سەمىز كۇز. جونىنان جارىلارداي جۇمىرلانعان دالانىڭ ناعىز ماي شۇرقان كەزى. بۋىنى قاتىپ، بويى نارلەنگەن ءشوپ-شاۋاننىڭ دا دەگەنباي شابىتتى شاعى. اسىرەسە، سۇر بورتە جۋسان مەن كوك بۇيرا ەرمەن قۇتىرىنىپ العان. ءتيىپ كەتسەڭ تالاعى تارس ايىرىلىپ، شىڭىلتىر ءيىسى اسپانعا شاپشيدى. جاپىراعى التىنداي قۇبىلعان بوز تالدار مەن قوڭىراۋلى تۇيمەسى سىلدىر قاققان نار قاراعانداردىڭ تۇبىندە، بىتىك وسكەن ءاقشوپ پەن سارالا قياق ۋىزداي ۇيىپ تۇر.
كۇن ەكىنتىدەن اۋعاندا بايعارا اۋىلىنىڭ كوپ شوعىرلى باران جىلقىسى وزەنگە قاراي بەتتەدى. باۋىرى شەلدەنگەن قاراكول القابى سونىلاي جايىلعان قىل قۇيرىقتارعا ساۋىرىن تىستەلەتىپ، سۇيسىنە كەرىلەدى. وزەنگە جىلقىدان بۇرىن جەتكەن اسۋ قوزى كۇرەڭنىڭ اۋىزدىعىن ۇستىنەن الىپ، اتىن سۋاردى. سىرباز قالپىنا تۇسكەن كارى ەرتىس تە ەرەكشە سابىرلى. شالقالاي كوسىلىپ، كوك اسپانعا كوز سالعان ماڭگىلىك بەينەسىنەن جازباي، باياۋ كىلكيدى.
كەنەت تۇنىق سۋدى سىزدىقتاتا ءسىمىرىپ جاتقان كۇرەڭ بەستى ەلەڭدەپ، قۇلاعىن تىگە باس جاققا قارادى. اۋدەم جەر جوعارىدان ءبىر توپ كەر قۇلان جاپىرلاي سۋعا كەلىپ قالعان ەكەن. وزەن قاباعىن قالقالاي تۇرعان بۇنى بايقايتىن ەمەس. ارنايى اڭ اۋلاۋعا شىقپاعان سوڭ، اسۋ ولاردىڭ تىنىشتىعىن بۇزعىسى كەلمەدى. وشارىلا سۋعا قۇلاعان ءۇيىرلى قۇلانعا قىزىقتاي قارادى.
وسى ءسات قۇلانداردىڭ ارتىن الا، جاعالاۋداعى تاپەلتەك سەكسەۋىلدەردىڭ اراسىنان ءبىر اقكوك جىلقى شىعا كەلدى. باستابىندا اسۋ ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي قالعان. ويتكەنى وزەننىڭ ارعى بەتى قاڭىراپ يەن جاتقان كوكسىن تاۋى. قىستا عانا وتار قوسپەن قويشىلار بارىپ قايتادى. ازىرگە ار جاققا باسقا مال وتە قويعان جوق. «ياپىراۋ، بۇل نە قىلعان جىلقى، اڭ قاراعان ياكي، جولاۋشى جۇرگەن بىرەۋ ايىرىلىپ قالدى ما ەكەن؟» دەپ، ويلادى اسۋ. ول ەكىۇداي كۇيمەن جالعىز جىلقىدان كوز المادى. الىستاۋ تۇرسا دا، وقشاۋ ءبىتىم، بولەك ءمۇسىن اڭداتقان اقكوك سەتەر باسىپ، توپتى قۇلاننىڭ ءور جاعىنان وزەنگە ءتۇستى. سۋدى اعىسقا قارسى جۇرە ىشكەن ونىڭ ءتۇس-تۇرقىنان جالعىز كەتىپ، ەركىن جۇرگەن بەينەسى مەنمۇندالاعانداي.
قالىڭ جىلقى دا وزەنگە جاقىنداپ، الدى جاعاعا جەتىپ ۇلگەرگەن. سونى كۇتكەندەي-اق، سۋ ءىشىپ بولعان قۇلاندار كەيىن سەرپىلە بەردى. سىمپىس قۇيرىقتارى سيپاڭداي، ءۇشقاراعا بەتالعان ولاردىڭ سوڭىنان جاڭاعى بەيساۋات جىلقى دا جونەلدى. قۇلاقتارىن جىمىرا، ەكى جاعىنا كەزەك جايقاقتاعان اقكوكتىڭ ارتىنان اسۋ ۇزاق قارادى. بەتپە-بەت كەلگەن جىلقىلاردى كوزگە ىلمەي، قۇلان ۇيىرىمەن بىرگە كەتكەن ول جىلقىشىعا جۇمباق سەزىلگەن ەدى. قۋىپ بەرگىسى كەلىپ ءبىر وقتالعان. الايدا، ەرتىس كەز كەلگەن جەرىنەن وتە شىعۋعا كەلتىرمەيدى. بەتى جايباراقات كۇي تانىتقانىمەن سۋى تەرەڭ، تۇبىندە نەشە ءتۇرلى ءيىرىم، وپپا بار. الكەۋدەلەنگەن تالايدى اتىمەن قوسا استىنا ءبىر-اق تىققان كەزدەرى بولعان. وزەننىڭ سىرىن بىلەتىن اسۋ، دانابايدىڭ ەتەگىندەگى جايداق قوبىنى ورلەپ كەتكەن قۇلانداردى كوزىمەن ۇزاتىپ، قالا بەردى. سوڭدارىندا اقكوك.
