ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان «ارحيۆ-2025» باعدارلاماسى وتكەن تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداقتارىن اشۋدا اسا ماڭىزدى مانگە يە. «بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا تاريحشىلاردان، دەرەكتانۋشىلار مەن مادەنيەتتانۋشىلاردان قۇرىلعان ارنايى توپتاردىڭ وتاندىق جانە شەتەلدىك ءىرى ارحيۆتەرمەن ءوزارا جۇيەلى ءارى ۇزاق مەرزىمدى ىقپالداستىقتا بولىپ، ىزدەۋ-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋىنە باسا ءمان بەرۋ كەرەك» دەگەن ەلباسى تالابىنا سايكەس، شەتەلدىك ارحيۆتەردەگى ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى دەرەكتەر مەن مۇراعاتتارعا ىزدەۋ سالۋدىڭ وزەكتىلىگى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى. اسىرەسە، كوشپەندىلەردىڭ ەجەلگى تاريحى مەن قازاقستان جانە قازاق تاريحىنىڭ قۇپيالى قويناۋلارىنان سىر شەرتەتىن جۇڭگو دەرەكتەرىنىڭ ءمانى زور، ماڭىزى باسىم. دەگەنمەن، جۇڭگو دەرەكتەرى بەيجىڭ ارحيۆتەرىندە عانا جاتقان جوق، قىتايدىڭ وزگە ولكەلەرىندەگى ارحيۆتەردە دە قازاق تاريحىنا قاتىستى دەرەككوزدەر جەتكىلىكتى. ءبىراق، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل ەمەس. ءبىز وتكەن تاريحىمىزدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى بويىنشا مول ماعلۇمات بەرە الاتىن مۇراعاتتاردىڭ ەلەۋلى ءبىر توبى ءوزىن ەگەمەندى ەل، تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە سەزىنەتىن جانە حالىقارالىق قاۋىمداستىقپەن ءىس جۇزىندە دەربەس قارىم-قاتىناس جاساپ وتىرعان قىتايلىق تايۆاندا جاتقانىن ايتقىمىز كەلەدى.
تايۆان ارحيۆتەرىندەگى قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرىن ەكى توپقا بولۋگە بولادى. ءبىرى شىعىستاعى كورشىمىزدىڭ قازاقستانمەن ىرگەلەس شىنجاڭ ولكەسىنىڭ جەرگىلىكتى اكىمشىلىگىنىڭ XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى رەسمي قۇجاتتارى مەن ارحيۆتىك قورى. ۇزىن سانى ون مىڭ دانادان اساتىن بۇل قۇجاتتاردى 1949 جىلدىڭ كۇزىندە جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ پولكوۆنيك شەنىندەگى كەڭەسشى قىزمەتكەرى چجان داسزيۋن 17 تۇيەگە تەڭدەپ، تاريحي التىشاھار ولكەسىندەگى قارعالى (قاعىلىق) اۋدانى ارقىلى ءۇندىستان جەرىنە جەتكىزىپ، ءارى قاراي تەڭىز جولىمەن تايۆانعا الىپ كەتەدى. ول قولىنداعى ارحيۆتەر مەن قۇجاتتاردى، قۇندى دەرەكتەردى رەتتەپ، ساراپتاپ، 1980 جىلى تايۆاننىڭ لانسي باسپاسىنان 12 تومنان (ءار تومى 500 بەتتەن كەم ەمەس) تۇراتىن «شىنجاڭداعى الماعايىپ جەتپىس جىل» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىن شىعارادى. وسى ون ەكى تومدىقتى شولىپ قاراعانىمىزدا، تاريحىمىزعا قاتىستى قۇندى ارحيۆتەردىڭ، مىسالى، شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى بيلىكتەرىنىڭ رەسەي جانە كەڭەس وداعى تارابىمەن جۇرگىزگەن شەكارالىق كەلىسسوزىنىڭ قۇجاتتارى، رەسەي جانە كەڭەس وداعى كونسۋلدىكتەرىنىڭ قىزمەتى، قىتايداعى قازاقتاردىڭ ساياسي ءومىرى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەرى، شىعىسقا اۋعان قازاق كوشى، كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ، ايتالىق وسپان باتىردىڭ تۇلعالىق بولمىسى، اسكەري-ساياسي ارەكەتتەرى، ت.ب. تۋرالى وتە قۇندى دەرەكتەردىڭ تايۆاندا جاتقانىنا انىق كوزىمىز جەتتى. اسىرەسە، وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىن تۇتاستاي قامتىپ جاتقان قازاق كوشىنە، ونىڭ ىشىندە، 1916 جىلعى تولقۋلار مەن اشتىق سالدارىنان جۇڭگو اسقان قازاقستان بوسقىندارىنا بايلانىستى شىنجاڭداعى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ۇستانعان ساياساتى مەن قولدانعان شارالارى تۋرالى قۇندى، قىزىقتى دەرەكتەر كوزگە شوقتاي باسىلادى. ناۋبەتتى جىلدارى قانشاما قازاقتىڭ شەتەل، سونىڭ ىشىندە جۇڭگو اسىپ كەتكەنى تۋرالى وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمداردىڭ ىرگەلى زەرتتەۋلەرى جارىق كورگەنمەن، اۋعىنداردىڭ ءارى قارايعى ءومىرى، ولاردىڭ بوسقىن رەتىندە قابىلدانۋى، ورنالاستىرىلۋى، جۇڭگو بيلىگىنىڭ سول كەزدەگى قازاق كوشىنە بايلانىستى ساياساتى، ت.ب. تۋرالى دەندەپ زەرتتەپ، جان-جاقتى، عىلىمي پايىم جاساۋعا مۇمكىندىگىمىز بولماي كەلگەنى وتىرىك ەمەس. ەندى سول اقتاڭداقتاردى اشۋعا سەپ بولاتىن قازىنالى دەرەكتەردىڭ ىزدەۋشىسىن كۇتىپ، تايۆاندا جاتقانىن ءبىلىپ وتىرمىز.
