ءقادىر اقساقال جەتپىس جەتى جاسىندا، الماتى قالاسىندا، ورالماندارعا بەرگەن كوپ قاباتتى ساۋلەتتى ءۇيدىڭ ءبىرىنشى ەتاجىندا، كەنجە ۇلى بولاتبەكتىڭ قولىندا دۇنيەدەن وزدى. قان قىسىمى ورلەپ، جۇرەگىنە اقاۋ تۇسكەن قاريانى ۇلى مەن كەلىنى، نەمەرەلەرى بولىپ قانشا قاستەرلەپ، الاقاندارىنا سالىپ كۇتسە دە، اقىرى مىناۋ قىزىق دۇنيەنىڭ ەشقايسىسىنا مويىن بۇرماي، ساپ-ساۋ قالپىندا، سويلەپ وتىردى دا، قيسايا بەرىپ، ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاي، قوش دەمەستەن ءجۇرىپ كەتتى.
بالالارى، ۇرپاعى جىلاپ-سىقتادى، ارينە. سويتسەدە جاسى جەتكەن ادامنىڭ قازاسى تىم قايعىلى بولا قويعان جوق. بولاتبەك دەرەۋ كوز جاسىن تيىپ، اقىلعا كەلدى دە كورشى-قولاڭ، تۋىس-تۋعاندارىنا حابار ايتقىزدى.
اقىلدى قاريا ءوزى دە بۇعانكۇنى بۇرىن قامدانىپ جۇرگەن ەكەن. كيىمدەرى دە دايىن. قاتتالىپ، بۇكتەلىپ، ءيىسسۋ، قالامپىر، سابىنىمەن بىرگە ساندىقتىڭ تۇبىندە ساقتاۋلى. ايتاتىن وسيەتىن دە ەرتە باستان ۇلىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ قويىپتى:
– اتامەكەنگە امان جەتتىم.ەندى ارمانىم جوق،- دەپتى قاريا بىلتىر وسىندا كوشىپ كەلگەن العاشقى كۇندەردىڭ بىرىندە،- ەندى، بالالارىم، سەندەردەن تىلەيتىن ءبىر تىلەگىم: اجال جەتىپ ولاي-پۇلاي بولىپ جاتسام، جالعىز اعامنىڭ قاسىنا قويىڭدار. ءبىر اكە، ءبىر شەشەدەن تۋساق تا، قۇدايدىڭ بۇيرىعىمەن جەتپىس بەس جىل بولەك جاساپپىز. ەندى باقي دۇنيەدە ماڭگىلىك بىرگە جاتايىق.
ارينە، ۇلدارى ەش ىركىلمەستەن ۋادە بەرگەن.
جالعىز اعاسى سادىر الىستا ەمەس. وسى الماتىنىڭ تۇبىندە، كەڭساي اتتى زيراتتا جاتىر. ءقادىر اقساقال بىلتىر بالالارىن ەرتىپ بارىپ، باسىنا قۇران وقىپ قايتقان.
عىلىم دوكتورىتاكەبايەۆ سادىردىڭ زيراتى كوپ-كورىم ساۋلەتتى ەدى. اپپاق كىرپىشتەن سوعىلعان بيىك قورعاننىڭ ءتورت بۇرىشىندا مۇسىلماندىق بەلگىسى – جارتىكەش اي كۇن نۇرىمەنشاعىلىسىپ جالتىراپ تۇر. ءبىر جاق قابىرعاسىندا سادىر اقساقالدىڭ ءمارمار تاسقا قاشالعان ۇلكەن پورترەتى. ءقادىر اقساقال زيرات باسىنا قويىلعان پورترەتتى ۇناتپاسا دا، اپپاق قورعانعا قىزىعا قاراعان. سونان سوڭ كوزقاراقتى قاريا سول ماڭايدى اينالسوقتاپ، كوپ ءجۇرىپ، سول توبەنىڭ ەتەگىنە تامان ءبىر بوس جەرگە كەلىپ توقتاعان.
– اعامنىڭ ءدال قاسىندا بولماسا دا، ءبىر توبەدە جاتسام، سول دا جەتەر. مەنى وسى اراعا جەرلەڭدەر. ءومىر بويى ساعىندىم عوي. اياعىن قۇشىپ جاتۋعا دا رازىمىن. وسىعان دا تاۋبە!- دەپ تاياعىنىڭ ۇشىمەن ءبىر جەردى سىزىپ كورسەتكەن.
ءقادىردىڭ اكەسىنىڭ اتى قۇرمانسارت. تاكەباي – ولاردىڭ فاميلياسى. سول تاكەباي ءوز كەزىندە مىڭعىرتىپ مال ايداعان، باي ادام بولعان كورىنەدى. قوس-قوس جىلقى، كەلە-كەلە تۇيە بىتكەن، تابىن-تابىن سيىرى مەن قورا-قورا قويلارىنىڭ ناق سانىن ءتىپتى ءوزى دە انىق بىلمەيتىن بولسا كەرەك. سول داۋلەتىمەن مەككە بارىپ، قۇداي جولىنا تاۋە ەتىپ، قاجى بولىپ تا قايتىپتى. وشارباي دەگەن بايتاق ءبىر ولكەنى جالعىز ءوزى يەمدەنىپ، باقىتتى عۇمىر كەشىپتى. جاسى ۇلعايعان شاعىندا سول مەكەننىڭ ءبىر توبەشىگىنەن وزىنە ارناپ، كۇنى بۇرىن زيرات تا تۇرعىزتىپتى. كىرپىشىنە جىلقىنىڭ قىلىن قوسىپ سوقتىرعان التى قۇلاقتى قورعان، اي-جۇلدىزدى مۇناراسى الىستان كوز تارتىپ، مەن مۇندالاپ تۇرسا كەرەك.
ءبىراق بۇل زيرات تاكەبايعا بۇيىرماپتى. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن تاكەبەي باي-كۋلاك بولىپ، حالىق جاۋى اتانىپ، سيبەرياعا ايدالىپ كەتىپتى دە سونان كەرى ورالماپتى. جاڭاعى زيرات تا سو بويى بوس تۇرا بەرىپتى. كەيىن ەل ونى «قۇر بەيىت» اتاندىرىپ جىبەرىپتى. بىلەتىندەر «سونان بەرى قانشاما جىلدار وتسە دە، قۇر بەيىتتىڭ قالاسى ءالى دە ءبۇتىن تۇر» دەسەدى.
سول جەردى مەكەندەگەن ۇلى كارىلەر بۇنى ابدەن بىلەدى. وعان قوسا قۇرمانسارتتىڭ ءبىر ەرلىك حيكاياسىن دا كۇنى بۇگىن جىر ەتەدى:
بۇل قۇرمانسارتتىڭ ەكى بالالى بولعان تۇسى ەكەن. گولوشەكيندىك قىرعىن جۇتتان قاشقان قالىڭ ەل جۇڭگو اسقاندا قۇرمانسارت تا بىرگە كەتىپتى. مال-مۇلىكتى تاستاپ، جان ساۋعالاپ بوسقان ەل ول جاقتا دا توز-توزى شىعىپ، اركىمنىڭ قولباڭى بولىپ كەتە بەرسە كەرەك. قۇرمانسارت تا ءبىر بايعا كىرمە بولىپ، جان باعۋعا ءماجبۇر بولىپتى. ايەلى ايسارا بەت بىتكەننىڭ سۇلۋى ەدى دەيدى. ءتورت توڭىرەككە اتى جايىلعان ايسارا سۇلۋعا قۇرمانسارت كەزىندە ءجۇز تايلاقتى ماتاپ بەرىپ الىپ ەدى دەسەدى بىلەتىندەر.
