التى الاش كوسەمى، 20-عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ ۇلت كوشباسشىسى، قايتا جاڭعىرعان قازاق مەملەكەتىنىڭ تۇڭعىش ءتوراعاسى (پرەزيدەنتى) ءاليحان بوكەيحاندى «تۇڭعىش ابايتانۋشى» دەۋگە ۇلى ويشىل اقىننىڭ كوزى تىرىسىندە 1889 جىلى «وسوبىە پريباۆلەنيا ك «اكمولينسكيم وبلاستنىم ۆەدوموستيام» مەن ونىڭ قازاق تىلىندەگى قوسىمشاسى – «دالا ءۋالاياتى گازەتىندە» ەكى تىلدە قاتار جازعان «پيسمو ۆ رەداكسيۋ» جانە «حات باسپاحاناعا» اتتى ماقالاسى نەگىز بولا المايدى. ماقالانىڭ ورىسشا نۇسقاسىنىڭ قازاقشاسى سونىڭ سوزبە-سوز اۋدارماسى: «ءسىز، تەكتى قاريالار، گازەتكە كومەك بەرىڭىزدەر، كورگەن جاقسىلارىڭىزدى ءبارىن ايتىڭىزدار! وزدەرىڭ جازدىگۇنى كەشكە تامان ايتاتىن، توبەنىڭ باسىندا، قۇدىقتىڭ قاسىندا وتىرىپ، يا قىستى كۇنى – اۋىلداستارىڭنىڭ ۇيىندە قوناقتا وتىرىپ ايتقاندارىڭدى، كورگەندەرىڭدى – قازاقتىڭ جاقسىلارىمەنەن بىرگە ءجۇرىپ، قالايشا اتاقتى بيلەردىڭ بيلىك قىلعانىنان، داۋ بىتىرگەنىنەن – جارىلقاپ، الشىنباي، مۇسا، قۇنانباي ءھام عايري جاقسىلاردىڭ پارا الىپ، جىبەك شاپانعا، قالتاسىنىڭ پايداسىنا قىزىقپاعاندىقتارىن؛ وسى كۇنگى بيلەرگە، «لاي سۋدان بالىق ۇستايمىز دەپ جۇرگەن، وسيەت ەتىپ، عيبرات بەرىڭىزدەر!». ماقالادا اۆتور ۇلى اقىننىڭ اعا-سۇلتان بولعان اكەسى قۇنانبايدى ەمەس، ءادىل بيلىگىمەن اتى شىققان ابايدىڭ ءوزىن ايتىپ وتىرسا كەرەك.
بەلگىلى الاشتانۋشى-جۋرناليست، مارقۇم جايىق بەكتۇروۆ 1989 جىلى «ورتالىق قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن كولەمدى «ءۇش الەكەڭ» اتتى ماقالاسىندا جازعانداي، ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە ونىڭ ولەڭىن 1900 جىلى ورىسشاعا اۋدارىپ، «كيرگيزسكايا ستەپنايا گازەتا»-عا جاريالاۋى دا «ابايتانۋشى» دەۋگە ونشا كەلمەيدى. ءتىپتى «روسسيا. گەوگرافيچەسكوە وپيسانيە ناشەگو وتەچەستۆا» كوپتومدىعىنىڭ قازاق ولكەسىنە ارنالعان 18 تومىنداعى ابايدىڭ جاڭاشىل اقىندىعى تۋرالى ءبىر جول پىكىرى دە ەمەس. ول پىكىر، اشىعىن ايتقاندا، «ءاليحاننىڭ اقىل-كەڭەسىمەن جازىلدى» دەگەن ەشبىر دالەلسىز توپشىلاۋ بولماسا، اۆتورى ءتىپتى وزگەلەر-دى.