جىلقىلاردى تۇنگى باعىمداعى جىگىتتەرگە تاپسىرعان اسۋ، سالىپ ۇرىپ سابىلدىق شالدىڭ ۇيىنە كەلدى. ات ءدۇبىرىن انادايدان ەستىپ، ارسىلداي ۇشقان قارا شەكە توبەت ونى تانىعان سوڭ جايىنا كەتتى. ىلە ۇيدەن شىققان قويشى بالا اسۋعا وزانداتا سالەم بەرىپ، اتىن ۇستادى. اقساقال ۇيدە ەكەن.
-اسسالاۋماعالەيكۋم!
-ۋاعالەيكۋماسسالام! سالەمشى بولساڭ تورگە شىق.
- ءيا، ءىنىم! مال-جان امان با؟-دەدى سابىلدىق اپاق-ساپاقتا الابۇرتىپ وتىرعان اسۋعا بارلاي قاراپ.
- امانشىلىق ساباعا. جىلقىدان كەلە جاتىر ەدىم، جولاي سالەم بەرە شىعايىن دەگەنىم عوي.
- ە،ە،ە! ءتاڭىر تىلەۋىڭدى بەرسىن! بيىلعى قىس جايلى بولايىن دەپ تۇر شاماسى. جارىقتىق جەردىڭ قۇيقاسى قالىڭ، شىعىمى جاقسى. قار قالىڭ تۇسسە دە جىلقى تەبىننەن قينالمايدى، كۇيلى شىعادى قىستان،-دەپ شالەكەڭ مال جايىن اڭگىمەلەپ كەتتى.
شاي ۇستىندە اسۋ سابىلدىققا قۇلاندارمەن بىرگە جۇرگەن جىلقى تۋرالى ايتتى. ونىڭ جاي-جاپسارىن ابدەن سۇراپ العان قارت جىلقىشى تاڭعالعان جوق. «قاشاعان» دەدى ۇندەمەي ءسال وتىرعاننان كەيىن.
-اپىرماۋ، سوندا اڭ مەن بىرگە اڭ بولاتىنداي ول نە قىلعان قاشاعان؟
- قاشاعان بولعاندا دا قاتتى شوشىنىپ قاشقان مال. جىلقى بالاسى شامشىل دا سەكەمشىل بولادى عوي. مىناۋ شىعانداپ كەتكەن ناعىز قاشاعاننىڭ ءوزى. قۋعانعا جەتكىزبەي يەن تۇزگە لاعىپ بارعان دا، جالعىز قالعان سوڭ وزىنە ءزابىرى جوق قۇلانداردى ەس تۇتىپ جۇرگەنى عوي جانۋاردىڭ.
- قاي جاقتان قاشتى ەكەن سوندا؟ يەسى كىم بولدى ەكەن،ءا؟
الىستان كورىنىپ، كوڭىلىنە ادەمى اسەر قالدىرعان اقكوكتى بىرەۋ الىپ كەتەردەي الاڭداعان اسۋدىڭ الدەنەگە اسىققان ءتۇرى بار.
- ايدالادا اڭ بولىپ كەتكەن مالدىڭ يەسى كىم دەرىڭ بار ما؟ جاقىن-جۋىقتاعى ەلدەن ونداي جىلقى قاشتى دەگەندى ەستىگەن ەمەسپىن. بالكىم وردەن، بولماسا قوبىق-ساۋىردان، ءتىپتى ەرەنقابىرعا، جايىردان شىققان جەلاياق بولار.
- وندا مەن سول قاشاعاندى ۇستاپ السام دەيمىن. اقى-الال يەسى ايعاق-دالەلىمەن تانىپ جاتسا قولىنا سالامىن. ويتپەگەندە ءوزىم مالدانامىن.
- ءۇشقارانىڭ تۇسىندا جۇرگەن بولسا وسى ماڭنان كوپ ۇزامايدى. ءقازىر ول جاقتاعى باستاۋلار تارتىلىپ قالعان. قۇلاندار قار تۇسكەنشە ەرتىستى سۋات قىلادى. قار جاۋعان سوڭ تۇستىككە جىلجىپ اقدالاعا، ارى قاراي قۇمعا شىعىپ كەتەدى.
***
سول كۇننەن باستاپ اسۋ قوزى كۇرەڭدى قۋعىنعا جاراتا باستادى. جايلاۋدان كوشەردە ۇستالعان بەستىنىڭ ونسىز دا ەتى قاتىپ، بابىندا جۇرگەن. سارسەنبىنىڭ ساتىندە قاسىنا جىلقىشى توعىزاق پەن ساعايدى ەرتكەن اسۋ، ەرتىستىڭ شەڭگەلدى قارىن تۇسىنداعى جايىلما وتكەلدەن ار جاققا ءوتتى. سۋ بولعان كيىمدەرىن اۋىستىرىپ، جىلى كيىنگەن ۇشەۋ جاڭا تاعالانعان اتتارىن جەلە جورتاقتاتىپ، وزەندى ورلەي تارتتى.
اسپاندى جۇقا بۇلت تورلاعانىمەن كۇن ىزعارسىز. مال تۇياعى تيمەگەن تۋ جازىق قاڭقايا شوككەن كوكسىنگە قاراي ىڭىرانا كوسىلەدى. ءۇشقاراعا جاقىن بيىكتەۋ توبەنى تاڭداعان ولار، اتتاردى ءتۇيىپ تاستاپ، قۇلانداردىڭ سۋعا تۇسەر ۋاقىتىن كۇتتى. ءتۇس قيا كوكادىر جاقتان شۇبىرىپ قۇلاندار دا شىقتى.