سول ايسارا سۇلۋ اش-جالاڭاشتىقتا ازىپ-توزىپ جۇرسە دە، ءتىپتى ەكى بالالى بولعاننان كەيىن دە ءوڭىن بەرمەگەن، كەلبەتتى ادام بولعان كورىنەدى. قوراسىنىڭ شەتىنە بوسىپ كەلىپ، قارا قوسپەن وتىرعان ايسارا سۇلۋعا سول اۋىلدىڭ مىرزاسىنىڭ دا كوزى تۇسەدى. پەندە عوي، ونىڭ ۇستىنە وتە سۇلۋ ايەلدەر كوڭىلشەك، كوپشىل بولاتىن دا ۇقسايدى. ايسارا دا جاڭا كەزدەسكەن مىرزانىڭ ارباۋىنا كەت ارى دەمەسە كەرەك. اينالاسى از كۇننىڭ ىشىندە كوڭىل قوسىپ، تابىسىپ تا الىپتى. ءتىپتى سوعان نەكەلى جار بولۋعا ۋادە دە بەرىپتى. كەۋدەسىنە نان پىسكەن جەرلىك مىرزا ءبىر كۇنى قۇرمانسارتقا كەلىپتى:
– توزىپ جۇرگەن قاڭعىباسقا سۇلۋ قاتىننىڭكەرەگى نە؟! قانشا كورىكتى بولعانمەن، قاراشى انە، ءۇستى-باسىندا تۇك جوق. ايساراداي اي مەن كۇندەي سۇلۋ زاتقا ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ، گۇلدەي جايناپ وتىرۋ عانا جاراسادى. سوندا عانا ونىڭ سۇلۋلىعىنىڭ بارگ ۇلى اشىلىپ، تولىسقان كەمەل شاعى جەتەدى. بۇل الەمگە شاندا عانا ءبىر تۋاتىن مۇنداي سۇلۋدى بەكەر قور قىلما. ماعان بەر. تەگىن ەمەس، ارينە. جەر قايىسقان مىنا مالدىڭ شەتىنەن قالاعانىڭشا ءبولىپ ال،- دەپتى سول مىرزا.
قۇرمانسارت ايەلىنە قاراپتى. ايەلى كيمەشەگىنىڭ ۇشىن تىستەلەپ، ەكى كوزى جەر ءسۇزىپ، ەتىگىنىڭ تۇمسىعىنا قادالىپ، سازارىپ وتىرىپ قالىپتى.
– جارايدى. قىزىققانىڭ ءبىر قىزىل بەت قاتىن بولسا، بەردىم ساعان. تەككە-اق ال. ءبىراق ءبىر شارتىم بار.- دەپتى قۇرمانسارت.
– ءيا، ايت.
– اناۋ ومىراۋداعى بالانى امان ساقتا. ءاتى-جونىن وزگەرتىپ، اتا-تەگىن ۇمىتتىرما. ەركەك بولساڭ، وسىعان ۋادە بەر.- دەپتى ول ءتىسىن تىسىنە باسا وتىرىپ.
– جارايدى،- دەپتى اناۋ.
سونىمەن قۇرمانسارت ەكى جاسار ۇلى سادىردى ارقالاپ، ارىپ-اشىپ، اقىرى شەكارادان قايتا ءوتىپ، بۇرىنعى مەكەنىنە كەلىپتى. اكەسىنىڭ ىزىمەن بىرگە ول دا سيبەرياعا ايدالىپ، ول دا اكەسىنشە سول جاقتا قالىپ قويىپتى. ال سادىر مەيىرىمدى، اقىلدىاعايىن-تۋىستارىنىڭ، جاقسى ادامداردىڭ كومەگىمەن كەڭەس ازاماتى بولىپ ەرجەتىپتى. جوعارى ءبىلىم الىپتى. دوكتورلىق قورعاپتى. عىلىمعا ەڭبەگى سىڭگەن ايگىلى عالىم اتانىپتى. ەل-جۇرتى ونى ولگەننەن كەيىن دە قادىرلەپ،ءمارماردان قۇلپى تاس قويىپ، باسىنا بيىك مۇنارا ورناتىپتى.
ءقادىر اقساقال قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن اعاسىن ىزدەپ الماتىعا كەلىپ قايتقان. بىرگە تۋسا دا بىرگە وسپەگەن اعايىندى ەكەۋى ۇزاق-ۇزاق اڭگىمەلەر شەرتكەن. قالعان ومىرلەرىندە ءبىر جەردە بولۋعا كەلىسكەن. ءبىراق، سول ۋادە بويىنشا ءىنىسى مۇندا كوشىپ كەلگەندە اعاسى تاعى دا كوز جازدىرىپ، انا دۇنيەگە ماڭگىلىك ساپار شەگىپ كەتىپ ەدى. ەندى مىنە كوپ كەشەۋىلدەمەي، اعاسىنىڭ ارتىنان قادىردە اتتانىپ وتىر.
سونىمەن بولاتبەك ەڭ الدىمەن كورشىسىنەن كومەك سۇراعان: «سۇيەكتى الىپ جۇرەتىن ماشينا قاجەت. قابىر قازاتىن ادام كەرەك. اقشا دەگەن بار، ارينە. تەك ورىسشا بىلمەيدى. جەرگىلىكتى جاعدايدان دا حابارىمىز از…» دەگەن.
كورشىسى تيتو پىسىق تا، اقىلدى جىگىت بولاتىن. جاس شاماسى بولاتبەكپەن شامالاس. وقىعان، مىنەزدى ازامات. اتى بوتەن دەمەسەڭ قازاق تىلىنە دە، قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە دە سۋداي اعىپ تۇر. العاش رەت بولاتبەكتى ەرۋلىككە شاقىرا وتىرىپ:
– ءبىر كەزدە بىزدە ۇلت بولمادى عوي. ونىڭ ۇستىنە، ءيا، ايتپاقشى، ەرجۇرەك يۋوگوسلاۆيا دەگەن ەلدى ەستۋىڭ بار ما ەدى؟- دەپ سۇراعان.
– ءيا، بىلەم.
– سونىڭ كوسەمىنىڭ اتى تيتو ەدى عوي. اكەم مەنى دە سول سياقتى كوسەم بولسىن دەدى مە ەكەن، اتىمدى تيتو قويىپتى. ءبىراق، مەن كوسەم بولماي، جاي قازاق بولىپ قالدىم،- دەپ تانىستىرعان ءوزىن.
سول تيتو بۇگىن دە بولاتبەككە ىركىلمەي جاۋاپ بەردى:
– حوروشو. ءبارى دە بولادى. ماشينا دا، ادام دا تابىلادى. سوندا قايدا قويامىز؟
– كەڭسايعا،- دەگەن بولاتبەك اكەسىنىڭ وسيەتىن، سوعان قاتىستى جالپى جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ.
كورشىسى بولاتبەكتىڭ بەتىنە قاراپ، اڭتارىلىپ تۇرىپ بارىپ ءتىل قاتتى:
– رۇقسات قاعاز الىپ قويىپ پا ەدىڭ؟
بولاتبەك تۇسىنبەي ونىڭ بەتىنە تاڭدانا قارادى:
– نە جونىندە؟
– وي، باۋىرىم، سەن ءالى بىلمەيدى ەكەنسىڭ. كەڭسايعا جەرلەۋ ءۇشىن قالالىق اكىمشىلىكتىڭ رۇقسات قاعازى كەرەك.
بولاتبەك تاڭ-تاماشا بولدى.
– ول قالاي؟ بىزدە – قىتايدا قازاق بالاسىنا ولگەن ادامدى جەرلەۋ ءۇشىن ەشكىمنىڭ رۇقسات قاعازى كەرەك ەمەس. اتامەكەن جەرىمىز. باياعىدان كەلە جاتقان قالىڭ زيرات. بارامىز دا ءبىر شەتىنەن قازا بەرەمىز.
– جوق. بۇل جاقتا ونداي ەمەس. الدىمەن كەشە عانا ءتىرى جۇرگەن ادامدى الدەكىمدەر ءۇن-تۇنسىز اپارىپ جەرلەي سالۋى قالاي بولادى!؟
– مەن وعان الدەكىم ەمەسپىن عوي.
– قانداي دالەلمەن؟
– ويباي-اۋ، ونى جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى ەمەس پە!؟ ءتىپتى، مىنە، سەن ءوزىڭ دە كۋاسىڭ. مىنە مىناۋ مەنىڭ پاسپورتىمدا دا تۇر عوي. بولاتبەك ءقادىر ۇلى دەپ.
– جوق. ول زاڭدى دوكۋمەنت بولا المايدى. ول قاي ءقادىر؟ وسى ءقادىر ما، الدە باسقا ءقادىر ما؟ وعان زاڭدى دالەل كەرەك.
– ءاپىراي-ا! ەندى وعان قانداي دالەل قاجەت؟- دەدى بولاتبەك ەكى الاقانىن جايىپ.
– سەن بىلاي ىستە، باۋىرىم. ەڭ الدىمەن دارىگەردىڭ «ءولدى» دەگەن انىقتاماسىن ال. ونان سوڭ…
– ءتىرى ادامدى ەشكىم جەرلەمەيدى عوي.- دەدى بولاتبەك وسى ارادا ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ.
– جوق. جەرلەيدى. بىزدە ءبارى دە بولعان. بولا دا بەرەدى. سوندىقتان مۇندا ءسوزسىز تۇردە دارىگەرگە جۇگىنۋ كەرەك. ونان سوڭ، پوليسيانىڭ كۋالىگى كەرەك.
