حالىق ءانى «كەرىم سال- اي»
ورىنداعان: ياقىپ كوركەم
«ەل ءىشى - ونەر كەنىشى» دەمەكشى، «كەرىم سال» باركول وڭىرىندە تارالعان حالىق ءانى. وتكەن عاسىردىڭ 30 جىلدارىندا كەزىندەگى كەسىر زاماننىڭ قىسىمىنان شىعىسقا اۋعان حالىقتىڭ كوڭىل-كۇيى، ارمان-تىلەگى بەينەلەنگەن بۇل ءان كونە كوز قارتتاردان، مالشىلاردان، حالىق اراسىنداعى ونەرپازداردان بىردەن-بىرگە تارالىپ، قۇلاققا ءسىڭىپ وسى داۋىرگە جەتتى. بۇل تۋرالى اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ بۇرىنعى ورىنباسار باستىعى كابەن ءداۋىت ۇلى بالا كەزىندە باركولدىڭ پاسداۋان دەگەن جايلاۋىندا توپتى كىسىلەر باس قوسقان توي-تومالاقتاردا «كەرىم-سال» ءانىن كوپ ەستىگەنىن ايتىپ، «كەرىم سال-اي، كەزىگۋگە قالىڭ قالاي» دەگەن جولدارىنىڭ ەسىندە قالعانىن، بەرتىندەپ ىزدەپ ءجۇرىپ باركولدەگى اقارقا تاۋىندا ءبىر مالشىنىڭ ۇيىندە جاسى توقساننان اسقان ءبىر اپامىزدان تولىقتىرىپ العانىن، وكىنىشكە وراي كەيىن ارناۋلى ات باسىن بۇرعاندا ول كىسىنىڭ «و» دۇنيەلىك بولعانىن ەستىپ قاتتى وكىنىشتە قالعانىن، «كەرىم سال» ءانىن وسىلايشا ساحارادان ساحىناعا كوتەرىپ ورىنداۋشىلارعا ۇسىنعانىن ايتادى.
ءيا، سايىن ساحارانى سىرلى سازىنا بولەگەن حالىق اندەرىنىڭ قيقۋ-قيقۋ عاسىرلاردى ەندەي ءوتىپ، بۇگىنگە جەتۋىن جالپى جاقتان دانا حالىقتىڭ ەڭبەگىنە جازاسالامىز ادەتتە. سول قارا ورمانداي حالىقتىڭ ىشىندەگى ونەرگە جاقىن جانكۇيەر ازداعان ادامدار جالعاپ كەلگەنى قايىرىلا ويلاعان كىم بار؟ ونەر وزىمەن قوسا جاناشىرلارىن، ادال شاكىرىت، جالعاۋشىلارىن ءارقاشان الا تۋىپ وتىرعان. بۇگىن بىزگە ماقتانىش بولعان نەشە مىڭ ءان – كۇيدىڭ يەسى حالىق، تۋدىرۋشى، جالعاۋشى انە سول ۇركەردەي ھاقارمان توپ. ۇجىم ارينە، جەكەدەن قۇرالماق-تى.
كابەن ءداۋىت ۇلىنىڭ دا وسى ونەر جانكۇيەرلەرىنىڭ ءبىرى ەكەنىن حالىق ءانى «كەرىم سالدىڭ» تاعدىرى ايتىپ تۇر تەرەڭ اسەرمەن. شىنىندا ۇزاق ۋاقىت اكىمشىلىك سالادا جۇمىس ىستەپ، ەل باسقارعان ءقادىرلى اعانىڭ حالىق مۇراسىنا، اسىرەسە، رۋحاني مۇراعات حالىق اندەرىمىزدىڭ تاعدىرىنا دەگەن ىقىلاسى، جوقشىسى بولىپ جول باسقان اسەرلى كەشىرمەلەرى اڭىز بوپ كەلەدى ەل اراسىندا. ەل تىزگىنىن ۇستاعان اعالارىمىز ءدال وسىنداي تۋعان حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىنا باسا نازار اۋدارا جۇرسە نۇر ۇستىنە نۇر ەدى-اۋ دەيسىڭ ويمەنەن.