ءاليحاننىڭ ابايتانۋشىلىعى تۋرالى اڭگىمە بولا قالسا، ادەتتە كوپشىلىكتى، اراسىندا ابايتانۋشىلارى دا، جۋرناليستەرى دە، باسقالارى دا بار، «وسى اباي مەن ءاليحان جۇزدەستى مە؟» دەگەن ساۋال ويلاندىرادى. تاريحي دەرەك-ايعاقتار قازاقتىڭ باعىنا تۋعان قوس الىپتىڭ ومىردە ءبىر ەمەس، تالاي رەت جۇزدەسكەنىن بۇلتارتپاي دالەلدەيدى. اباي مەن ءاليحاننىڭ جاقىن تۋىستىعى – ءوز الدىنا. ءاليحاننىڭ تۋعان ءىنىسى سماحان تورە 18 قويىن داپتەردەن تۇراتىن «الەكەڭنىڭ ءومىرى» اتتى ەستەلىگىنىڭ 1-داپتەرىندە: «ءاليحاننىڭ شەشەسىنىڭ اكەسى (توبىقتى ماماي باتىردان) دۋلات باتىر – ۇرى، ءبىر جەگەندە ءبىر ۋاق مالدىڭ ەتىن جەپ، سورپاسىن ءىشىپ كەتەدى ەكەن… دۋلاتتىڭ ەكى قىزى: ءبىرى بەكجان – ءاليحاننىڭ شەشەسى، ءبىرى – بوشانتاي (رىزىقباي شەشەسى) – حۇدايبەردى ايەلى، قۇنانباي كەلىنى» دەپ جازدى. دەمەك، ءاليحان مەن شاھكارىم قۇدايبەردى ۇلى ەكەۋى – تۋعان بولەلەر. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، اباي مەن ءاليحاننىڭ 1896-1904 جىلدارى سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە كوميتەتتىڭ جيىندارىندا كورىسۋى مۇمكىندىگىن دە ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى. تامىزدىڭ 16-19 ارالىعىندا اباي ەلىن ساپارلاعان «ۇلى ابايدىڭ ىزىمەن» اتتى عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديسياسى قارقارالىدا جاس كۇنىندە اباي توقتاعان حامي بەكمەتيەۆتىڭ ءمۇراجاي-ۇيىن قىزىقتادى. الايدا ابايدىڭ وقتا-تەكتە ايالداعان ول ۇيدە ءاليحاننىڭ ايلاپ جاتقانىن نە ەكسپەديسيا مۇشەلەرى، نە ءمۇراجاي-ۇيىءنىڭ ديرەكتورىنان باستاپ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبارى دە بەيحابار. سول سەبەپتى دە، ارينە، مۇراجاي-ۇيدە بولاشاق ۇلت كوشباسشىسى، الاش ۇلتتىق رەسپۋبليكاسىنىڭ اتاسى ءارى ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحان تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز، فوتوسۋرەت نە تاريحي قۇجات جوق. ال سماحان تورە ەستەلىگىنىڭ 1-داپتەرىندە: «اۋەلى جەتى جاسىندا قارقارالىدا نوعاي زارييەۆ موللاعا مۇسىلمانشا وقۋعا بەرىپتى. توعىز جاسىندا قامي بەكمەتيەۆ ۇيىنە قويىپ ورىسشا وقىتىپتى. سودان كۇتىمسىز بولىپ، ينتەرناتقا ءوز بەتىمەن ءتۇسىپتى» دەپ جازدى.