بورىدەي باسپالاعان ۇشەۋ كەۋدەلەرىمەن بۇتانى جاپىرىپ ءۇنسىز جاتىر. ءبارىنىڭ كوزى ءۇيىردىڭ سوڭىندا سىلقىم اياڭداپ، سوزا تارتقان اقكوكتە. جانۋار جىلقى بالاسى قۇلاندارمەن قاتار جۇرگەندە ءتىپتى ايبىندى بولىپ كورىنەدى ەكەن. ءبىر ۋىس قوڭىر مارجاننان بولەك قاداعان كوگالا جاقۇتتاي جارقىراعان اقكوك، ۇشەۋدىڭ كوز قۇرتىن قوزدىرىپ، كوڭىلدەرىن جەلىكتىرەدى. ءۇيىرلى قۇلان دا وزىنشە كەربەز. جاسىل جايلاۋعا، تۇڭكەلى قويناۋعا جايىلعان اقتىلى قوي، الالى جىلقىنى تالاي كورىپ ءجۇر عوي، ءبىراق اسۋعا ەشكىمنىڭ باعۋىنسىز، قۇرىقپەن جاسقالىپ، بيشىكپەن ايدالمايتىن ەركىندىك وزگەشە سەزىلدى. تاڭىرگە عانا تاۋەلدى توپتى قۇلان، سۇر جۋسانى سۋ بەتىندەي تولقىعان سەرى دالادا بەيكۇنا بەيعامدىق، تاكاپپار الاڭسىزدىقپەن شەرتىپ بارادى.
اسۋ اقكوكتى ەرتەڭ ۇستايدى. بۇگىن تەك بايىرقالاتپاي ۇركىتە قۋىپ، ۇزاق شاپتىرىپ، توباناياقتانا باستاعان جىلقىنى قاراسان قىلماق. كۇزدىڭ توق، سەمىز مالىن بىردەن باستىرمالاتۋدان دا ساق بولعان ءجون. ايتپەسە، ۇلپەرشەك مايى اۋزىنا تىعىلىپ ءولۋى دە عاجاپ ەمەس. سول ءۇشىن وزەننەن قايقايعان قۇلاندارعا ول تاسادان تاپ بەرمەدى. ىنىنەن شىققان سۋىرداي سەپسيىپ، الىستان بوي تانىتتى. دەسە دە، قۇلاندار مەن قاشاعان ونىڭ بۇل باقاي قۋلىعىنا بىردەن جىعىلا كەتكەن جوق. كورگەن بويدا ولگەن-تىرىلگەندەرىنە قاراماي، بەزە قاشتى. قۇيرىعىن كوپ قوعانىڭ اراسىنداعى جەتىم قامىستىڭ شاشاعىنداي شانشىعان اقكوك، وشاقتان ۇرىككەن بۇزاۋ قۇلاقتانىپ الدىمەن كەتتى. ءبىر قىزىعى، جاي كۇندەرى ونى ارتقا تاستايتىن قۇلان شىركىندەر، ۇركىن-قورقىندا سوڭىنان قالمايدى ەكەن. توپىرلاي دۇركىركەپ، ىزىنەن تانار ەمەس. الايدا، الگىندە عانا سۋعا كەڭىردەكتەپ العان جانۋارلار تەز القىندى. وكپە-باۋىرلارى وڭەشتەرىنە تىرەلىپ، ىرسىلداپ قالدى. وكشەلەپ كەلە جاتقان ەشكىم بايقالماعان سوڭ، سايابىرلاپ دەم باسقانداي بولعان. ءبىراق، «ەندى قۇتىلدىق پا» دەگەندە جاڭاعى پالە اتا قازداي قوقيىپ جانە كورىنسىن. تاسىرلاتىپ تاعى قاشتى. وسىلاي، قاشقاندار مەن قۋعاننىڭ ارەكەتى ەكى-ۇش قايتالانعان سوڭ، بوي كوندىكتىرە باستاعان اقكوك تە، يت كورگەن ەشكى كوزدەنىپ تۇرا ەدىرەڭدەگەندى ازايتا باستادى. باسى-كوزدەرىن تەر باسىپ، تىرسەكتەرى دىرىلدەگەن قۇلاندار دا ودان وزىپ كەتكەن جوق. قۋعىنشىنىڭ كۇتكەنى دە وسى. قارا كورسەتىپ، قاسقىر شوقىراقپەن ىلەستى دە وتىردى. كۇن ۇياسىنا يەك ارتقاندا الدىلارىنان وراي شىعىپ، توعىزاق پەن ساعاي قالعان بەلدەۋباي قوراسى جاققا بەتتەرىن بۇردى.
جارتى كۇن مازا بەرمەي، اقكوكتى دە، قۇلانداردى دا ابدەن دىڭكەلەتكەن جىلقىشى، ولاردى تاۋ ىشىندەگى شاقيدىڭ قوراسى تۇسىنا بارعاندا جايىنا قالدىرىپ، بەلدەۋبايعا تۋرا تارتتى. اشتى تەرى شىققانىمەن، ايىزى قانىپ شابا الماعان اردا كۇرەڭ اۋىزدىقتى سۇزە باسىپ، «جىبەر دە، جىبەرمەن» جۇلقىنادى. اسۋ كەلگەندە قاراقۇيرىقتىڭ جىلى-جۇمساعىن قارا توعاعادا شىمىرلاتقان جىگىتتەر، تاس وشاقتا قوزداي جانعان سارى قيدىڭ شوعىنا قىزدىرىنىپ، ماۋجىراپ وتىر ەكەن...