– پوليسيا دەيسىڭ بە؟- دەدى بولاتبەك داۋىسى قالتىراي.
كوشەدە نەشە رەت ۇستاپ الىپ، بىردە «پاسپورتىڭ قايدا؟» دەپ، ەندى بىردە اكەسىنىڭ قالتاسىنداعى باكىسىن تارتىپ الىپ، «سۋىق قارۋ الىپ جۇرگەنىڭ ءۇشىن كەڭسەگە بارىپ جاۋاپ بەرەسىڭ…» دەپ تالاي قورقىتقان، اقشا سۇراپ اۋرە قىلعان پوليسيانى ول تىم جاقسى كورمەيتىن.
– ءيا، پوليسيا. سەنىڭ اكەڭ كەشە عانا ساپ-ساۋ ءجۇر ەمەس پە ەدى؟
– ءيا، قازا قاس قاعىمدا دەگەن. سويلەپ وتىردى دا ءجۇرىپ كەتتى.
– بالكىم، سەن ۇرىپ ولتىرگەن شىعارسىڭ؟
– استاعىپىراللا!- دەدى بولاتبەك ەكى كوزى شاراسىنان شىعا. اۋزىنا ءسوز تۇسپەي الاقتاپ شەگىنە بەردى.
– مىنە، پوليسيا سوعان بولا كەرەك. قايدان بىلەسىڭ، ەرتەڭ باسقا ءبىر اڭگىمە شىعىپ، اكەڭدى كورىنەن قازىپ الىپ، قايتا تەكسەرىپ جاتسا، جاقسى ما؟ بۇل سول ءۇشىن. مۇنى ەكى دە. ونان سوڭ ولگەن ادامنىڭ ءتىرى كەزىندەگى لاۋازىمى، سالاۋاتى بويىنشا قالاي، قاي جەرگە جەرلەۋ كەرەكتىگى جونىندەگى اكىمشىلىكتىڭ شەشەمى بولۋى ءتيىس. بۇل – ءۇش. ءتورتىنشى، قالالىق جەرلەۋ بيۋروسىنا بارىپ، تىركەلۋىڭ كەرەك. ونان سوڭ، اقشا تولەۋ…
– نە دەپ وتىرسىڭ-ەي، جانىم-اۋ، اقشا تولەۋ دەيسىڭ بە تاعى دا؟
– ەندىجەردى تەككە بەرەدى عوي دەپ پە ەدىڭ!؟ ايتپاقشى، اكەڭ پەنسيا الۋشى ما ەدى؟
– ءيا، كارىلەرگە ءتيىستى جاردەماقى الاتىن.
– ولاي بولسا، جەرلەۋ بيۋروسى بەرگەن اكەڭنىڭ ولگەندىگىن راستايتىنقاعازدىڭ ءبىر نۇسقاسىن رايوندىق حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مەكەمەسىنە اپارىپ تاپسىرۋىڭ كەرەك.
– ءيا، بار-جوعى ەكى مىڭ توعىز ءجۇز تەڭگە. بىلايشا جيىرما ءۇش امەريكان دوللارى.
– ارينە، ول ساعان از بولعانىمەن، ۇكىمەتكە كوپ اقشا. ولەتىن جالعىز سەنىڭ عانا اكەڭ ەمەسقوي. بۇكىل قازاقستان بويىنشا ءبىر كۇندە قانشاما شال-كەمپىر ولەتىنىن بىلەسىڭ بە؟ ءاربىر ولگەن شال-كەمپىردىڭ ۇلى مەن قىزى اكە-شەشەسىنىڭ جاردەم اقىسىن زاڭسىز قىمقىرا بەرسە…؟!
بولاتبەك كورشىسىنىڭ جۇمىلعان ساۋساقتارىنا قاراپ تۇرعان. ءبىر قولىنىڭ ساۋساعى تۇگەل جۇمىلىپ بولىپ، ەندى ەكىنشىسى جۇمىلا باستاعاندا قولىن ءبىراق سىلتەدى.
– ءاي، قوي. ميىمدىبوسقا اشىتپا. مىناۋىڭنىڭ سانىنا دا جەتە الاتىن ەمەسپىن. دارىگەر دە، پوليسيا دا شاقىرارمىز. مەنى الدىمەن اناۋ جەرلەۋ بيۋروسى دەگەن مەكەمەڭە الىپ بارشى. سوعان ءوزىم ءبىر سويلەسىپ كورەيىن ،- دەدى.
بولاتبەك تە قارا جاياۋ ادام ەمەس. قىتايدا ءبىر اۋداننىڭ اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولىپ، ۇزاق جىل داۋىرلەگەن ازامات. سوزگە دە شەشەن، ۇتىمدى سويلەيتىن جىگىت ەدى. كەزىندە قادالعان جەرىنەن قان الماي توقتامايتىن جىلپوستىڭ ءوزى بولعان. تالاي-تالاي ونبەيتىن شارۋا ءۇشىن تالاي قىتايدىڭ الدىن كورىپ كوپ تاجىريبە العان، «قايتا-قايتا دۋالاي بەرسە، قارا تاس تا ءجىبيدى» دەگەنگە سەنەتىن، ىسىلعان پىسىق. كورشىسىنىڭ كوپ نارسەنى باستىرمالاتىپ اكەتكەنىنە قاراپ، ءبىراز كۇدىكتەنىپ تە قالىپ ەدى. «بار پالەنى ۇيىپ-توگىپ، ادەيى قيىنداتىىپ وتىرعان شىعار. سول ارقىلى وزىنە پايدا تۇسىرگىسى كەلىپ تۇرعان ءبىر ارامدىعى بولۋى دا مۇمكىن-اۋ» دەپ ويلاي قالعان. جاسىنان سىڭگەن ادەتى. كىم كورىنگەنگە سەنە سالۋ دەگەن، ول – اقىماقتىڭ قىلىعى. ءوزى بارىپ، ءوز كوزىمەن كورىپ، ەت قۇلاعىمەن ەستىگەنى دۇرىس.
كورشىسىنىڭ ماشيناسىمەن جەرلەۋ بيۋروسىنا قاراي تارتىپ وتىردى. لەزدە جەتىپ تە باردى. ءبىراق بولاتبەكتىڭ ويلاعانى بولمادى. كەڭسەدە وتىرعانداردىڭ ءبارى ورىس ەكەن. بۇلاردىڭ كەلگەنىن كورىپ وتىرسا دا، «ادام كەلگەن ەكەن-اۋ» دەپ ەمەۋرىن جاساعان دەگەندى بىلمەيدى. ءارقايسىسى ءوز شارۋاسىمەن. تۇقىرعان قالپى.
اقىرى بولاتبەك كورشىسىنىڭ بەتىنە قارادى. ول شەتكەرىرەك وتىرعان سارى كەلىنشەكتىڭ الدىنا بارىپ ءتىل قاتتى.
ەكەۋى بىلدىرلاپ بىردەڭەلەر سويلەستى. سوڭىنان كورشىسى بۇعان بۇرىلىپ:
– باعانا ايتتىم عوي، كورشى. سول دوكۋمەنتتەر. دارىگەردىڭ انىقتاماسى، پوليسيانىڭ كۋالىگى، فورما ءۇش، تىركەۋدە تۇرۋ كۋالىگى، ۇكىمەتتىڭ شەشىمى. سونى سۇرايدى.
– توقتا، سەن ايتشى.- دەدى بولاتبەك ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ،- ورالمان ەدى دە. تەگىندە وسى قازاقستاندا تۋعان. سونان وكتيابر توڭكەرىسىندە جۇڭگو اسقان. سونان اعاسى ەكەۋى…
– باۋىرىم، بۇل سەنىڭ ول ءپاتۋالارىڭدى تىڭدامايدى. – دەدى كورشىسى ونىڭ ونان ارى ۇزاق تاريحتى تۇگەل سويلەپ شىقپاق بولعان نيەتىندال تاۋىپ.
– سەن دۇرىس ايتتىڭ با ءوزى؟
– ايتىپ تۇرمىن عوي.