ناعىز «ابايتانۋ» ءاليحان بوكەيحاننىڭ جاس كۇنىنەن-اق اقىننىڭ ۇلىلىعىن تانۋىنان، ونىڭ پوەزياسىنان ۇلت ادەبيەتىندە، دالىرەك ايتساق، ەندى عانا قالىپتاسا باستاعان جازبا ادەبيەتىندە ءالى جوق جاڭاشىلدىعىن كورىپ باعالاي الۋىنان باستالدى. ءاليحاننىڭ مۇنداي سەزىمتالدىعىن، كورەگەندىگىن ونىڭ 1889 جىلى «وسوبىە پريباۆلەنيا ك «اكمولينسكيم ۆەدوموستيام» جانە «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتىندە» جاريالاعان ەڭ العاشقى ورىسشا-قازاقشا 16 ماقالاسىنان ايقىن اڭعارامىز. سول ماقالالارىندا اۆتور اباي پوەزياسىنداعى سىني كوزقاراسىنا ەلىكتەپ، بۇقارا حالىقتى اداستىرعان نادان، دۇمشە مولدالاردى، بولىس-بي، ءتىلماشتاردى، «ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ، ءسوز ءقادىرىن كەتىرگەن» اقىنداردى اياۋسىز اشكەرەلەيدى. 1904 جىلدىڭ جازىندا قىردان قارالى حابار الىسىمەن، ءاليحان ومبىدان «اباي مارقۇمنىڭ ولەڭدەرىن كىتاپ قىلىپ باسىڭدار دەپ بالالارىنا حات جازادى». كاكىتايدىڭ مەزگىلسىز قايتىس بولۋىنا وراي 1915 جىلدىڭ باسىندا «قازاق» گازەتىندە جاريالاعان بۇل ازاناما ماقالاسىندا ءاليحان ءارى قاراي: «1905ء-ىنشى جىلدىڭ اپرەل اياعىندا كاكىتاي (ىسقاق ۇلى قۇنانباي) ابايدىڭ جازبا كىتابىن الىپ، ومبىداعى ماعان كەلدى. 1905ء-ىنشى جىلى جازعىتۇرعى ساياسات ءىسى نە ەكەنىن ءبىزدىڭ «قازاق»-تى وقۋشىلار بىلەر. كاكىتاي ءبىزدىڭ ۇيدە بىرەر جۇما جاتتى. اباي، پۋشكين، لەرمونتوۆ سوزدەرىن بىرگە وقىپ، ماز-مەيرام بولدىق» دەپ ەسىنە الدى. مىنە، ابايدىڭ ءوز ولەڭدەرى، ا.پۋشكين، م.لەرمونتوۆ، ي.كرىلوۆتان اۋدارعاندارى مەن قارا سوزدەرىنىڭ تۇراعۇل جيناپ كوشىرتكەن قولجازباسى قولىنا ءتيىپ، ومبىداعى ءوز ۇيىندە «بىرەر جۇما جاتقان» ءارى تۋىسى، ءارى دوسى كاكىتايمەن سىرلى اڭگىمەسىنىڭ ناتيجەسىندە ۇلى ويشىل اقىننىڭ ءومىرى قىسقا دا نۇسقا باياندالعان، ال شىعارماشىلىعىنا «ەۋروپانىڭ ايگىلى اقىندارىنا ماقتانىش بولادى» دەپ اسقاق باعا بەرىلگەن تۇڭعىش «اباي (يبراگيم) قۇنانبايەۆ» اتتى ءمۇناقىپ-ماقالا دۇنيەگە كەلدى.
نازار اۋداراتىن ماسەلە، ءمۇناقىپ-ماقالانىڭ سوڭىندا اۆتوردىڭ ءوزى مارقۇم ابايدىڭ ءومىرى تۋرالى مالىمەتتى ۇلى تۇراعۇلدان (ابايدىڭ ءوزى تۋراۇل دەپ اتاعان ەكەن. – س.ا.) العانىن اتاپ كورسەتەدى. ال اۆتوردىڭ ءوز قولىندا ويشىل-اقىننىڭ ولەڭدەرى جازىلعان قويىن داپتەرى بولعان. مىنە، سول داپتەرىن ول 1903 جىلى ومبىعا كەلگەنىنە ءبىر-اق جىل بولعان قانداسى، شاكىرتى ءارى بولاشاق ەڭ جاقىن ۇزەڭگىلەسى – احمەت بايتۇرسىنۇلىنا بەردى. ول تۋرالى «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسىندا احمەتتىڭ ءوزى بىلاي دەپ جازدى:
«اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدى بىلمەيتىن ادام جوق. اقمولامەن سىبايلاس تورعاي وبلىسىندا ابايدى بىلەتىن ادام كەم، ءتىپتى، جوق دەپ ايتسا دا بولارلىق. ولاي بولۋى – ءسوزى باسىلماعاندىقتان. ابايدىڭ سوزدەرى كىتاپ بولىپ، باسىلىپ شىققانشا ابايدىڭ اتى دا، ءسوزى دە تورعاي وبلىسىندا ەستىلمەۋشى ەدى. اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدىڭ اتىن، ءسوزىن ەستىمەدىم دەگەنگە ەداۋىر تاڭىرقاپ قالادى. مەن ەڭ اۋەلى اقمولا وبلىسىنا بارعانىمدا ابايدى بىلمەگەنىمە، ءسوزىن ەستىگەنىم جوق دەگەنىمە تاڭىرقاپ قالۋشى ەدى… 1903ء-ىنشى جىلى قولىما اباي سوزدەرى جازىلعان داپتەر ءتۇستى».