***
ناعىز قۋعىن ەرتەڭىندە باستالدى. قالجىراعان قۇلانداردىڭ تاڭعى جاۋساۋى ۇزاققا سوزىلسا كەرەك. وزدەرى دە كەشەگى ماڭنان الىس كەتپەپتى. قۋعىنشىلار ءۇشقارانىڭ شەتكى بيىگى – وجەكە قىزىلىنىڭ ءبىر شىنتاعىن اينالا بەرگەندە، اناداي الاڭقايدا تىرايىپ جاتقان ءۇيىر، ورىندارىنان ۇيمە-جۇيمە تۇرىپ، تاعى دا ولەرمەندەنە قاشتى. الدىدا ادەتتەگىدەي اقكوك. ءبىراق، كەشەگىدەي ەمەس، قۇيرىعى جارتىلاي جىعىلىڭقى. ەكى شەت تاۋ بولعان سوڭ، قاشاعان داڭعىراعان سايمەن بەتالىستى كوكسىننىڭ كۇڭگەيىنە تۋرالادى. مىنگەندەرى ءبىر-بىر ماڭدايعا باسار توعىزاق پەن ساعاي دا ات قويدى. كۇزدىڭ تاڭەرتەڭگى قورعاسىن اۋاسى بەتتى سيپاي وسقىلاپ، قۇلاق تۇپتەن گۋلەپ قويا بەرگەن. سايدىڭ ۇساق شاعىلىن توستاعانداي تۇياقتارىمەن زىڭعىتا ىرشىتقان قۇلاندار، مەزگىلسىز ۇركىتكەن كەزەكتى سارپالداڭنان ەستەرى شىعا، قۇيعىتىپ بارادى. قۋعىن كۇڭگەي بەتكە ءوتىپ، نارىنقارانىڭ جازىعى باستالعاندا، تاي-قۇناندارى تالتىرەكتەپ، ايعىر-بيەلەرىنىڭ اياق الىسى قويۋلاعان قۇلاندار جان-جاققا شاشىلىپ قالا بەردى. توعىزاق پەن ساعاي دا كەيىندەپ، قۋ مەديەن، قۇبا ءتۇز اق بوكەندەي ورعىعان اقكوك پەن سىلەۋسىندەي بۇكتەتىلگەن كۇرەڭنىڭ ەنشىسىنە ءتيدى. قاشاعاننىڭ شاۋگىمدەي تۇياعى تاس-توپىراقتى كۇەرەكتەپ لاقتىرادى. ودان ىعىسقان اسۋ، اقكوكتىڭ جەل جاعىندا وتىرۋعا تىرىستى. بۇل كەزدە كوكسىننىڭ قىر جەلكەسىنەن سىعالاعان كۇن ءسال ۇيالشاقتاپ تۇرىپ، كەڭ جازىققا القىزىل ارايىن توگىپ كەپ جىبەرگەن. ءاپايتوس دالانىڭ جونىندا شۇيكەدەي ەكى اق سىزىق قالدىرعان جەل قاناتتى جانۋارلار، جۇمىر جەردىڭ جۇرەگىن قاقتىرىپ، وي مەن قىردىڭ وكپەسىن تۇسىرەردەي دۇسىرلەتەدى.
كەشەگى تىنىم بەرمەگەن تۇرتىنەك قۋعىن اقكوكتىڭ ءسىڭىرىن سوزىپ، بويىن ۇرىپ تاستاعان سەكىلدى. سۇيەكتەرى سىرقىراپ، ەكى سانى سالدىراعان ونىڭ اياقتارى اندا ءبىر، مۇندا ءبىر ءتيىپ، شالىنىسا باستاعان. قاشاعاننىڭ قۇتى قاشقان سايىن، كۇرەڭنىڭ مىسى باسا ءتۇستى. قۋعىن مۇقىرتايدىڭ تاۋىنا تاياعاندا اسۋ وعان ارقان بويى جاقىن كەلدى. قۇتىلۋعا ءۇمىتتى اقكوك ولاي-بۇلاي بۇلتالاقتاپ ەدى، تالاي قاشاعاندى تىرسەكتەگەن كۇرەڭ بۇلتارتقان جوق. قالاي بۇرىلسا، سولاي «جالت» ەتىپ، جانىن مۇرنىنىڭ ۇشىنا تىرەدى.
تۇيە ءجۇن كۇپىسىنىڭ ءبىر جەڭىن شەشىپ، شۇپەرەك بەلبەۋىنە قىستىرعان اسۋ توسىلعان جوق. قۇيرىق-جامباستىڭ مايىمەن جىلتىراعان ورمە قايىس ارقاندى جالعىز-اق سىلتەدى. باۋىزداۋدى باستىرا، تۋرا قىل مويىننان «سارت» ەتكەن شالمانى قاشاعان جۇلقا تارتتى. ءبىراق، ارقاندى سەگىز قابات ۇزەڭگى باۋدىڭ استىنان وتكىزىپ، تاقىمعا نىعارلاي باسقان جىلقىشى، ءبىر ۇشىن ەردىڭ جالپاق قاسىنا وراپ ۇلگەردى.