– ءاي، مەن دە مولشەرلەپ تۇرمىن. تولىق ايتپادىڭ-اۋ تەگى. ەرنىڭنىڭ قىبىرىنان ءبىلدىم. بۇلداناسىڭ عوي…ءوز ءتىلىم بولماي تۇرعانىن قاراشى. امال قانشا، قىتايشا ايتقاندى ۇقپايدى-اۋ. ايتپەسە قارا تاس بولسا دا بالقىتىپ جىبەرەر ەدىم،- دەدى بولاتبەك كۇرسىنىپ،- دەسەدە… قايتالاپ ءبىر ايتشى. اتامەكەنىم، تۋعان ەلىم دەپ كەلىپ ەدى دە. جۇڭگو جەرىندە دە ەشكىمنەن كەم بولماپ ەدىكدەشى. تەك قازاعىم دەپ، تاريحي وتانىم دەپ، ولسەك تە سۇيەگىمىز وسىندا قالسىن دەپ اڭساپ كەلىپ تۇرعاندا ەكى مەتر جەر دەگەن… دەشى.
كورشىسى بولاتبەكتىڭ بەتىنە قاراپ از-كەم ىركىلىپ تۇرىپ بارىپ، قايتادان كەلىنشەككە بۇرىلىپ، بىردەڭەلەر ايتىپ جاتتى. ول دا بىردەڭە دەپ قىسقا عانا قارۋ قايتاردى دا، ونان ارعى مىلجىڭدى تىڭداعىسى كەلمەي، تەلەفوندى الىپ، ءوز جۇمىسىنا بىرەۋمەن سويلەسە باستادى.
– بولمايدى. انە، ايتتىم عوي،- دەدى كورشىسى ناراۋلاۋ بەينەدە.
– وي، بىزدە قىتايدا ونداي ەمەس. قانداي ۇلىق بولسا دا، مىجىپ، باسىن قاتىرىپ ايتا بەرسەڭ بىردەڭە ءونۋشى ەدى. جۇڭگو دەگەن جول-جوسىنشىل حالىق قوي. جۇيەگە جىعىلاتىن. ونىڭ ۇستىنە جۇمىستىڭ كوبى اۋىزبەن بىتەتىن. قۇداي ساقتاسىن، مىنادي قاعازباستىلىقپەن قالاي جان باعىپ جۇرگەندەرىڭدى بىلمەيمىن. باسقاسىن ايتپاعاندا، اكەڭ ولسە دە قويا الماۋ دەگەن…- دەدى بولاتبەك رەنجىپ، ەكى كوزىن الدىنداعى سۇلۋ كەلىنشەكتەن الماي تۇرىپ.
«ءوزى دە ادەمى نەمە ەكەن.- دەپ ويلادى ول كەنەتتەن كەلىنشەكتىڭ نۇر جايناعان كەلىستى ءوڭ-شىرايىنا، ۇزىن كىرپىگى مەن قىل قالاممەن شەبەر سىزىلعان جىڭىشكە قاسىنا، ۇياسى ۇلكەن، دوڭگەلەك كوگىلدىر كوزىنە قىزىعا قادالىپ. نەسى بار، ءقازىر دە قىلشىلداپ تۇرعان جىگىت اعاسى كەزى. قىتايدا دا ەركەك بالاسىنا قاجەتتى ءبىر تالاي ءلاززاتتىڭ ءدامىن تاتقان، كانىككەن قۋ. اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولۋ دەگەن ول جاقتا دا كىشكەنە مانساپ ەمەس. ءيا، ءبىر اۋدان. تالاي سۇلۋلار بار ەدى-اۋ! ولاردىڭ ءتىلىن دە تەز تابۋشى ەدى. قايران زامان دەگەن… ونىڭ كوزى مىنا وتىرعان كەلىنشەكتى دە ىشىپ-جەپ بارا جاتتى.- ەرتتەگەن ارعىماقتاي-اق نەمە ەكەن. اتتەڭ، قولعا تۇسپەيدى-اۋ. وتىزدار مولشەرىندە بولار. ءاي، بۇلار جاس كورىنەدى. شىن سۇلۋ كارتەيمەيدى. قاشان كورسەڭ ۋىلجىپ تۇرادى. بىرەۋ ايتىپ ەدى، ەگەر ءساتى كەلىپ ءبىر رۋمكا ىشكىزە المايسىڭ-اۋ، ەرنى ەرنىڭە جابىسا كەتەدى دەپ. ءاي، سول ىشقىر جاعى بوستاۋ بولعانىمەن، كەڭسەجۇمىسىنا كەلگەندە جىبىمەيدى-اۋ…»
– ءجا، ەندى نە تۇرىس. كەتەيىك،- دەدى كورشىسى.
بولاتبەك سەلت ەتىپ، ەسىن جيدى. «قۇداي ءوزىڭ كەشىر، شايتان عوي. ايتپەسە…» – دەپ كۇبىرلەدى تاۋبەسىن ءۇيىرىپ.
ۇيگە قايتىپ كەلسە،پوليسەيلەر دە جاڭا عانا كەلىپ تۇر ەكەن.
– موركقا اكەتەمىز،- دەدى تۇستەرىن سالىپ.
بولاتبەك شوشىپ كەتتى. «وندا اپارسا ىشەك-قارنىن تۇگەل الىپ قالادى-اۋ» دەپ قورىقتى. انەۋگۇنى بىرەۋدى كورگەن. قارنىنان قاسقارتىپ ءبىراق ءتىلىپتى. ونى سىم تەمىرمەنكوكتەپ، شاندىپ تاستاپتى. اكەسى دە ايتىپ ەدى… سول ءۇشىن ەمحاناعا دا بارمايتىن. بولاتبەك ەندى قىسىلدى.
– ورالمان ەدىم. كارى ادام عوي. اتامەكەنىم دەپ كەلگەندە…- دەپ جالىنىپ-جالپايدى.
– زاڭ سولاي. ءبىزدىڭ باسىمىز ەكەۋ ەمەس،- دەپ زىلدەندى كەلگەندەر.
بولاتبەكونىڭ بىرەۋىن وڭاشا شاقىردى. شەكارادان ءبىر ءوتىپ قايتا بارعان قىتايلار كۇلەتىن: «ءاي، بۇلار ما، بۇلار وڭاي. پاسپورتتىڭ اراسىنا بەس ءجۇز تەڭگە قىستىرىپ جىبەرسەڭ، ءتىپتى، ۆيزاسىز دا وتە بەرەسىڭ» دەپ. اقىرى، بۇل دا ەندى امالسىز قالتاسىنا قولىن سالدى.
ءبىراق، مۇنىمەنجۇمىس بىتپەدى. كورشىسى ەكەۋى كەشكە دەيىن شاپقىلىپ، تالاي ەسىكتى اشىپ-جاپسا دا، ەشتەڭە وندىرە المادى. قۇداي ساقتاسىن، كەڭسايعا جاتۋ دەگەن. وي، قايدا!؟ ءقادىر سياقتى ورالمان شال ەمەس، مىنا وسىندا تۋىپ ء-وسىپ، ءومىرباقي وسى ارانى مەكەندەگەن ادامداردىڭ وزىنە دە تۇگەل بۇيىرا بەرمەيتىنىنە كوزى جەتتى.
ەرتەڭىندە تاڭەتەڭ كورشىسى بۇعان اقىل ايتتى:
– ساعان كەشە ايتايىن دەپ ەدىم. ءوزىڭ كەڭسايعا قويامىن دەپ تۇرعان سوڭ كوڭىلىڭە كەلمەسىن دەگەم. كەڭساي ما؟ ول- قيىننىڭ قيىنى. وندا جاتۋدى كەشە عانا كەلگەن سەن تۇر عوي،ءومىر بويى وسى الماتىنى مەكەندەپ كەلە جاتقان ءبىز دە ارمان ەتە المايمىز. كوردىڭ عوي. ەندى باسقا زيراتتارعا بارايىق.- دەگەن.
سونان ەكەۋى سالىپ ۇرىپ، قالانىڭ باتىس جاق شەتىندەگى ءبىر زيراتقا جەتىپ باردى. اينالا تۇتاس تەمىر قورشاۋ. ولگەن ادامدى قويىپ، ءتىرى ادام كىرە الار ەمەس. ازەر دەگەندە ادامىن تاۋىپ سويلەستى.
– بوس جەر جوق. تۇگەل تولىپ كەتتى. سەندەردى قويىپ وزىمىزگە دە قيىن بولىپ تۇر.- دەدى قابا ساقادى ۇيعۇر جىگىتى.
– ءبىر كىسىلىك ورىن تابىلىپ قالار،- دەدى قىتايداعى ادەتىنشە مىلجىڭداي، جالىنىشتى تۇردە مۇسەۋرەي سويلەپ.