حالىق ءانى «كەرىم سال» 1950-1951 جىلدارى بالا كەزىمىزدە باركولدە حالىق اراسىندا كوپ ايتىلاتىن. اسىرەسە، قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، تويلارىندا جاس قىز، جىگىتتەر بۇل ءانى ناقشىنا كەلتىرىپ ايتاتىن. كەيىن بۇل ءان كوپ ايتىلماي كەتتى. مەن شينجياڭنىڭ كوپ جەرىن ارالادىم. باسقا وڭىردەن «كەرىم سال» ءانىن ەستىپ كورمەدىم. سونىمەن 2003 جىلى راديو-تەليەۆيزيا سالاسىنداعى باۋىرلارىما مادەنيەتىمىزدىڭ ءبىر مايەگى سانالاتىن باركول وڭىرىندە تارالعان «كەرىم سال» ءانىن ىزدەپ، رەتتەپ تاسپا ءتۇسىرۋدى تاپسىردىم ءارى «كەرىم سال» ءانىنىڭ ەستە قالعان قايىرماسىن ايتىپ بەردىم. ول بىلاي ايتىلۋشى ەدى: «ايت دەگەندە ايتايىن ءارياي-داي، اقىلى ارتىق جاقسىنىڭ ءداريا-داي، كەرىم سال-اي، كەزىگۋگە جايىڭ قالاي» اقىرى ءاننىڭ ءسوزى دە تابىلىپ جارىم عاسىردان استام ۋاقىتتان كەيىن 2008 جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ جاي ورتالاردا ايتىلىپ ءجۇردى. حالىق اراسىنداعى ۇمىت راديوسى قازاق بولىمىندەگى شينجياڭ تەليەۆيزياسىنداعى باۋىرلارىما قالىڭ قاۋىم اتىنان ۇلكەن العىسىمدى ايتامىن.
ايت دەگەندە ايتايىن ءاري-ايداي،
اقىلى ارتىق جاقسىنىڭ ءداريا-داي.
ءبىر ەكى اۋىز جاماننان ءجون سۇراساڭ،
ءىشىڭ قاپا بولادى جاري الماي.
كەزىگۋگە جايىڭ قالاي، كەرىم سال-اي
قىرمىزى قىزىل جىبەگىم-اي،
ءوزىڭدى ويلاپ جۇدەدىم-اي.
تاۋىستاي تاماق، بۇراڭ بەل-اي،
قوندىرۋ جولىن ءوزىڭ ءبىل-اي.
ايت دەگەندە ايتايىن ءان باياۋلى-اي،
جارلى بولار جىگىتتىڭ جانى اياۋلى.
تىرشىلىكتىڭ بارىندا وينادا كۇل،
ءوتىپ داۋرەن بارادى كۇن ساناۋلى-اي.
ءان-تاريح، ءان-بولاشاق، ءاربىر اندە قانشالاعان نوتالىق بەينەلەۋ دىبستارى بولسا سونشالاعان ءومىر ورنەكتەرى بولادى. حالىق ءانى حالىقتىڭ سىرلاس دوسى، وندا تاريحي استار بار بولىپ اسەم اۋەنگە وربىگەن اسىل اندەر جۇرەگىڭدى تەربەپ وي ساناڭدى ىزگىلىكپەن ادامگەرشىلىككە جەتەلەيدى. جان دۇنيەڭدى سۇلۋلىق پەن مەيرىمگە ىزدەنىس پەن ماحابباتقا تۇبەگەيلى ىڭكار ەتەدى. سوندىقتان دا حالىق ءانىن جۇرت جۇرەكتەرىمەن سەزىنىپ جىلى قابىلدايدى. سوندىقتان دا حالىق ءانىنىڭ قاسيەتى ۇلىتقا، جەرگە بولىنبەيدى. ول ون رەت، ءجۇز رەت قايتالانىپ ايتىلسا دا تىڭدارمانىن جالىقتىرمايدى. قايتالانعان سايىن سۋداعى مالتا تاس سياقتى جارقىراي بەرەدى. بەلگىلى سازگەر، ءانىشى ەربولات قىزىكەن ۇلى ارداقتى مۇرامىز حالىق اندەرى جايلى پارتيا مەن ۇكىمەت تاياۋ جىلداردان بەرى بەيزاتتىق مادەني مۇرلارعا ايرقشا ءمان بەرىپ حالقىمىزدىڭ رۋحاني ورەسىن جوعارىلاتۋعا ەداۋىر كۇش سالۋدا. ادەبيەت سىنشىسى، كومپۋزيتور تۇرسىنجان شاپايەۆ «حالىق ءانى بارلىق قازاق اندەرىنىڭ - اناسى» دەپ باعالاعان. ەندەشە، وسى انا اندەرىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن جەتە تانىپ سارالاپ ساحىناعا شىعارۋىمىز كەرەك.
