جۇدىرىعى كورىنەدى. ەندى ءبىر تۇستا قارا كولەڭكەلەۋ بۇرىشتان كۇنى كەشەگە دەيىن موينىما اسىلا، “جانىم” دەپ سىبىرلاپ جۇرگەن قالىڭدىعىمنىڭ دا اپپاق بىلەگى جارىق ەتىپ، كىشكەنە جۇدىرىقتارى قايتا – قايتا سەرمەلىپ قالادى. قويشى، ايتەۋىر، كوپ جۇدىرىق سامالاداي قالىڭ شوقپار سياقتى باسىما ءتونىپ-تونىپ كەتەدى.
– تاپسىر!
– سويلە!
– ايت شاپشاڭ! – دەگەن كوپ، شۇعىل – شۇعىل كەلتە بۇيرىقتاردىڭ اراسىندا «وزدىگىڭنەن تاپسىرساڭ كەڭشىلىك ەتەمىز” دەگەن اقىل – تالىمدەر دە قۇلاعىما شالىنىپ قالادى.
بۇرىن بۇندايدى كورمەگەن باسىم قايتەرىمدى بىلمەي دال بولدىم. ۇمىتتەن ۇرەي كۇشتى، ويلانىپ – تولعانۋعا، قابىرعاممەن اقىلداسايىن دەۋگە مۇرسا جوق، ساسقالاقتاي باستادىم، ءوستىپ قىسىلىپ تۇرعاندا كەنەتتەن ويىما ءبىر اقىل ساپ ەتە ءتۇستى. اتتىڭ جالى تۇيەنىڭ قومىندا ونى دا ويلاپ تابا قويعام جوق، ەلدىڭ ايتقان اقىلىن ۇعا قالدىم. ءوزىم دە زەرەكپىن – اۋ، شىركىن! ميىما قونا كەتتى. قۇتىلۋدىڭ جولىن وڭاي تاپتىم. بىرەۋ كەلىپ ءبىر ءتۇيىپ كەتكەن سايىن باسىمدى تىزەمە تيگىزىپ شۇلعىپ تۇرىپ ماقۇلداي بەردىم:
– دۇرىس، بۇلىق ايداپ جۇرگەندە ءتورت كۇندە سەگىز اتتى زورىقتىرىپ ءولتىردىم…
– ماقساتىڭ نە؟
– ءسوسياليزمدى اۋدارماقپىن.
– قىرماننان توپان اكەلە جاتىرمىن دەپ ەلدى الداپ، قۇنان وگىزىمە ءتورت داعار بيدايدى ءبىر جولدا تەڭدەپ اكەلدىم. اسىل قوشقار دەيسىز بە؟ دۇرىس، قوي جايىپ جۇرگەندە يىرمەك ۇشى شەكەسىنەن كىرىپ بارادى دەگەن سىلتاۋمەن اسىل قوشقاردىڭ ءمۇيىزىن كەسىپ تاستاپ ولتىرمەك بولدىم. ونداعى ماقساتىم، يا، يا، ءتۇپ ماقساتىم، قوشقاردىڭ ءمۇيىزىن كەسكەندە مە؟ ايتايىن، ايتايىن، ءتۇپ ماقساتىم – كاپيتاليزمدى قايتا ءتىرىلدىرۋ.
– ودان باسقا؟
– …..
– كىمدەردى ولتىرمەك بولدىڭ؟
– جاسىرماي ايت!