– جوق. باياعىدا ۇلكەن الاڭ ەدى. ءبىر كىسىدەن، ءبىر كىسىدەن تولىپ كەتتى. اقىلدى شالدار ولەتىنىن بىلگەن عوي. دۇنيەنىڭ، جەر-جاھاننىڭ كەڭ كەزىندە ءارقايسىسى اقشا شىعارىپ قورشاپ العان ەكەن. وزدەرى يەمدەنگەن جەر وزدەرىمەن تولدى. ەندى بىزگە تۇك تە قالعان جوق.
– ءاي، سەن تارىلما، اعايىن،- دەدى بولاتبەك وعان اجىرايا قاراپ،-ۇيعۇر دەگەن ەلمەن قىتايدا قويان-قولتىق جۇرگەن اياعايىن ەمەس پە ەدىك. قيىن قىلسا ءبىر قىرىق جىل بۇرىن كەلگەن شىعارسىڭ. ەكى مەتر جەرىڭدى قيمايسىڭ با؟!
– اينالايىن، باۋىرىم-اۋ، «جوقتىق جومارتتىڭ قولىن بايلايدى. جوققا جۇيرىك جەتپەيدى» دەگەندى ايتقان مەن ەمەس، سەنىڭ اتا-بابالارىڭ ەدى عوي. ەندى نە قىل دەپ تۇرسىڭ ماعان؟- دەدى ەكى الاقانىن جايىپ.
– جارايدى. مىجىما. جوق پا، جوق. ايتتى ما، ايتتى. بولدى. ەندى باسقا جەردەن ىزدەيىك.- دەدى كورشىسى بولاتبەكتىڭ تاعى دا داۋلاسا تۇسپەك بولعان رايىن سەزىپ.
– ۇيعۇر دەگەن ءبىر ۇقىپتى، پىسىق حالىق قوي،- دەدى بىلاي شىققان سوڭ.
– ونىڭ راس-اۋ. ءجا، وسى سەندەردە – ءبىزدىڭ قازەكەڭدە نەگە وسىنداي تىرلىك جوق؟
– ءبىزدىڭ اقازاق كەڭ-مول پىشىلگەن، ۇلان بايتاق ساحارادا تۋىپ وسكەن، باسقادان تارشىلىق كورسە دە، جەردەنتاپشىلىق تارتپاعان، قايدا جايلاپ، قايدا قىستايمىن دەپ ۋايىمداماعان كەڭ قولتىق ەلمىز عوي. سونداي اڭعال، سالقىلىقتان تالاي دۇنيەدەن ايىرىلىپ، تالاي جەردە بارماعىمىزدى تىستەپ قالعانىمىز دا بار. شەت-شەگى جوق، قيىرسىز جەرىمىز بار دەپ، بويدى كەڭگە سالاتىن ادەتىمىزدەن ءبىر ايىعا المايمىز. سۇيەككە ءسىڭىستى دەگەن سول. اقىرى مىنە ەكى مەتر جەر ءۇشىن كىم كورىنگەنگە جالىنىپ كەلە جاتقان كەيپىمىز مىناۋ.- دەدى تيتو ول دا بۇگىن ويلانعان پىشىندە.
ەكەۋى تاعى ەكى-ۇش زيراتقا باردى. بارىنەن دە ءبىر كىسىلىك ورىن الا المادى. كەشكە تامان، اسىرەسە، بولاتبەك قاتتى قاپالانىپ، تارىعىپ كەتتى.
– سەن بۇعان قامىقپا،- دەدى تيتو كورشىسىنىڭ كوڭىلىن اۋلاپ،- ەشتەڭە ەتپەيدى. ءقازىر كۇن سالقىن. ونىڭ ۇستىنە جاسى جەتكەن، ەتتەن ارىلعان ادام. كەشە ۋكول دا سالدىردىق. ءتىپتى بولماسا، ەرتەڭ قالانىڭ سىرتىنا اپارىپ، ءبىر جەرگە قويارمىز. قازاق دالاسىنىڭ ءبارى ءبىر ەمەس پە!؟ نەمەنەگە قىسىلاسىڭ؟
– نەمەنەگە قىسىلاسىڭ!- دەپ قايتالادى بولاتبەك ىزا بولىپ، ءتىسىن شىقىرلاتىپ،- ادامىڭ قايسى دەسە مىناۋ دەيتىندەي-اق يناباتتى، كىسىلىكتى جىگىت ەدىم. اتامەكەنىم دەگەندە ىشكەن اسىمدى جەرگە قويىپ، ەلدىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن مانسابىمدى، ابىروي-اتاعىمدى، بايلىعىمدى – ءبارىن قالدىرىپ، تەك اپسپورت الۋ ءۇشىن عانا تالايلارمەن تارتىسىپ، رەنجىسىپ، تالاي كەرۋ وتكەلەكتەن ءوتىپ ءجۇرىپ ارەڭ كەلگەدە، دوس بار، دۇسپان بار، «كەشە عانا اكىم بولىپ،الشاڭ باسىپ جۇرگەن بولاتبەك بۇگىن الماتىدان ولگەن اكەسىن قوياتىن ەكى مەتر جەر تابا المايقاڭعىرىپ ءجۇر ەكەن» دەسە، سۇيەككە تاڭبا عوي. ەستىگەن قۇلاقتان ۇيات تا اۋەلى.
بولاتبەكتىڭ كەسەك جۇزىنە قان تەپشىدى. قالىڭ قاباعى سىزداپ، ىسىنە ءتۇستى. ۇيقىسىزدىقتان قىزارعان كوزدەرى ونان ارى قانتالاپ، جاساۋراپ الدى. كەڭ تاناۋى ءجيى-جيى جەلبىرەپ، دەلديە باستاپ، سالپيعان استىڭعى ەرنىن قاتتى تىستەدى. ەت-جەندى، زور باسى دۋىلداپ، قۇج-قۇج جۋان، قىسقا موينى تالاۋراپ، كۇپ-كۇرەڭ قان تاسىدى. تىرسىلداپ ۇيىپ بارا جاتقان جۇندەس، باقال ساۋساقتارىن ءالسىن-الى شىرتىلداتىپ، قىسا بەردى. ءتورتباق، جۋان دەنەسىن اشۋ كەرنەپ، ءون بويىندا ىستىق اعىن جۇگىردى. الدە نەلەردى ويلاپ، قاي-قايداعىنى ەسىنە الىپ، وزىنە مە، باسقا بىرەۋگە مە، الدەكىمگە ىزا بولىپ، قاراداي قاپالاندى. جايشىلىقتا ويعا-تۇسكە ەنە بەرمەيتىن كوپ سۋرەتتەر قايتا ءتىرىلدى. كوپتەگەن قىجىل ويلار وياندى.
ءيا، بولاتبەك كوپتى كورگەن، ەستى جىگىت. ونىڭ سىرتىندا ەستىپ-بىلگەندەرى قانشاما!؟ اكەسى دە سۇڭعىلا ادام بولعان. كەي-كەيدە اكە كەشىرمەلەرى مەن بالا تۇسىنىگى قابىسىپ، قىزىق-قىزىق ءتۇيىن ءتۇيىپ، تۇجىرىم جاسايتىن تۇستارى دا بار. بۇرىن دا تالاي شەرتىلگەن اڭگىمە. قازاقتىڭ باسى تۋرالى. بۇگىن دە سول ەسىنە ءتۇستى.
اكەسى مارحۇم اڭگىمەلەيتىن: قىتايدا، كەرەي دەگەن ەلدە بوكە دەگەن باتىر بولعان. ءبىر تۇستا سول بوكە شىنجاڭداعى قازاق بيلەۋشىلەرمەن سيىسا الماي، جەرۇيىق ىزدەپ، «كەڭ ءتۇپ، تار ءتۇپ» دەگەن جيدەلىبايسىن جەر بار دەپ، اۋا كوشەدى عوي. قاندى مايدان سوعىس سالا ءجۇرىپ، شىنجاڭ ولكەسىنەن اسىپ، تيبەت دەگەن ۇستىرتكە بارسا كەرەك. سول ارادا اۋىرىپ، قازاسى جەتىپ، قايتىس بولىپتى. جۇڭگو بيلەۋشىلەرى باسشىسى جوق تۇل ەلدى قايتا كوشىرىپ اكەلىپتى. بوكەگە وشەسكەنى سونشا كورىن قايتا قازىپ، باسىن كەسىپ الىپ، دەنەسىن سوندا تاستاپ، كەسىك باستى ءۇرىمجى قورعانىنىڭ قاقپاسىنا اكەلىپ ءىلىپتى. قارسى شىققانداردىڭكورەتىنى وسى دەپ ايبار جاساپتى. كەيىن بوكەنىڭ باسى شىر ەتىپ تۋعان جەرى شىڭگىلگە اپارىلىپ جەرلەنىپتى. دەنە قايدا، باس قايدا!؟ اراسى ءتورت مىڭ شاقىرىم. باسسىز دەنە تيبەت ۇستىرتىندە. دەنەسىز باس ءور التايدا.