ونسىز دا ءالى قۇرىعان اقكوكتىڭ ارتىق قيمىل جاساۋعا شاماسى جوق بولاتىن. ارى-بەرىدەن سوڭ، جاناسالاي شاپقان اسۋدىڭ بۇرا تارتىپ، بۋىندىرا قىسقان ارقانى اقكوكتى سەندەلەكتەتە بارىپ توقتاتتى. جىلقىشى كۇرەڭنىڭ باسىن كەرى بۇرىپ، ونى قىلقىندىرا بەرگەن. ءبىر كەزدە سوڭعى تۇياق سەرپىسكە سالعان قاشاعان شاپشۋىرلاي قارعىعاندا، شۇعىل تارتقان الەۋەتتى قول شالقاسىنان ءتۇسىردى. تۇرۋعا تالپىنىپ، ءتور تاياعى تىپىرلاعانىمەن، اياۋسىز بۋناعان ورمە ارقان السىرەتىپ جىبەردى.
اتىنان اسىقپاي تۇسكەن اسۋ، ارقاندى بوساتپاي تۇرىپ، كۇرەڭنىڭ شىلبىرىن شەشىپ الدى. سوسىن ارقاندى ىسپالاعان كۇيى جاقىنداپ باردى دا، قىرقىراي بۋىنىپ جاتقان اقكوكتىڭ قۇلاعىنان شاپ بەرگەن. قولى جىلقىنىڭ قۇلاعىنا ءبىر تيگەن قازاقتىڭ قۇدايى جاسادى دەگەن ءسوز. قارۋلىلارعا كەزىكسە نەبىر شۋ اساۋ، قۇر ايعىردىڭ دا جىنى قاعىلادى.
كوزى اقشيىپ، دىرىلدەي قىلقىنعان قاشاعاننىڭ قۇلاقتاۋسىز-اق قاۋقارى قالماعانىن سزەگەن اسۋ، جالمان-جان قىل شىلبىردى ونىڭ موينىنان كۇرمەپ، باسىنا قىسپا نوقتا جاساي بەرگەنى سول ەدى، دەنەسى وقىس تۇرشىگىپ، قولىن تارتىپ الا قويدى. اقكوكتىڭ شۇيدەسىن قيىپ ءوتىپ، ەكى جاعى مەن كەڭسىرىگىنە ەتىمەن ەت بولىپ كىرىپ كەتكەن قايىس نوقتا بار ەكەن.
تاڭ قالعان جىلقىشى يت جاندى جانۋاردىڭ بەينەتىن ەلەستەتكەندە، جانى اشىپ كەتتى. دەرەۋ تاماعىن سيپالاپ ەدى، ساعالدىرىعىن تابا المادى. ءتۇسىپ قالسا كەرەك. انىقتاي قاراعان ول نوقتاعا جالاتىلعان كۇمىستىڭ بولىمسىز جىلتىراعىن بايقادى. ارپالىسىپ ءجۇرىپ اڭعارماعان ۇقسايدى، نوقتانىڭ ۇشىندا جەز شىعىرىق وقشاۋ دەلديىپ تۇر.
نوقتانىڭ ۇستىنەن نوقتا سالعىسى كەلمەگەن اسۋ بۋناعان ارقاندى بوساتتى. الدەن ۋاقىتتا تىنىسى كەڭىپ، جان شاقىرعان قاشاعان سوزىلا ورنىنان تۇردى. جىلقىشى «جاياۋ سۇيرەپ كەتپەسىن» دەپ قاۋىپتەگەن دە جوق. قايتا جاناشىر سەزىممەن ونى بارىنشا ايالاۋعا كوشكەندەي. ازدان سوڭ بويىن تەز جيناپ، ءبىر سىلكىنىپ العان جانۋار ساڭلاقتانىپ شىعا كەلدى. وزىنە شەكەدەن قاراعان اقكوك ناعىز قامىس قۇلاق، قاز مويىننىڭ ءوزى ەكەن. اياقتارى سىرىقتاي، تايلاق تۇيەدەي بيىك جانۋاردىڭ كۇلتەلەنگەن قۇيرىق-جالى توگىلىپ تۇر. وسى ساتتە دۇبىرلەتە شاۋىپ توعىزاق پەن ساعاي دە جەتتى. «جۇلىپ كەتپەسىن» دەپ ساقسىنعان اسۋ ارقان مەن شىلبىرعا تەڭ جارماسقان. الايدا اقكوك بولماشى ەلەڭدەگەنى بولماسا، تاسىراڭداي ۇرىككەن جوق. ءبىر جاعىنا قيىستاي بارىپ، تۇرا قالدى.
كەشەدەن بەرى جەردىڭ تۇبىنە ءتۇسىپ كەتەردەي قاشقان قۋ اياقتىڭ مىناداي جۋاس تۇرىنە توعىزاقتار تاڭدايلارى شىقىلىقتاي تاڭدانىستى. باسىنا كىرىپ، ەتىنە ءبىتىپ كەتكەن نوقتانى كورگەندە ءتىپتى قايران قالدى.
- پاي، پاي، پاي! نە دەگەن جانى تەمىر ەدى جانۋاردىڭ، سونشالىق ازاپ كورەتىندەي نە جازىپ قاشتى ەكەن بەيشارا! تاسكەنەدەي جابىسىپ، ميىنا دەيىن كىرىپ كەتەتىن قانداي بەرىك نوقتا ەدى مىناۋ.