– ايتايىن ، يا، ايتايىن، جاسىرايىن دەپ تۇرعام جوق، ۇمىتىپ بارادى ەكەم، كەدەي – كەمباعالداردى قىرماق بولدىم. ونىڭ ىشىندە مە؟ يا، اتاپ ايتايىن، كەدەي – كەمباعالدار ۇيىمىنىڭ باستىعىن ولتىرمەك ەدىم، جوسپارىمدى ما؟ يا، قايتىپ ولتىرمەك بولعانىمدى دا تاپسىرايىن. تونىمدى اۋدارىپ كيىپ، ارىقتىڭ ىشىنە جاتا قالايىن دەپ ويلادىم. باستىق قارا جورعامەن تايپالتىپ كەلە جاتىپ، وزىمە تاياي بەرگەندە “قۇق” دەپ ورنىمنان ۇشىپ تۇرەگەلسەم، اتى ۇركىپ جالت بەرەدى دە، ول وماقاسا جىعىلعاندا موينى ءۇزىلىپ ولەدى دەپ جوسپارلادىم…
…قويشى، “فاكت” اشكەرلەۋشىلەردىڭ ەشقايسىسىنىڭ مەسەلدەسىن قايتارعام جوق، بارىنە ماقۇل بولىپ، ءبارىن دە رازى ەتتىم. مەنىڭ ءار ءبىر مويىندامامنىڭ سوڭىنان جيىن باسقارۋشى “ءتوراعا” دا ەلگە ەستىرتە ايقايلاپ:
– جازىپ قوي، ساليما بريگاديردى قاتىن دەگەن. ايەلدەر تەڭدىگىنە قارسى. ءوزى مويىندادى، ءۇش وگىزدىڭ ارقاسىن جاۋىر قىلعان.ۇجىمنىڭ ىرگە تاسىن قازباق، “تاۋىقتىڭ تۇسىنە تارى كىرەدى” دەگەن … ۋلى ماقساتپەن ايتقان. ءوزى مويىندادى، – دەپ مەنىڭ قازاقشا ايتقان ءسوزىمدى قازاقشاعا «اۋدارىپ» ساڭقىلداپ تۇر.
ءسويتىپ ءبىرىنشى كەش اياقتادى. اقىلدىلىعىمنىڭ ارقاسىندا كوپ قينالماي امان – ەسەن ۇيىمە قايتتىم. ادەت بويىنشا «جوعالتايىق»، «يت باسىن شاعايىق» دەگەن قالىڭ ايقايمەن ءبىزدى بۇرىن شىعارىپ جىبەرۋشى ەدى. ۇيگە بارىنەن بۇرىن كەلدىم. قولىم قالتىلداپ تۇرىپ كارەسىن شامدى تامىزدىم دا، توگىپ – شاشا قۇيىپ الىپ ءبىر شىنى سۋ جۇتتىم. ءتور الدىنداعى سىرماققا ەندى وتىرا بەرىپ ەدىم، ەسىك اشىلدى دا، ءسال ەڭكىشتەۋ كەلگەن ءبىر قارا كەمپىر كىرىپ كەلە جاتتى. قاپەلىمدە “اكاۋ بۇل كىم؟” دەپ تەسىرەيە قاتىپ قالدىم. كىرگەن ادام شامعا تاياعاندا عانا بايقادىم، ءوز شەشەم سياقتى، شوشىپ قالدىم. مەنىڭ شەشەم ءالى ءتىپ – تىك، ونىڭ ۇستىنە اشاڭ ءجۇزدى، اققۇبالاۋ ادام ەدى. كوزىمدى ۋقالاپ جىبەرىپ قايتا قارادىم. ءوز شەشەم ەكەن. قۇداي ساقتاسىن، قاپ – قارا بولىپ تۇۇتىگىپ كەتىپتى. ءتۇسى ادام شوشىرلىق: ءوزىم بالا جاسىمنان قاراپ ۇيرەنگەن قاباعىنىڭ سەلدىر قارا تۇكتەرى تىكىرەيىپ العان، ءالى بولاتى قايتپاعان، الاسى از كوزدەرى شۇڭىرەيىپ، ىشىنە كىرىپ كەتىپتى… ويپىراي جالعىز كۇندە نە دەگەن جۇدەگەن دەسەڭشى؟! ادام سيقى قالماپتى. وڭىندە قان – ءسول جوق تۇنەرىپ تۇر، ءقايتسىن ەندى! باۋىرىنداعى بالاپانىن جۇندەي ءتۇتىپ جاتسا ءداتى قالاي شىداسىن؟! ءسوز جوق، مەنى شىرىلداتىپ، قيناعان ادامدارعا زىعىردانى قايناپ كەلگەن بولسا كەرەك. ول باستابىندا ءۇن قاتپاي، سىلەيگەن قالپى ماعان تەسىلە قاراپ تۇردى دا، كەنەت قاتقىل داۋىسپەن ىنىلەرىمە بۇيرىق بەردى:
– ەسىكتى ءىلىپ قوي! تەرەزەنى قىمتاڭدار!