سول تيبەتكە ءبىر كەزدە ءدام ايداپ ءقادىر اقساقال دا بارعان. وندا جاس كەزى. تۋعان اكەسى قۇرمانسارت كوممۋنيستەردەن قاشىپ جۇڭگو اسسا، وگەياكەسى كەيىن تاعى دا سول كوممۋنيستەردەن قاشىپ، تيبەت اسىپ، فورمۋزاعا كەتپەك بولعان. اكەسى ول اڭگىمەنى نەشە كۇن، نەشە ءتۇن ايتىپ تاۋىسا المايتىن. تاكلاماكان ويپاتىندا ولار جۇڭگو پرەزيدەنتى چان كايچيگەەرىپ، ءوزى دە قاشىپ بارا جاتقان شىعىس شىنجاڭداعى قۇمىل گۋبەرناتورى جولبارىسپەن ۇشقاسىپ قالادى. از كۇن بىرگە جۇرەدى. جول ورتاعا بارعاندا جولبارىس بۇزىلادى دا، قازاقتاردى ءبىر-اق كەشتە قىرىپ تاستاپ، مال-مۇلكىن توناپ قانا قويماي، ىشەك-قارنىن اقتارىپ التىن ىزدەيدى. ءقادىردىڭ سوندا ون بەس، ون التى جاستاعى كەزى. ءبىر جىرادا تىعىلىپ الىپ، دالاعا جاققان وتتىڭ جارىعىندا ءبارىن كورىپ جاتادى. ەرتەڭىندە قاندى جۇرتتى قايتا تىنتكەن جولبارىس جاساقتارى امان قالعان ءۇش بالانى تاۋىپ الادى. تيبەتكە تاياعانشا دەپ ولارعا قوي ايداتىپ قويادى.
كەيىن ءۇش بالا ۇشەۋى دە ءتىرى قالادى. ءقادىر سول ارادا بىرنەشە جىل قالىپ قويادى.
– «ەل-ەلدىڭ زاڭى باسقا» دەگەن. بۇلاردىڭ ولگەن ادامدى جەرلەۋ سالتى دا قىزىق ەدى،- دەۋشى ەدى اكەسى سول كەزدە تۇرشىگە ەسىنە الىپ،- بۋددا ءدىنىنىڭ زاڭى بويىنشا ونداعىلار ءتورت ءتۇرلى جەرلەنەدى ەكەن. ولار ونى: اسپانعا جەرلەۋ، سۋعا جەرلەۋ، جەر قوينىنا جەرلەۋ، وتقا جەرلەۋ دەپ اتاۋشى ەدى. اسپانعا جەرلەۋ دەگەنى ءمايىتتى ارناۋلى ورىنعا اپارىپ، بورشالاپ شاۋىپ، ۇساقتاپ تاستايدى. ءومىر بويى سوعان دانىككەن قالىڭ قارا قۇس كوپشىلىك سول ارادان كەتە بەرە-اق ءدۇر سىلكىنىپ، جابىرلاپ كەلىپ، قۇجىناپ باسىپ قالادى دا، ۋلاپ-شۋلاپ ءجۇرىپ، ءبىر-بىر جاپىراقتان الىپ، ۇشىپ كەتەدى. سۋعا جەرلەۋ دەگەنى وزەن، سۋى مول جەرلەردە بولادى. ءمايىتتى كوتەرىپ اكەلىپ، اساۋ اعىنعا لاقتىرىپ جىبەرەدى. ءارتۇرلى نانىم-سەنىمگە قاراي كەيبىرەۋلەر، ارينە، جەر قوينىنا جىبەرەدى. ال، ەڭ سوڭعىسى وتقا جەرلەۋ. ءقازىر بۇكىل قىتايعا ميراس بوپ قالعان، جەرلەۋدىڭ ەڭ وزىق ۇلگىسى دە وسى وتقا جەرلەۋ. ءيا، مۇنى بولاتبەكتىڭ دە ءوز كوزىمەن كورگەنى بار.
ءبىر اۋداندا اكىمنىڭ ورىنباسارى بولىپ تۇرعان كەزى. ايماقتىڭ (وبلىستىڭ! ءبىرىنشى سەكرەتارى جاو زىحە دەيتىن بىرەۋ قىلتاماق بولىپ، ءۇرىمجى بولنيسالارىنىڭ بىرىندە قايتىس بولدى. جاو فاميليالى سەكرەتار ىزعارلى، سۇستى، حالىققا جايسىز ادام بولعان ەدى. مادەني ريەۆوليۋسيانىڭ سوڭعى كەزىندە بيلىك تىزگىنىن قولىنا العان قىزىل بەلسەندى ءوزى باسقارىپ تۇرعان تورت-بەس جىل ىشىندە» ءتۇ» دەگەگ تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەگەن، قادالعان جەرىنەن قان العان، ازۋى التى قارىس ۇلىق بولعان. قول استىنداعى كادرلەرگە دە، قاراپايىم حالىققا دا تىزەسىن ءبىر باتىرۋىندا باتىرىپ-اق كورگەن. اسىرەسە، كوشپەندى، مالشى قازاقتارعا بار ءزىلىن، اشتى زاپىرانىن اياماي-اق توگىپ ەدى.
– قازاق دەگەن تۋادا مەشەۋ حالىق. مىنا جاڭا زاماندا بۇرىنعى ەسكى ادەت-سالت، ءداستۇردى ەندى وزگەرتۋى كەرەك. ولگەن ادامدى جەرلەيمىز دەپ ءبىر اۋىل ءبىر كۇن جۇمىستان قالاسىڭ. ءبىر ادامدى ءبىر ادام دا كومە سالماي ما؟ قالايشا جۇرت بولىپ تۇگەل جينالاسىڭ؟ مۇنى وزگەرت. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، ءبىر قاتىن بوسانا قالسا، قالجا دەپ ءبىر قوي سويادى ەكەنسىڭدەر. جۇڭگو ايەلدەرى قوي سويعىزباي-اق، تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىمەن-اق ورنىنان تۇرىپ كەتەدى. وسىنى سەندەر دە ۇيرەنىڭدەر. تىم بولماسا بىرنەشە ايەلگە ءبىر قوي سويساڭ دا جەتىپ جاتىر عوي،- دەپتى قالىڭ حالىق باس قوسقان شىرىشتاي ءبىر جيىن ۇستىندە.
ەلدىڭ ءبارى ءۇنسىز تىڭداپ، مۇلگىپ وتىرىپ قالىپتى. سوندا ءبىر قايقى تاناۋ قارا كەلىنشەك ءسوز سۇراپتى:
– ءيا، نە دەمەكسىڭ؟ ايت!- دەپتى سەكراتار مۇرنىن شۇيىرە، سىعىرايا قاراپ.
– مارتەبەلىجاو فاميليالى سەكرەتار، نۇسقاۋىڭىزعا قۇبا-قۇپ. ەركەكتەر وزدەرىنە قاتىستى ىستەرىنە وزدەرى جاۋاپ بەرە جاتار. ال ءبىز ايەلدەرگە قاراتىپ ايتقان سوزدەرىڭىزدى ەستىدىك. تۇسىنبەگەن ەكى جەرىم بار. ءبىرىنشى، قالجا ورنىنا سەرگىپ كەتەتىن جۇڭگو كەلىنشەكتەرىن مىسالعا كەلتىردىڭىز. زامانداستارىمىزدىڭ بۇل سالتىن ۇلگى ەتۋگە دايىنبىز. ءبىراق، ءبىز ولار سياقتى ىرگەسى ءبۇتىن تامدا، ورنىقتى جەردە وتارعامىز جوق قوي. مال سوڭىنا ەرىپ، تاۋ-تاستى كەزىپ، تەنتىرەپ جۇرگەن كوشپەندى حالىقپىز. سوندا كوشكەندە ءبىرلى-جارىم تۇيە مەن وگىزگە قارا قوسىمىزدى ارتامىز با، الدە دالبىرلاتىپ تاۋىق ارتامىز با؟ وسىعان ميىم جەتپەي تۇر. ەكىنشىدەن،ون شاقتى ايەلگە ءبىر قوي قالجى جەتەدى دەدىڭىز. ونىڭىزعا دا قۇلدىق. ءبىراق، ون شاقتى ايەلدى ءبىر كۇندە تۋعىزاتىن امالىن ايتا كەتسەڭىز. وسىنى سۇرايىن دەپ ەدىم،- دەپتى.