- مىنەزدىسىن قارامايمىسىڭ! نەشە جىل يەندە ءجۇردى دەۋگە قالاي قياسىڭ. كۇمىستەلگەن نوقتا سالعانىنا قاراعاندا ءبىر بايدىڭ، نە بي مەن باتىردىڭ ماڭايعا باسقان سەتەرى بولعان-اۋ. ءوزى دە اس پەن تويعا، توپقا مىنەتىن سايگۇلىگىم-اق ەكەن.
- ە، باسە! پىشتىرىلگەن ەكەن عوي. قۇلاننىڭ ايعىرىمەن قالاي سىيىسىپ ءجۇر دەسەم. قۇنانىندا، نە دونەنىندە قاشقان قۋ عوي دەيمىن. ءتىسىن كوردىڭ بە ءوزىنىڭ، جاسى نەشەدە ەكەن؟-دەسىپ، ءبىراز كەۋ-كەۋلەستى.
«التى جاسار ەكەن» دەگەن اسۋعا «بۇيىرتىپ مىنگىزسىن»، «تاقىمىڭنان كەتپەسىن» دەپ، اق نيەتتەرىن ارناعان سەرىكتەرى اقكوكتىڭ سۇمبەدەي دەنەسىنە قىزىعا قاراعان.
اسۋدىڭ اقكوك اتتى نوقتالاۋعا ءداتى شىدامادى. نە قىلار ەكەن دەپ، شىلبىردان تارتىپ ەدى، ازداپ قورعانشاقتاعان ول سىلتي باسىپ، جەتەگىنە ىلەسە بەرگەنى. اۋەلى، موينىنداعى ارقاندى العاندا دا، ازداپ وسقىرىنعانى بولماسا، جابايىلانىپ جاتىرقاعان جوق.
اقكوك راسىندا جەتەكشىل ەكەن. ونى قايتار جولدا كورسەتتى. العاشىندا تارتىنىپ كەلە جاتىر ەدى، سالدەن كەيىن كۇرەڭمەن قۇيرىق تىستەسىپ، لىپىپ وتىردى. جاپان دالادا جابايى بولىپ كەتكەن جىلقىنى موينىنان شىلبىر تاعىپ قانا جەتەكتەپ كەلە جاتقانىنا جىلقىشىلار سەنگىسى كەلمەي، وعان جالتاق-جالتاق قاراي بەرەدى. قۇلىن، تاي كەزىندەگى داعدىسىن تەز تاپقان ەستى جانۋاردىڭ تەكتىلىگى ولاردى شىن ءتانتى ەتتى. موينىنا بايلانعان شىلبىرعا جۋاس كونگەن اقكوك، ادام قوجالىق ەتەر تاعدىرىنا قارسىلىقسىز مويىنۇسىندى. مۇمكىن، وزىنەن دە جۇيرىك تۇقىمداسىن مىنگەن ەكى اياقتى پەندەنىڭ قۇتقارماسىن سەزگەن بولار. ايلا مەن اقىلدىڭ كۇشىن تانىعان سوڭ دا، جىلقى زاتى اتامزاماندا ادام قولىنا الدىمەن ۇيرەنگەن سياقتى. بۇل «جىلقى ادام سەكىلدى» دەپ، ءبىز كوپ اسپەتتەيتىن قاسيەتتەرىنىڭ اسەرى دە شىعار. ونى جابايى اڭنان دارالاپ، ادامعا جاقىن ەتكەن دە سول سەتىلىگى بولار. ال، مىنا قاشاعان ورتاسىنان جەرىپ، ۇيىرىنەن ءبولىنىپ اداسقانىنا ءوزىن ايىپتى ساناپ كەلە جاتۋى دا مۇمكىن عوي. قالاي بولعاندا دا اقكوك جىلقى بالاسىنىڭ، ادام ارداقتاعان اسىل قاسيەتىن ءبىر تانىتتى. تانىتىپ قانا قويعان جوق، تاڭعالدىردى، تامسانتتى...
اسۋلار ءۇشقاراعا ىلىنگەندە قاڭعىلەستەپ تاۋعا قايتا كىرگەن ەكى قۇلان كەزىگە كەتتى. توعىزاق پەن ساعاي ولاردى سىرقىراتا قۋىپ بەرگەن. كوپ وتپەي ءتۇپ قۇيرىقتان ۇستاپ، نوقتالاپ الىپتى. ابدەن دىعىرلاعان بايقۇستار كوپ قاشۋعا دارمەندەرى جەتپەگەن سەكىلدى. «وسى كۇيى اپارايىق، ۇيرەتىپ الامىز، بالالار قويعا مىنەدى» دەيدى ەلەۋرەگەن ەكەۋى. باستارىنا نوقتا تۇسكەن قۇلاندار ەرىكسىز دەدەكتەدى. وزدەرىن كورگەندە وقىرانىپ جىبەرگەن اقكوكتى دە ەس تۇتسا كەرەك، سوعان قاراي ىقتاي جالداپ، تىمپىڭداي ىلەستى.