“قورلىققا شىداماي تىعىلىپ كەلگەن عوي، ەسىك – تەرەزەنى بەكىتىپ الىپ، ءقازىر – اق مەنى باسسالىپ، كوز جاسىن كولدەتەر كەلىپ». بالاجان كوڭىلى بوس ادام ەدى – اۋ، قولىمدى پىشاق كەسىپ كەتكەندە دە جىلاپ جىبەرەتىن. مەنى ساباپ كەتكەن بالالاردى دا ەرىنبەي جالىقپاي قۋالاپ كەپ جۇرەتىن. بىلتىر اتتان جىعىلىپ اياعىم سىنعاندا دا بوتاداي بوزداپ ءبىر كۇن جىلاعان. ءقازىر دە سويتەر. «قۇداي قاقتى عوي بۇگىن، امان – ەسەن قۇتىلدىڭ، ايتەۋ، اقىلىڭنان اينالايىن، قۇلىنىم!» دەپ ايمالار… “شىركىن، وسىندايدا اناسىنىڭ كەۋدەسىنە تۇمسىعىن تىعا، ومىراۋىنان يسكەي تۇرىپ ءبىر جىلاپ السا، كوكىرەكتەگى دەرت، شەر-شەمەن ىدىراپ، ءبىر قۋناپ، سەيىلىپ قالادى عوي كىسى” دەپ ويلاپ كوزىم جاساۋراپ تا كەتتى. مۇنىمدى سەزدىرمەيىن دەپ كيىمىمدى شەشىنە باستادىم. ءۇي ىشىندە ءلام دەپ سويلەگەن ەشكىم جوق، كەنەت شەشەمنىڭ داۋىسى ساڭق ەتە ءتۇستى:
– ەي، بەرى كەل! – دەدى ماعان بۇيىرىپ. ەكى بىلەگىن سىبانىپ الىپتى. ويىمدا تۇك جوق، “مەنى باۋىرىنا باسا ەگىلىپ، شەرىن ءبىر تارقاتىپ الماقشى عوي” دەپ ويلاپ جاقىنداپ تاياپ باردىم. نەتكەن ءپارۋايسىز، ميسىزبىن دەسەڭشى. ويدا جوقتا بەتىمە شاپالاق شارت ەتە ءتۇستى. كوزىمنىڭ وتى دا جارق ەتتى. شەشەمدى مۇنداي قارۋلى دەپ ءومىر بويى ويلاپ تا كورمەگەن بولاتىنمىن. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن تالاي جۋان جۇدىرىقتىڭ تەپەرىشىن كورسەم دە، ءدال وسىنداي ءزىلدى تاياقتى سەزبەگەن ەدىم. قۇلاعىم دىڭىلداپ، باسىم زەڭىپ كەتتى. كوزىمنىڭ الدى قاراۋىتىپ، ءۇيدىڭ قابىرعالارى قيسايىپ، ءماتشالارى جىلجىپ، سىرعاۋىلدارى شىر اينالىپ كوشە باستادى. قالاي وتىرا قالعانىمدى ءوزىم دە بايقاماي قالدىم.
– ىنجىق! – دەدى شەشەم شاشىمنان جۇلقا قايتا تۇرعىزىپ، باسىمدى كەكجيتە شالقايتىپ الىپ، سۇرلانا ءتونىپ تۇر. ويپىراي، نەتكەن كارلى ەدى! شەشەمنىڭ ءوڭى مۇنشالىق سۋىق ەكەنىن كىم بىلگەن؟! مۇنى ءوز كوزىم كورمەي باسقا بىرەۋدەن ەستىگەن بولسام، سەنبەگەنىم بىلاي تۇرسىن، “شەشەمە ءتىل تيگىزدىڭ” دەپ توبەلەسۋدەن دە تايىنباس ەدىم. الدىمدا ومىرتقاسىن وپىرىپ، ون اي كوتەرىپ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ، اق ءسۇتىن ەمىزگەن انام ەمەس، جۇرگى قارايىپ العان قاس دۇسپانىم تۇرعان سياقتى. قانىن ىشىنە تارتىپ، بەكىنىپ العان. مۇنان جامان، جاس شاعىمدا ءار كۇنى ءبىر نەشە ۋاق قارالا قوجالاق بەتىمە، ماڭقاسى قۇرعامايتىن قاسپاق تاناۋىما دا جيرەنبەي قۇشىرلانا جابىسا قالاتىن جۇپ – جۇقا ەرىندەرىن تىستەپ، قاناتىپ جىبەرىپتى. شۋدا جىپتەي سوزىلعان ءجىپ – جىڭىشكە قىزىل سىزىق قۋداي بولعان، بوپ – بوز يەگىنە قاراي اپ – ايقىن سوزىلىپ ۇزارىپ بارادى.