سەكرەتاردىڭ قىسىق كوزدەرى جىپاقتاپ كەتەدى.
– تا-ما-دى!-دەپ ءبىر بوقتايدى دا سىرتاينالىپ ءجۇرىپ كەتەدى.
سول سەكرەتەر ءوزى ولگەنمەن دە ارتىنداعى ءزىلى ءالى دە دەرەۋ ولە قويماعان بولاتىن. ايماقتىڭ قالعان ءتىرى باستىقتارى اقىلداسىپ، ءاربىر اۋداننىڭ اكىمدەرىنە بۇيرىق ءتۇسىردى: «قىزىل سەكرتاردىڭ ءۇرىمجى قالاسىندا وتەتىن جەرلەۋ سالتانا، ازالى جيىنىنا ءار اۋداننان ءبىر-بىر دەلەگاسيا باراسىڭ. قۇر بارمايسىڭ، قالتالارىڭدى قامپايتىپ باراسىڭ!»
اۋداننىڭ باسشىلارى بۇل دەلەگاسيانى باستاپ بارۋعا ەكى تىلگە بىردەي اعىپ تۇرعانبولاتبەكتى ۇيعارعان. ىسكە پىسىق، سوزگە شەشەن جىگىت. ونىڭ ۇستىنە زاتى جۇڭگو جاو فاميليالى سەكرەتاردىڭ قازاق حالقىنا جاساعان قامقورلىعىن، ىزگى ىستەرىن،جاقسىلىعىن ايتىپ، اتاسى باسقا قازاق جىگىتى جىلاپ تۇرسا، بۇل دا كومپارتيا ساياساتىنىڭ ۇلىلىعىنىڭ ءبىر بەلگىسى، دالەلى بولماق.
بولاتبەك ۇرىمجىگە بارعاندا ءبىلدى. جاو فاميليالى سەكرەتار ولەر الدىندادوس-جاراندارىن، تۋىستارىن شاقىرىپ، «ءوز ءمايىتىن وتقا جەرلەۋدى، سۇيەك كۇلىن ءوزى ۇزاق جىل قىزمەت ەتكەن التاي تاۋىنا شاشىپ جىبەرۋدى» وسيەت ەتىپتى.
وسى ارادا، ءيا، ءوزىنىڭ بۇرىنعى باستىعىنا ابدەن جاعىمسىپ ادەتتەنگەن ءبىر جاعىمپاز، ياكي ىشىنە قۋلىق بۇككەن ءبىر زالىم كوز جاسىن كولدەتىپ تۇرىپ، قازاق وكىلدەرى اتىنان مىناداي ءبىر ءوتىنىش ءبىلدىرىپتى.
– ءبىز قازاق دەگەن حالىق ارامىزدان باقي دۇنيەگە اتتانىپ بارا جاتقان جاناشىر، جاقىن ادامىمىزعا ەڭ سوڭعى رەت ءبىر ۋىس توپىراق سالىپ، قوش ايتۋشى ەدىك. ول بۇگىن مۇمكىن بولمايتىن سىڭايلى. سوندىقتان ءوزىمىز جانىمىزداي جاقسى كورەتىن جاو فاميليالى سەكرەتارعا دەگەن شەكسىز ماحابباتىمىزدى ءبىلدىرۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى رەتىندە وسف سۇيىكتى باسشىمىزدىڭ وتقا جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، ونىڭ اسىل جانىنىڭ ءبىر بۋداق ءتۇتىن بولىپ، اسپانداعى جانناتقا قالاي ۇشىپ كەتكەنىن ءوز كوزىمىزبەن كورىپ تۇرساق،- دەپ تىلەك قويىپتى.
ونىڭ بۇل ۇسىنىسى دا قابىل ەتىلىپتى. ول كەزدە وتقا جەرلەۋ تەحنيكاسىنىڭ ءالى تىم جالپىلاسا بەرمەگەن ورتەۋ پەشتەرى ءالى جەتىلە قويماعان ءبىر تۇسى بولسا كەرەك. نان پىسراتىن تابا سياقتى ەلەكتر كوزدەرىنە جالعانعان ۇلكەن پليتكاعا سالىنعان ءمايىتتى اشىق الاڭعا الىپ كەلدى.
«ولگەن ادام شايتانعا اينالىپ كەتەدى» دەپ ولەردەي قورقاتىن قىتايلاردان بولەك، وزگە ەلدىڭ ءبارى الدىعا تامان جاقىنداپ، ەنتەلەپ كەلىپ قاراي باستادى. بولاتبەك تە كورىپ تۇردى. بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن قازاق بالاسىنا ءبارى تاڭسىق. سونداعى سۋرەت بولاتبەكتىڭ كوز الدىندا ءالى دە سول قالپىندا سايراپ تۇر.
الدىمەن بىرەۋلەر ءمايىتتىڭ كەۋدەسىنە جابىلعان كومپارتيا تۋىن اقىرىن سىپىرىپ الدى. وسى كەزدە بەس جۇلدىزدى پارتيا تۋىنىڭ نارت قىزىل شۇعىلاسىنان قۋات الىپ، ءالى ءوڭىن بەرمەي نۇرلانىپ جاتقان سەكرەتاردىڭ ءجۇزى دە دەرەۋ قۋاڭ تارتا جونەلدى. بارا-بارا ءتىپتى اپپاق قۋداي بولىپ، بوزارىپ كەتتى. بيىكتەن ، مەكروفوننان قارالى مۋزىكا ازىناپ، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتا، كۇڭىرەنىپ قويا بەردى. سىڭسىپ بارىپ، وكسىپ توقتادى. ءدال وسى كەزدە… قۇداي ساقتاسىن، ىشكى قاتاردا، بولاتبەكتىڭ الدىندا تۇرعان اكىمدەر كەنەت تۇگەل كەيىن شالقايىپ، شالقالاپ قۇلاپ كەلە جاتتى. ارتىندا تۇرعانداردى جاۋىرىنىمەن ىعىستىرىپ، كوتكەنشەكتەپ، شەگىنە بەردى. بولاتبەك سوندا عانا بايقادى: ءولدى دەپ ورتەپ جاتقان جاو فاميليايلى سەكرەتار جۇزىنە قىپ-قىزىل نۇر جۇگىرىپ، باسىن جەردەن جۇلىپ الىپ، تۇرەگەلىپ كەلەدى ەكەن. تازا جۇننەن توقىلعان كەزدەمەدەن تىگىلگەن، ءتورت قالتالى پەنجەك كيگەن كەسەك كەۋدەسى كەنەت كوتەرىلىپ، قولىن قالت كوتەرىپ، شىنتاقتارى تەز بۇگىلىپ، بىرەۋدى قۇشاقتاعالى ۇمسىنعانداي العا تامان ۇمتىلىپ قوزعالا بەردى. جارىقتىق ءتىرى كەزىندە سويلەگەندە اشۋلانا، اتىعىرلانا اقىرىپ، ەكى قولىن كەرىپ سىلبەپ تۇراتىن ادەتى بولۋشى ەدى. ءقازىر دە ءدال سول بەينەسى. اۋمايدى. ءتىپتى بىلەگىندەگى التىن ساعاتى جارق ەتە تۇسكەنىن دە بولاتبەك انىق كوردى. تەز قارمانىپ، شاپشاڭ قوزعالىپ، باسسالاتىن نىساي بايقاتادى…بولاتبەكتىڭ جۇرەگى تاس توبەسىنە شىققان. ەسى كەتىپ، ءالى قۇرىپ، قوزعالۋعا دارمەنى قالماي ، سىلەيگەن قالپى كوزىن جۇما بەرگەن…
قانشا ۋاقىت وتكەنىن، نە بولعانىن ءوزى دە بىلمەيدى. مۇرنىنا قوڭىرسىعان ءيىس جەتتى. ءبىر ءسات ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىندا سىلتىدەي تۇنىپ قالعان ەل تۇگەل «ۋھ» دەپ جالىن اتا، وكسىك دەم شىعاردى. بولاتبەك پليتكانىڭ تۇبىندە قالعان ءبىر ۋىس قوقىم كۇلدى كوردى…
كەيىنگى جىلدارى جۇڭگو قالالارى ەرەكشە جدمىدى عوي. باسقامەن بىرگە ءمايىت ورتەۋ تەحنيكاسى دا جاڭالاندى. وعان ارناۋلى زاۋاتتار سالىندى. ەستۋگە قاراعانداكەيىنگى كەزدەرى ەل زاۋاتتىڭ مورجاسىنان بۇرق ەتە تۇسكەن، ءبىر ۇزىك دەمدەي، بۇلىڭعىر اق ءتۇتىندى عانا شالا-شارپى كورىپ قالاتىن بولسا كەرەك. ال، ونىڭ ەسەسىنە ادەمى التىن، كۇمىس جالاتقان فارفور قۇمىراعا سالىنعان سۇيەك ك ۇلى اركىمنىڭ ءۇيىنىڭ تورىندە، قاسيەتتى ورىندا قاستەرلەنىپ تۇراتىن بولعان.