ءبىراق، بولدىرعان كەزدە قويدان قوڭىر قۇلاندار، تىنىعىپ العان سوڭ تىك سەكىرگەن تارپاڭدىققا كوشپەسى بار ما. بالىقتىڭ جونىنداي بۇلتىڭداعان ارقاسى بۇتقا تولمسىز، ورنىقسىز بولادى ەكەن. تۋلاي موڭكىگەندە ۇستىندەگى ادامدى ەكى اينالدىرماي «ىڭق» ەتكىزىپ، لاقتىرادى. قايىرىپ ۇستاي قويۋعا توگىلىپ تۇرعان قۇيرىعى دا جوق، سەلەۋدەي سىپتىعىرلانعان تايعاق بىردەڭە. تىزگىندى شالقالاي تارتىپ، ەكى اياقتى قولتىققا تىعىپ الۋعا دا ىڭعايسىز. سيراقتارى قىسقا. مويىنىن ىشىنە الىپ شىڭعىرا تەپكىلەنگەندە جان شاق كەلتىرمەيدى. سونىمەن، «قۇلان ۇريرەتۋ» كۇتپەگەن وقيعاعا اينالدى. ولاردىڭ بۇلاي «قىرىپ-جويىپ» جاتۋىنىڭ دا سەبەبى بار بولاتىن. ويتكەنى، سابىلدىق اقساقال اساۋ ۇيرەتۋشىلەرگە «قۇلانعا تەمىر جاقپايدى» دەپ، اۋىزدىق سالدىرماي قويعان. نە كەرەك، اۋىزدىقسىز اسقاقتاعان حايۋاندار جىگىتتەردى شەتىنەن جىعىپ شىقتى. «مەن» دەگەن اساۋ ۇيرەتۋشىلەردىڭ الدى قولىن سىندىرىپ، ارتى بەتىن سۇرگىزدى. اقىرىندا، ءبىر جاق قاباعىن ءشيدىڭ تۇبىرىنە جىرعىزعان ۇرداجىق توقتاۋباي ەكەۋىنە دە اۋىزدىق سالىپ ءمىندى دە، ەزۋلەرىن يتشە ءتىلدى. الايدا قۇلاندار ءبارىبىر وزدەرىنە مىنگىزىپ قوي جايدىرتقان جوق. ەرتەڭىندە اۋىزدارى قىزىل سوقتا بولعان جانۋارلار باستارى كۇپ بولىپ ءىسىپ، ءولىپ تىندى.
بۇعان توقتاۋباي عانا ەمەس، «قۇلاندى ۇيرەتەمىز» دەپ الىپ كەلگەن توعىزاق، ساعايلار دا وزدەرىن كىنالى ساناپ، ىشتەي وكىندى. ءارى اۋىزدىقتان ۇشىنىپ ولگەن جانۋارلاردىڭ جانكەشتىلىگى جۇرەكتەرىن شايلىقتىردى. «نەگە ءولىپ قالادى، اۋىزدىقتى تايعا دا سالامىز عوي، جىلقىدان قاي جەرى ارتىق بۇل جازعانداردىڭ» دەپ ەدى تەڭكيىپ جاتقان قۇلاندارعا كىرجيە قاراعان توعىزاق.
«ە، پاقىر-اي،-دەگەن سوندا سابىلدىق شال ءتىلىن الماعان تەرىس ازۋلارعا دەگەن رەنىشىن جاسىرا الماي،- قۇلان دەگەن دالانىڭ قوڭىر اڭى ەمەس پە، ولار تەمىردەن اۋىزدىق سالىپ، تەپكىلەپ ءمىنىپ الاتىن تاي-بايتالىڭ ەمەس. اشىققاندا اۋلايتىن ىرىزدىق، نەسىبە رەتىندە جاراتىلعان. ولار ەن دالانىڭ ەركەسى عوي. ەركىندىگى اياققا باسىلىپ، بولمىسىنا جاسالعان قيانات-قورلىقتان ءولىپ قانا قۇتىلادى. ال، ەستى دەگەن جىلقىڭ، جىلقى ەمەس-اۋ، اقىلدى ادام مىنا سەنى قيناسا نە ىستەر ەدىڭ؟! ەركىندىگىڭ ءۇشىن ولە الاسىڭ با؟ شىنايى تابيعاتىڭ ءۇشىن توزىمدىلىك جاساي بىلەسىڭ بە؟ تەمىر اۋىزدىق بىلاي تۇرسىن، جاعىڭدى جىپپەن كەرسە-اق، باسقا ادامعا وزگەرىپ، وزىڭنەن زور شىققانىڭ ق ۇلى بولىپ كەتەرسىڭ بالكىم!..»
تۇرعاندار ءۇنسىز تومەن قارادى.
سول سابىلدىق قاريا اقكوككە ءبىر كورگەننەن كوڭىلى اۋدى. «جانۋار وتە سەرگەك، جىلقىنىڭ اقسۇيەگى ەكەن. ءبىزدىڭ كوكسىن، ساۋىردا كوپ بۇتا-بۇرگەن جوق، ال قۇمداعى سەكسەۋىل مەن توراڭعىعا شىعىرىعىن ءبىر ىلگىزبەي امان ءجۇرۋى سەرگەكتىگى ەمەي نەمەنە!؟ باسقا جىلقى بولسا نوقتاسىنان اسپاقتالىپ، ءبىر جەردە ارام قاتار ەدى. ءبىراق، مىناۋ جانى نازىك، جۇرەگى تەز جارالاناتىن جىلقى سەكىلدى. قاشۋعا سەبەپشى بولعان دا سول جانى نازىكتىگى. ايتپەسە، ەرەكشە مال بولعان سوڭ، يەسى ەتىن ءبۇلدىرىپ، جانىن قيناپ ەن-تاڭبا دا سالماپتى. جانۋار باۋىزدالىپ جاتقان ءىرى قارا مالدى، نە ءوز تۇقىمى جىلقىنى كورىپ، سودان شوشىنىپ قاشقان بولۋى مۇمكىن».