مەن “ويباي، اپاتاي!” دەپ شوشىنا ايقايلاپ، اياعىنا ورالا كەتپەك بولىپ، يىلە بەرىپ ەدىم. توبە قۇيقامدى ءبۇرىپ تۇرعان قارۋلى قول تىزەمدى بۇكتىرمەدى. سونىڭ اراسىندا جاعىمنىڭ توزاڭىن شىعارا تاعى دا جانىپ – جانىپ جىبەردى.
– ەز! –دەدى كىجىنىپ، تىستەنە ىسىلداپ، – مەن سەنى ۇل دەپ تۋعام، ەركەك قوي قالجا جەگەم… قاراي گور مۇنىڭ جانىنىڭ ءتاتتىسىن! ءبىر كۇنگى بوپساعا شىداماعان ءالجۋاز، – دەدى. ەكى كوزى قانتالاپ، قىپ – قىزىل بولىپ، زاھار شاشىپ تۇر ەكەن. مەنى ءىشىپ – جەپ بەدىرەيە قاراپ، انتەك ايالدادى دا، ماڭدايىمنان كەيىن قاراي نۇقىپ قالىپ، جۇك جاققا تامان تۇرا ۇمتىلدى. كورپە – جاستىق، كيىز – كەشەكتى ءبىر تارپىپ قۇلاتا سالىپ، ساندىقتىڭ قاقپاعىن سالدىر – سۇلدىر ەتكىزدى دە، لەزدە جانىما قايتا جەتىپ كەلدى. سونداي شاپشاڭ، قيمىلىنا كوز ىلەسپەيدى.
– ءبۇيتىپ سۇيەككە تاڭبا تۇسىرگەنشە، ءوز قولىممەن باۋىزداپ تاستايىن سەنى، – دەدى جاعامنان شاپ بەرىپ القىمىمنان قىلقىندىرا ءبۇرىپ تۇرىپ. الايىڭقىراپ بارا جاتقان كوزىمە شەشەمنىڭ قولىنداعى اكەمنىڭ ءمۇيىز ساپتى كەزدىگى شالىنا كەتتى. اكەم قايتىس بولعاننان بەرى شەشەم بۇل كەزدىكتى ەشقايسىمىزعا ۇستاتپايتىن. تەك ءار جىلى سوعىم باسىنا ۇلكەندەردى شاقىرىپ، قۇران وقىتقىزعاندا عانا وسى پىشاقتى الىپ شىعىپ، بىزگە ەت كەسىپ بەرەتىن دە، قايتادان تىعىپ قوياتىن. مىنە بۇل كەزدىك ەندى ماعان ءتونىپ تۇر. پىشاق ۇستاعان قولى قىزىل قانمەن انت بەرگەلى تۇعرعانداي. تيتتەيدە ءدىرىل جوق. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا جارق ەتە تۇسكەلى داپ – دايىن، وقتالىپ تۇر. وسى كەزدە ىنىلەرىم دە شۋ ەتە ءتۇستى. ۇشىپ تۇرەگەلىسىپ شەشەمنىڭ قولىنا جارماستى. ۇلارداي شۋلاپ، جىلاپ، جالىنىپ ءجۇر. شەشەم ولارعا دا ىزالى كوزىمەن اتا قاراپ:
– شۋلاما ارى! شىعارما دىبىستارىڭدى. مىنا سياقتى ارسىزدىق ىستەيتىن بولساڭدار، ءبارىڭدى دە وسى پىشاقپەن ەسىپ تاستايمىن، – دەپ جەكىرىپ تويتارىپ تاستادى.