قازاق تاريحىنىڭ كەلەسى ءبىر قۇندى دەرەكتەرى تايۆانداعى ۇلتتىق ساراي مۋزەيى مەن ۇلتتىق ورتالىق كىتاپحانادا جاتقانىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە بىرەۋ بىلمەيدى. 1925 جىلى بۇرىنعى يمپەراتور سارايىنان گۋگۋن مۇراجايى دەگەن اتپەن شاڭىراق كوتەرگەن ۇلتتىق ساراي مۋزەيى قىتايداعى جاپون-قىتاي جانە ازاماتتىق سوعىستارعا بايلانىستى بىرنەشە مارتە كوشىرىلەدى، جۇڭگو كوممۋنيستەرىنىڭ پايداسىنا شەشىلگەن 1948 جىلعا زور شايقاستاردان كەيىن، ۇلتتىق پەكين مۇراجايى، ۇلتتىق ورتالىق مۇراجاي، ورتالىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح جانە ءتىل ينستيتۋتى، ۇلتتىق ورتالىق كىتاپحانا، ۇلتتىق پەكين كىتاپحاناسى، جۇڭگو رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى، ت.ب. مەكەمەلەر مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ءىسى بويىنشا بىرلەسكەن قۇرىلىم جاساقتاپ، قۇندى ارحيۆتەر مەن قۇجاتتاردى تەڭىز جانە اۋە جولدارىمەن تايۆانعا جەتكىزەدى، مىسالى، تەك 1948 جىلدىڭ 26 جەلتوقسانى كۇنى ءبىر جولدا 3،502 جاشىك تاريحي-مادەني ەسكەرتكىش پەن ارحيۆ قۇجاتتارى تاسىپ اپارىلعان ەكەن. تايۆان ارحيۆىندە ساقتالعان وسى مۇراعاتتىق قۇجاتتار قازاقستان تاريحىن الەمدىك ماسشتابتا زەرتتەۋگە سەرپىن بەرەتىنى داۋسىز، اسىرەسە، قازاق-قىتاي قاتىناسىنان مالىمەت بەرەتىن تاريحي قۇجاتتاردىڭ ۇلكەن ءبىر توبى تايۆاندا جاتقانى كۇمان تۋدىرمايدى. مىسالى، ۇلتتىق ساراي مۋزەيى 1995 جىلى شىعارعان «ساراي ارحيۆتەرىندەگى داوگۋان يمپەراتوردىڭ اتىنا جازىلعان بايانداۋ حاتتارى» دەپ اتالاتىن قۇجاتتار جيناعىنا 1821-1850 جىلدار ارالىعىنداعى قازاق-قىتاي قاتىناسىنا تىكەلەي قاتىستى 100-دەن استام قۇجات ەنگىزىلگەن جانە وسى قۇجاتتاردىڭ سكانەرلىك نۇسقاسىمەن اتالعان مۋزەيدىڭ رەسمي سايتى ارقىلى تانىسۋعا مۇمكىندىك جاسالعان. ال وسى باعىتتا جارىق كورمەگەن، ىزدەۋشىسىن كۇتكەن دەرەكتەر مەن قۇجاتتاردىڭ مولشەرى، وكىنىشكە قاراي، بىزگە بەلگىسىز، ءبىراق، از ەمەسى انىق.
قىسقاسى، جۇڭگو تىلىندەگى قازاق تاريحىنىڭ قۇندى دەرەكتەرىن ىزدەۋ جۇمىسى قحر ارحيۆتەرىمەن عانا شەكتەلمەۋگە ءتيىس، بەيجىڭدە قول جەتپەيتىن ارحيۆ قۇجاتتارى تايبەيدەن تابىلىپ جاتسا، تاڭ قالماۋ كەرەك...
ەرلان مازان
گۋمانيتارلىق عىلىمدار ماگيسترى
6alash ۇسىنادى