قارت جىلقىشىنىڭ ءسوزىن قاپەردە ساقتاعان اسۋ اتىن مال سويعانداردان اۋلاق، ادام اياعى كوپ باسپاعان تازا جەردە ۇستاۋعا تىرىستى. العاشىندا اقكوكتى ارقانداپ باققان ول، سوڭىنا تامان شىدەرلەپ، ورەلەپ جىبەرەتىن بولدى. اقكوك ات سوندا دا قاشۋعا نيەت تانىتقان ەمەس. بۇنى كورگەندەر اقكوكتى قاسيەتتى جىلقى ساناپ، تاڭعالىسىپ ءجۇردى.
اسۋ وزىنە ابدەن باۋىر باسقان اتىن بىردەن مىنگەن جوق. اۋەلى باسىنداعى نوقتانى الىپ، تالاي جىل ازاپ قىسپاعىنداي بولعان قايىستان قۇتقارۋدى ويلادى. نوقتا ءوزىنىڭ باسىن قىسىپ جۇرگەندەي قينالعان ول، اقىرى اتاقتى ەمشى قالدىبايدى شاقىرىپ، كوڭىلگە العان جۇمىسىن ءساتتى اياقتادى. الدىمەن نوقتانىڭ نوبايى بار تۇسىنداعى تۇكتى تاقىرلاپ قىرعان ەمشى، وعان سۋىردىڭ مايىن ءۇش كۇن شىلقىتا جاعىپ، كون بولعان قايىستى ءجىبىتتى. كەلەسى كۇنى اتتى جىعىپ، ءتورت اياعىن تاس قىلىپ بۋدى دا، نوقتانىڭ بەرى قاراي قوپسىپ قالعان جەرلەرىن اقىرىن سىرتقا تارتتى. كۇمىس جالاتىپ، قايىپ وتىرىپ تىككەن نوقتا ەتكە تەرەڭدەپ كىرگەن ەكەن. ونداي تۇستارىن قانداۋىرمەن سىرىلداتا ءتىلىپ، ەڭ سوڭىندا نوقتانى بولەك-بولەك كەسىپ الدى. نوقتانىڭ ورنى تەرىسىن سىپىرعان جىلانداي قىزىل شاقا جولاق بولىپ شىعا كەلدى. قالدىباي جاراعا ساڭىراۋ قۇلاقتىڭ بوپىرى مەن كۇيدىرىلگەن قۇرىم كيزى باسىپ، قانىن توقتاتقان سوڭ، نەشە ءتۇرلى ەمدىك شوپتەردەن جاساعان قويمالجىڭ ءدارىنى جاعىپ تاستادى.
قىستىڭ ىزعارى باستالعانشا اقكوكتىڭ جاراسى تولىق جازىلىپ كەتتى. مىنە قالساڭ جەل قايىقتاي سىرعيتىن سايگۇلىكتى اسۋ جانىنا بالاپ، كوزىنەن تاسا قىلمادى. «قاشاعانىم ەدى، قولتۋمام ەدى» دەپ، ىزدەپ كەلگەن ادام دا بولعان جوق. ءبىراق، نوقتادان ازاتتىق الىپ، جاراسى جازىلعانىمەن ونىڭ ورنى قارا داق بولىپ، قالىپ قويدى. الىستان قاراعان ادامعا بوس جۇرگەن اقكوكتىڭ باسىنا نوقتا سالىپ قويعانداي كورىنەتىن.
«كوركەم-اق جانۋار عوي» دەگەن وقتاۋداي جاراعان اقكوكتىڭ سۇلۋلىعىنا ماستىعى تارقاماعان اسۋ بىردە سابىلدىق شالعا. ەكەۋى سۋىعان اتتارىن وتقا قويىپ تۇرعان. «تەك باسىنداعى نوقتانىڭ بەلگىسى سىمباتىنا سىزات ءتۇسىرىپ تۇرعانى بولماسا».
«وعان بولا كوڭىلىڭدى تۇسىرمەي-اق قوي،-دەگەن ەدى سوندا سابەكەڭ قاريا،- بۇل اقكوكتىڭ باسىنا ءتاڭىر جازىپ، تاعدىر سالعان نوقتا عوي. ول جاپان دالاعا جالعىز قاشىپ، جابايى اڭداي ەركىن بولعىسى كەلگەنىمەن، ءبارىبىر باسىندا نوقتا ءجۇرىپتى. ءتىپتى ول، جىلقى وسكەن سايىن قۇرساۋىن كۇشەيتىپ، تارىلا تۇسكەن. ەندى مىنە، ەتكە كىرىپ، سۇيەككە باتقان نوقتانى العانىڭمەن، قارايتىپ تابىن قالدىردى. «نوقتالى باسقا ءبىر ءولىم» دەگەندى بۇرىنعىلار قالاي تولعاپ ايتقان. كوزگە كورىنبەگەنىمەن سول نوقتا مەنىڭ دە، مىنا سەنىڭ دە باسىڭدا تۇر. كەيدە جارىق، كەيدە جالعان دۇنيە سول نوقتادان سەزدىرمەي جەتەلەپ، ەركىڭنەن تىس اكەتىپ بارادى. سىزىعىنان قاي كۇنى اتتاتاتىنىن دا بىلمەيسىڭ».
وسىلاي دەگەن قارت ساپتاما ەتىگىن سىقىرلاتىپ، ۇيگە بەتالدى. ويلانىپ قالعان اسۋ جالپاق الاقانىمەن بەت-اۋزىن ۇزاق سيپالاپ، بەدەرى دە، بەرەرى دە بەلگىسىز «نوقتاسىن» ۇستاپ كورگىسى كەلدى.
سوڭى.
04.12.2014
6alash ۇسىنادى