وقتى كوزى ءالى مەنى اتۋلى:
– قاي جەردە ءولتىرىپ ءجۇرسىڭ سەگىز اتتى؟
مەندە ءۇن جوق.
– ءمۇيىزىن كەسكەنگە قوشقار ءولىپ، كاپيتاليزم تىرىلە مە؟ ءسوسياليزمدى قوشقاردىڭ ءمۇيىزى تىرەپ تۇر ما ەكەن؟ ايت جانىڭنىڭ بارىندا! حالىق دەگەندى، پارتيا دەگەندى بىلەمىسىڭ سەن، ءسىلىمتىر؟
مەندە تاعى دا ءۇن جوق.
– كىسى ولتىرەتىن قاراقشى اتتىڭالدىنا جاتا قاپ ولتىرە مە ەكەن؟ پوھ، شيكىننىڭ باتىرىن – اي!
مەندە ءالى دىبىس جوق. ءتىلىم بۋىلىپ، زاۋانىم تۇتىلىپ قالعالى قاي زامان؟!
“تەرگەۋ” ءبىرتالايعا دەيىن سوزىلعانىمەن، مەنىڭ قارىسقان جاعىما ءتىل كىرگىزە العان جوق. باعاناعىداي ەمەس، ەسىمدى جيا باستادىم. ەشقانداي جاۋاپ بەرۋدىڭ قاجەتى جوقتىعىن، ءوزىمنىڭ نەگە كۇنالى ەكەنىمدى دە بارانداپ اڭعارىپ تۇرمىن.
كەنەت تاقتاي شارق ەتە قالدى. شەشەمنىڭ قولىنداعى كەزدىك ۇستەلگە كىرش ەتە ءتۇستى. سەلك ەتىپ، شەگىنىپ قالعانىمدى ارتىنان بايقادىم.
شەشەم مەنىڭ جانىما تەبىتىپ تاعى دا جەتىپ كەلدى دە، بىلەگىمنەن جۇلقا تارتىپ، ەسىككە قاراي يتەرىپ جىبەردى:
– شىق ۇيدەن! ءقازىر بار دا ايت انا باسشىلىق القاسىنداعىلارعا. “قويان جۇرەك قورقاقپىن، ەزبىن. سول ءۇشىن اعات ايتتىم، وتىرىك ەدى” دە. سۋايتتىقپەن جان ساۋعالاعانشا، شىندىقتى ايتىپ شىڭىراۋعا قۇلاساڭ نەتتى؟! وسىلاي ولسەڭ مەن سەنىڭ باسىڭا مۇنارا ورناتار ەدىم. بۇيىرام ساعان بار شاپشاڭ! ايتپەسە مەن سەنى كەشەدى ەكەن دەپ ويلاما! – دەدى.
ءومىرى شەشەمنىڭ ءتىلىن بۇرىپ كورمەپ ەدىم. ونىڭ ۇستىنە باعانادان ءوزىم دە وپىق جەپ، جەرگە كىرىپ كەتە جازداپ تۇرعام. سۇلكىنىم تۇسە سۇلمىرەيىپ بوساعادان اتتاي بەردىم.
مەن بارعاندا “بەلسەندى توپتاعىلار” ءالى تاراماپتى. قۇلاقتارىنا دەيىن قىزارىسىپ، بىردەڭەگە تالاسىپ جاتىر ەكەن. كىرىپ باردىم.
– نە عىپ ءجۇرسىڭ، ەي، مۇندا؟ – دەپ اجىراڭدادى بىرەۋى مەنى كورە قالىپ.
– مەن قاتەلەسىپپىن. جاڭا قورىققانىمنان وتىرىك مويىنداپ ەدىم، – دەدىم مەن بەزەك قاعىپ.
– ول-اق ەكەن:
– ءۇي، مىناۋ نە وتتاپ تۇر؟! – دەپ بەس – التى ادام ورىندارىنان ورە تۇرەگەلدى. جۇگىرىپ جانىما كەلىپ قورشاي قالدى. كوزىمدى شۇقىپ كىجىنە باستادى. ءتىپتى، ازداپ جۇمارلاپ تا جىبەردى.