ال ءاليحاننىڭ ءمۇناقىپ-ماقالاسى الدىمەن سەمەيلىك «سەميپالاتينسكيي ليستوك» گازەتىنىڭ 1905 جىلعى 3 سانىندا، ودان كەيىن ورىس يمپەراتورلىق گەوگرافيا قوعامى باتىس ءسىبىر ءبولىمى سەمەي بولىمشەسىنىڭ «زاپيسكي سەميپالاتينسكوگو پودوتدەلا زاپادنو-سيبيرسكوگو وتدەلا ي.ر.گ.و.» جيناعىندا بولار-بولماس وزگەرىسپەن ەكىنشى رەت جاريالاندى. ماقالانىڭ گازەتتە جاريالانعان نۇسقاسىندا اتاپ كورسەتىلگەندەي، اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعىن ءاليحاننىڭ رەداكسيالاۋىمەن تاياۋ ارادا گەوگرافيالىق قوعامنىڭ سەمەي بولىمشەسى باسىپ شىعارۋى كەرەك ەدى.
التى الاش كوسەمىنىڭ ومىرىنە قاتىستى ەرەكشە نازار اۋدارا كەتەتىن جايت: ءاليحان بوكەيحان وتارلىق ەزگىسىندە وتىرعان «قالىڭ ەلى قازاعىنىڭ» قۇقى مەن ازاتتىعى ءۇشىن قيان-كەسكى كۇرەسىن عىلىمي-پۋبليسيستيكالىق قىزمەتىمەن، ونىڭ ىشىندە ابايتانۋشىلىعىمەن قوسا قاتار اتقارىپ ءجۇردى. سونىڭ بىردەن-بىر ايعاعى: ءاليحان وتارشىل يمپەريانىڭ ءى مەملەكەتتىك دۋماسى دەپۋتاتتىعىنا ءتۇسۋ ءۇشىن سايلاۋالدى ناۋقانىن وتكىزۋ جانە ءىس اراسىندا ءوزى رەداكسيالاپ بولعان اباي شىعارمالارىنىڭ قولجازباسىن باسپاعا تاپسىرۋ ويىمەن 1906 جىلدىڭ 8 قاڭتارىندا ومبىدان سەمەيگە كەلە جاتقان جولىندا – تۇزقالا (پاۆلودار) ىرگەسىندەگى كازاكتاردىڭ يامىشيەۆسكيي كەنتىندە تۇتقىنعا الىنادى. قولجۇگى (پورتفەلى) ىشىندەگى اباي قولجازباسىمەن بىرگە تاركىلەنەدى. يامىشيەۆسكيي كەنتىنەن تۇزقالانىڭ اباقتىسىنا جابىلعان كۇننىڭ ەرتەسىنە – 10 قاڭتار كۇنى ءاليحان پاۆلودار قالالىق 2 ۋچاسكەسى سۋدياسىن شاقىرتىپ الىپ، ءوزىنىڭ قىلمىسى بولسا تەرگەۋ جۇرگىزىپ دالەلدەپ، سوتقا بەرۋىن، بولماسا، دەرەۋ بوساتۋىن تالاپ ەتۋمەن قاتار، قولجۇگىمەن بىرگە تاركىلەنگەن قولجازبا – قازاق اقىنى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ ولەڭدەرى ەكەنىن، قۇنى 5 مىڭ پاتشا رۋبلىنە تەڭ ەكەنىن ايتىپ، ونى ساقتاۋدى قاتاڭ تالاپ ەتەدى.(جالعاسى بار)
سۇلتان حان اقق ۇلى
"استانا اقشامى"