بولاتبەك وسىلاردى ەسىنە الدى. كوكەيىندەگى باعانادان بەرگى اشۋ-ىزامەن بىرگە، مىناداي قورلىقتان كەيىنگى قورعاسىنداي شوككەن اۋىر وي قوزعالدى. الماتىعا كەلىپ، كەيىن وسى كورىنىستى ەسىمە الامىن دەپ مۇلدە ويلاماعان ەدى. ۇالان بايتاق مەكەندە، تۇركياداي تورتەۋ، فرانسياداي بەسەۋ، قىرعىزستانداي… وي، قويشى، تۇتاس ەۆروپا قۇرلىعىمەن تەڭ تۇسەتىن، ءبىر ميلليون جەتى ءجۇز مىڭ شارشى كيلومەتر تەريتورياسى بار، الەمدەگى سەگىزىنشى ۇلكەن ەل قازاقستاندا اكەمدى، وسى وھلكەنىڭ قىزىل كوممۋنيستەرىنىڭ، قىزىل وڭەش باتىراقتارىنىڭ قۋعىنىمەن امالسىز اۋىپ كەتىپ، شەتەلدە جەتپىس بەس جىل بويى كورمەگەندى كورىپ، ساعىنىپ قايتا ورالعان شەركوكىرەك ءبىر ۇرپاعىنىڭ دەنەسىن جەرلەيتىن ەكى مەتر جەر تابا المايمىن-اۋ دەپ ءۇش ۇيىقتاسا ويىنا كىرمەگەن.
تيتومەن كەلىسىپ قويعان. ەرتەڭ ءۇشىنشى كۇن عوي. ەرتەرەك تۇرىپ، اۋىلداعى زيراتتاردىڭ بىرىنە اپارىپ، بەتىن جاسىرماق. وعان اكەسى وكپەلەمەس. اعاسىنىڭ قاسىنا جاتا الماسا، وعان بولاتبەكتىڭ جازىعى دا، امالى دا جوق. ءبىر كىسىدەي-اق جۇگىردى. قولىنان كەلمەدى. و دۇنيەگە بارعاندا ءوزى تاۋىپ الار. كوممۋنيزم دەگەن توزاقتا ءجۇرىپ تە، جەتپىس جىلدان كەيىن تاعى تابىسىپ ەدى عوي. سونان قيىن بولماس.
بولاتبەك وسىلايشا ءۇشىنشى ءتۇندى دە ۇيقىسىز وتكىزدى. الۋان-الۋان وي مازالاپ، قايداعى-جايداعى ەسىنە ءتۇسىپ، كىرپى ايقاستىرۋعا مۇرشا بەرمەدى. «دەگەنمەن، سول قىتايدىكى دە ءجون-اۋ،- دەپ ويلادى ول دوڭبەكشي ءتۇسىپ،- اقىلدى حالىق. جەر بەتىنە عانا ەمەس، جەر استىنا دا سيمايتىنىن ەرتە بىلگەن. مىناۋ قازاقستان پارلامەنتىندەگىلەر وسىنى نەگە ويلامايدى ەكەن؟! جاڭا ءبىر زاڭ شىعارساشى. وسىلار قىزىق. ءوز قولىنان كەلمەگەننىڭ ءبارىن كەرەمەت كورەدى. بىلايشا، تۇك تە قيىنى جوق قوي. مىناۋ ىرگەدەگى سول ۇلى كورشىدەن وقىمىستىلارىن قوي، ءالىپتى تاياق دەپ بىلمەيتىن ون جامان جۇڭگو شاقىرسا…قولى جەتكەنى ەرتتەگەن ارعىماقتاي، ادەمى-ادەمى ورىس قىزدارىنان، قولى جەتپەگەنى قارا كوز قازاق قىزدارىنان بىر-بىردەن، قالتاسى قالىڭدارى ەكىدەن-ۇشتەن الىپ، ءجۇز جىلدىق كۇيەۋ بولىپ ءسىڭىپ كەتەر ەدى. ماڭگىلىك قالىپ قويار ەدى. جەرلەستەرى مەن قانداستارىن دا جۇزدەپ، مىڭداپ ەمەس، ميلليونداپ شاقىرار ەدى. از-اق جىلدىڭ ىشىندە قارا قورىم قالىڭ ەل بولىپ شىعا كەلەر ەدى. نەسى بار، قىپ-قىزىل پايدا. اسىرەسە،قازاقتىڭ مىناۋ اتا-باباسىن، تەگىن بىلمەيتىن، اقشادان باسقانى كوزى كورمەيتىن، ار ءۇشىن ەمەس، جان ءۇشىن ەمەس، نان ءۇشىن، ءسان ءۇشىن دەپ ءومىر سۇرەتىن، جيىرا-وتىز جىل الا قاعازبەن عانا اينالىسىپ، ابدەن وقۋ سوعىپ، ماڭگۇرت بوپ كەتكەن، سونىڭ جولىندا كەرىم كەلبەتەىن دە، ۋىلجىعان ۇسقىننان دا ايىرىلىپ، قيقى-شويقى، مىج-تىج بوپ قالعان ءشوپ جەلكە، شوقىنشى قىزدارى ءبىر جىرعاپ قالار ەدى-اۋ. سونان سوڭ الگى باي كۇيەۋلەر اتا سالتىن قۇرىپ، اۋىل باسى بىردەن ءمايىت ورتەيتىن زاۋاتتار سالار ەدى. ولگەن ادامعا كومەتىن جەر ىزدەپ، كەبىن-كەتپەن الىپ اۋرە بولىپ جۇرەتىن مىناۋ قازاق دەگەن تاس قاراڭعى، قاراشا حالىق تا بۇ الەكتەن ءبىر قۇتىلار ەدى. اركىمنىڭ ءوز ءۇيىنىڭ ءتور الدىندا، بيىك سورەلەردە، اتا-باباسىنىڭ، اكە-شەشەسىنىڭ سۇيەك كۇلدەرى سالىنعان ادەمى تاس قادىرالار، فارفور قۇمىرالار سۇستى ايبىنمەن سالتانات ەتىپ، ساۋلەتىن اسىرىپ، قاتار-قاتار ءتىزىلىپ تۇرار ەدى!…
باسىنىڭ مىڭعى-دىڭعىسى شىعىپ، كوزدەرى قىپ-قىزىل بولىپ كەتكەن بولاتبەك، اقىرى ۇيىقتاماي تۇرىپ كەتتى. تيتو ەكەۋى جۇگىرىپ ءجۇرىپ، ءبىر ماشينا اكەلىپ، قالانىڭ سىرتىنداعى ءبىر زيراتقا اپارىپ، جەتپىس بەس جىل شەتەلدە ءجۇرىپ كوز جاسىن اتامەكەن دەپ سارىققان ءقادىر اقساقالدىڭ سۇيەگىن جەر قوينىنا تاپسىرىپ قايتتى.
نەشە كۇننەن بەرى قاباعىنان قار جاۋىپ، قاپالى جۇرگەن بولاتبەك قايتار جولدا، ماشينا ىشىندە تۇنەرىپ كەلە جاتىپ، كەنەتتەن مىرس ەتتى. تيتو تاڭ قالىپ بەتىنە قاراپ ەدى، بولاتبەك ۇزاق ىسقىرىپ كۇرسىنىپ الدى:
- باياعىدا ءبىزدىڭ ەلدە بىرەۋدى مازاق قىلاتىن. اكەسىن جەرلەپ قايتىپ كەلە جاتىپ: «بۇل دا ءبىر بىتكەن شارۋا بولدى» دەپتى دەپ. ول بايقۇستا وسىندايدان ايتقان ەكەن-اۋ،- دەپ سۋىق كۇلدى.
سوڭى
الماتى. 2006.ج.
6alash ۇسىنادى