– كىم ۇيرەتتى بۇنى ساعان؟
مەنىڭ كوزىم تەرەزەگە ءتۇستى. اينەگى سىنعان بوس كوزدەن شەشەم باسپالاپ قاراپ تۇر ەكەن. ارقالانىپ كەتتىم:
– ەشكىمۇيرەتكەن جوق، – دەدىم قاسقايىپ. ونان ارى نە دەسە دە، سازارىپ مىلقاۋ بولىپ الدىم. قانشا كارلەنگەنىمەن، تۇك شىقپايتىنىنا كوزى جەتتى مە ، زەرىگىپ ءۇمىت ءۇزدى مە، جوق الدە وزدەرىنىڭ دە ۇيقىسى كەلدى مە، بىلمەيمىن، ايتەۋ، “كورگىلىكتى ەرتەڭ كورەسىڭ!” دەپ زىركىلدەپ – زىركىلدەپ تاڭعا جاقىن قويا بەردى.
ەڭسەم كوتەرىلىپ، بۇگىنگىنىڭ ءبارى ۇمىت بولىپ، جەڭىلەيىپ، ەرلەنىپ قايتتىم. جول ۇستىندە بىرەۋ قولىمنان ۇستاي الدى. كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعى بولسا دا، تاني كەتتىم. جازباي تانىدىم. انامنىڭ قولى. مەيىربان انامنىڭ قولى. ىپ – ىستىق.
– ەندى ادام بولدىڭ، – دەدى شەشەم ۇيگە كەلگەن سوڭ.
جازدىڭ كۇنى بولسا دا، شەشەم بايقۇس توڭىپ، قالشىلداپ كەتكەن ەكەن. اشۋمەن كويلەكشەڭ شىعىپ كەتىپ وتىر عوي. مەنىڭ تاماعىمدى بەردى دە، بۇك ءتۇسىپ، ورانىپ جاتىپ قالدى. مەن دە كوپكە شەيىن ۇيىقتاي المادىم. شەشەم دە وياۋ جاتتى. نە دەگەنى بەلگىسىز، اندا – ساندا كۇبىرلەپ قويادى. بالكىم، جازىقسىز جامان ۇلى ءۇشىن اللادان تىلەك تىلەپ، سيىنىپ جاتقان بولار؟! دۇعاكوي انا عوي! نەمەسە ماعان تاڭەرتەڭ ايتاتىن سوزدەرىن جاتتاپ جاتقان شىعار! ياكي، الدە قانداي ءبىر ەرلىك شەجىرەسىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ەرشىمىنە كەلتىرە الماي كۇبىرلەدى مە ەكەن؟!…
ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭگى شاي ۇستىندە شەشەم ماعان:
– اقىماق بولما، بالام. جاس بولساڭ دا، ەر ازاماتسىڭ. ەل ءۇمىتى وزدەرىڭدە. ەزدىكتى قۇداي جاۋعا بەرسىن. ۇلكەن اتاڭ دا ەر كىسى ەدى. ءبىر جولى جورتۋىلعا بارعاندا، ات جىعىلىپ ورتان جىلىگى وپىرىلىپ كەتكەندە، التاي مەن ساۋىردىڭ اراسىنا اياعىن قانجىعاسىنا بايلاپ كەلىپ تاڭدىرعان ەكەن. كەيىن قيسىق ءبىتىپتى. باسقا ءبىر وتاشىنى شاقىرىپ قايتا سالدىرماق بوپتى. وتاشى كارى ادام ەكەن. “قاراعىم، قاۋقارىم از، ءتورت – بەس جىگىت شاقىر، ايتپەسە، مەنى ءولتىرىپ كەتەسىڭ. مەن سەنىڭ ءبىر سەرىپكەنىڭنەن قالام با؟” دەپ كونبەپتى. “كوزىمنىڭ تىرىسىندە كەۋدەمدى جان بالىسىنا باستىرا المايمىن” دەپتى