مەن قالاي اقىنمىن دەپ ايتا الامىن،
حالقىمنىڭ ءوز ايتقانىن قايتالادىم.
قازاقتىڭ كۇپى كيگەن قارا ولەڭىن،
شەكپەن جاۋىپ وزىنە قايتارامىن - دەپ اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتايەۆ ايتقانداي حالىق اندەرىن ۇناتىپ ايىتىپ سول ۇلگىدە اندەر جازىپ جۇرسەمدە ەل ارالاپ ءجۇرىپ تالاي حالىق ءانىن ۇيرەندىم. ماسەلەن: قۇلىستايدا ابدىراحيم دەگەن اقساقال ايتىپ جۇرەتىن «التىن گارمون» دەگەن حالىق ءانىن بالاسى جانايوللادان، شاعانتوعايداعى قۇرمەت دەگەن كىسىدەن «تارباعاتاي بيىك تاۋ» دەگەن حالىق ءانىن، سول سياقتى حالىق ءانى «كوك تورعاي» ءانىن تاسپاعا ءتۇسىرىپ الدىم. مىنە وسىنداي حالىق ءانىن جاتتاپ، تاراتىپ جۇرگەندەر ارامىزدا بارشىلىق ەكەن دەدى.
حالىق ءانى جاعادى جانىمىزعا،
حالىق ءانى سياقتى باعىمىزدا.
حالىق ءانى ماڭگىلىك وشپەيتىن ءان،
حالىق ءانى سىڭگەن ءان قانىمىزعا.
ولاي بولسا، حالىق ءانى سىندى اسىل قازىنادان ماڭگى ءنار الا وتىرىپ، وسى اسىلدارىمىزدىڭ اۋەنىن اسقاقتاتىپ بىلەكپەن ەمەس بۇگىنگىدەي بىلدەي ءبىلىمنىڭ بايگەسىندە، باياشات ومىردە جالپاق الەمگە حالىق انىمەن حالقىمىزدىڭ ايبىنىن نەگە اسىرماسقا! «ءانىنىڭ دە ەستىسى بار، ەسەرى بار»، «ۇيىقتاپ جاتقان جۇرەكتى ءان وياتار» دەگەن اباي تاعىلىمى ورالاد ءان حاقىندا ويلانساڭ. الىپ ۇشىپ ساحناعا كوتەرىلىپ، التى كۇن جاسار كوبەلەكتەي جوعالىپ جاتقان اندەرىمىزدى تۇلكى الماس تازىداي سۇيرەلەپ، اق تەر، كوك تەر بولعانشا، ۋاقىتتىڭ سىناعىنان وتكەن، حالىق رۋحىنا سىڭگەن حالىق اندەرىنىڭ جوقشىسى، قولداۋشىسى بولساق، بابالار الدىندا، حالىق الدىندا ەڭسەمىز تىك، ماقتانىشپەن ءومىر سۇرەر ەدىك اعايىن.
سوڭى
بازان قۇدايبەرگەن ۇلى
6alash ۇسىنادى