اتاڭ. ەكى جاعىنا ەكى قازىق قاقتىرىپ، ەكى قولىمەن سودان ۇستاپ، «قىبىر ەتپەيمىن» دەپ سەرت بەرىپتى. ايتقانىنداي قايناسىپ بىتكەن سۇيەكتى قايتا سىندىرىپ، ورنالاستىرىپ تاڭىپ بولعانشا، بىلق ەتپەگەن ەكەن. ارتىنان ەل ءتورت قاباتتاپ تىستەگەن كەپەشىن اۋزىنان ارەڭ العان كەزدە قاسقا تىستەرى ساۋدىراپ قوسا ءتۇسىپتى دەسەدى ۇلكەندەر. ءويلاشىوزىڭ، اتالارىڭ وسىنداي ەر بولعان. ەردىڭ ۇرپاعى ەز بولسا، باقتىڭ قايتقانى ەمەي نەمەنە؟! ۇلكەن اپاڭ دا مىقتى كىسى ەكەن. اكەڭدى جاۋگەرشىلىك زاماندا كوش جونەكەي تۋىپتى دا، بەلىن شىلاۋىشىمەن بۋىپ الىپ، كۇنشىلىك جولعا ءجۇرىپتى» دەپ اڭىز ەتەدى ەل. بۇرىنعى باتىرلاردان قالعان سارقىتسىڭ. تاماققا تويىپ ال دا، وزىڭە ءوزىڭ بەرىك بول. ەردىڭ ەرلىگى وزگەگە كورسەتكەن كۇشىنەن عانا ەمەس، وزىنە ىستەتكەن قايراتىنان دا بىلىنەدى. ۇقتىڭ با؟ – دەدى.
ءبىر ءتاۋىرى سونان باستاپ ۇيىمىزدە ءتاتتى – ءدامدىنىڭ ءبارى مەنىڭ اۋزىما توسۋلى بولدى. شەشەم بايقۇس ءوزى تۇك ىشپەسە دە ءماز:
– مىنە، جارايسىڭ، جىگىت بولدىڭ! ەر نامىسى دەگەن دۇنيەدەگىنىڭ بارىنەن دە قىمبات. مەن ءبىر وقىماعان نادان اداممىن. جۇرەگىمدە جاتتالىپ، سۇيەگىمدە ءسىڭىستى بولىپ قالعان اتالى ءسوز عوي بۇل. اتالارىڭ سياقتى بۇگىن دە مىقتى بول، - دەيتىن كەشكى ارپالىسقا اتتاندىرعالى جاتىپ قايتا قاداعالاپ.
كەيىن دە كورگىلىكتى كوپ كوردىم. تالاي – تالاي تار، قىساڭ، شىرعاسى كوپ، شىم – شىتىرىق شىڭىراۋلاردان ءوتتىم. ءبىراق، قانداي قيىن – قىستاۋ كەزدە دە انا ءامىرىن ۇمىتقام جوق. اۋزىم قانعا تولعان ساتتەردە دە، انا ءسۇتىنىڭ ءدامى بىرگە كەتىپ قالماسىن دەپ ىشىمە جۇتتىم. اق ءسۇت قوي ول! ار – نامىس شۇباتى ەمەس پە؟! ماعان ءنار بەرگەن سونىڭ قۇدىرەتى!
ەل مەنى ماقتاعان سايىن مەن انامدى ساعىنامىن. توبەمە كوتەرىپ، ايعا دەيىن الىپ ۇشسام دەيمىن. وتەلمەگەن بورىشىم كوپ. جۇمىرتقادان شايقالعان بالاپانمىن عوي… سامۇرىق دەيتىن الىپ قارا قۇس بالاپاندارىن ساعىنىپ، زۋلاپ كەلە جاتادى. ەكپىنىنەن داۋىل تۇرادى. كوز جاسىنان جاڭبىر سىركىرەيدى… بالاپانىن ءتىرى كورىپ شەكسىز قۋانىشقا بولەنەدى. اقىماقتىعىنا اشۋلانىپ، تەمىر تەگەۋرىنىمەن اياماي بۇرەدى… امان بولسا دەپ تىلەيدى… انا عوي! مەشكەي انا!
التاي قالاسى.
6alash ۇسىنادى
