تاڭجارىق جولدى ۇلى

تاڭجارىق جولدى ۇلى (15.3. 1903. قحر، ىلە ايماعى، كۇنەس اۋد. - 6.8.1947، سوندا) – اقىن. كەيىن جۇڭگو مەكتەبىندە (1917)، قازاقستاندا كەگەن، نارىنقول اۋداندارىندا جەتى جىلدىق مەكتەپتە (1922-25) وقىعان. قازاق جازۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن كەڭىنەن تانىس بولعان. ءوزى دە ولەڭ جازىپ، ايتىسقا كاتىسقان. ت.شىڭجاڭدا ءمۇعالىم، "ىلە" گازەتىندە رەداكتور (1936) بولىپ كىزمەت ىستەگەن. تاڭجارىق 1940 - 46 ج. قىتايداعى سولاقاي ساياساتتىڭ كەسىرىنەن تۇتقىندالىپ، تۇرمەگە جابىلعان. ونىڭ "جاستارىما"، "وسى تاڭ كىمنىڭ تاڭى؟"، "وقىپ كور گازەتىمدى"، "كوڭىلىم قالدى، تورىقتى"، "اباقتىدا كىم جاتىر؟"، "اقىن سىرى"، "ەلىمە" ولەڭدەرى وسى كەزدە جازىلعان. "وتكەن كۇندەرىم" (1942)، "قوشتاسۋ" (1941 - 42)، "قاسقىر مەن ءبورىباسار" (1934 - 43)، ت.ب. تولعاۋ جىرلارى مەن "نازيگۇل" (1943) داستانىنىڭ اۆتورى. "العاشكى جيناق" (قۇلجا، 1948)، "ارمانتاۋ" (ا، 1974) جيناقتارى جارىق كورگەن.

1910 جىل شاماسىندا تاڭجارىق وزىمەن رۋلاس، قازاكتىڭ ەسكى ادەبيەت ۇلگىلەرى مەن يسلام قۇندىلىقتارىنا جەتىك، اراب، پارسى ادەبيەتىن تەرەڭ بىلەتىن مىڭباي اتتى مولدادان ساۋات اشادى. سول كىسىدەن ءدىن ءىلىمى مەن اراب الىپپەسى نەگىزىندەگى شاعاتاي جازۋىن ۇيرەنەدى. تۋمىسىنان سۇڭعىلا تاڭجارىق ۇستازىنىڭ كوڭىلىنەن شىعادى. مىڭباي مولدا دا ول ءۇش قىس وقيدى. 1916 جىلى جولدىنىڭ رۋلاستارى ورىس جەرىنەن قاشىپ كەلگەن ءابدىلحاميت اپەندى دەگەن تاتار وقىمىستىنى جالداپ، بالالارىن وقىتادى. وكۋعa شاريعات ساباعىنان تىس، ەسەپ، تاريح، جاعراپيا پاندەرى قوسىلادى. تاڭجارىق وسى ءابدىلحاميت اپەندىدەن ەكى جىل ءتالىم الادى. 1918 جىلعا كەلگەندە شاقپى دەگەن جەردە ارناۋلى مەكتەپ سالىنىپ، تاڭجارىق سول مەكتەپتىڭ جوعارعى سىنىبىنا قابىلدانادى. 1919 جىلى سول كەزدەگى ىلەدەگى ەڭ جوعارى وقۋ ورنى سانالاتىن «كۇرە شۋەتاڭىنا» وكۋعا بارادى.

مۇندا ءۇش جىل وقىپ، كىتاي ءتىلى مەن جۇڭگو مادەنيەتىن جەتە مەڭگەرەدى. بالا جاسىنان ونەر-بىلىمگە ءۇيىر تاڭجارىق وقىعان-توقىعاندارىن مىسە تۇتپاي، 1923 جىلى ءبىر تۇندە نۇپتەبەك بايدىڭ كۇللى ىلە وڭىرىنە اتى شىققان سەتىككوك دەگەن جۇيرىگىمەن قالجات ارقىلى نارىنقول اسادى. مۇندا ول ورىس-قازاق مەكتەبىندە ءۇش جىل ءبىلىم الادى. بۋل تۇس ساياسات ساحناسىنان الاش كايراتكەرلەرىنىڭ ىعىستىرىلىپ، بولشيەۆيكتەر بيلىگى نىعايگان كەز ەدى. جاستايىنان الاش يدەياسىمەن سۋسىنداعان اقىن ەل جاقسىلارىنىڭ سوزىنەن دۋا كەتىپ، بيلىك تىزگىنىن تەكسىز تاپشىلدار العانىنا نارازىلىعىن ولەڭمەن بىلدىرەدى:

«...قۋ بورباي، سىمپىس-شولاق، بوتا تىرسەك،

شاۋىپ ءجۇر اۋزىن اشىپ، الار پۇلعا.

تالعاماي، تايىنباي جەپ «تۇزەيمىن» دەپ،

بۇزىپ ءجۇر قايران ەلدى جىلدان-جىلعا.

شىركىن-اي بۇرىنعىلار نەتكەن ءادىل،

بۇرماعان ناپسىلەرىن قىلتان قىلعا...»

نەمەسە تاپ تەڭدىگى دەگەندى العا تارتىپ، قازاق ەلىن تۇبەگەيلى ورىستاندىرۋدى ماقسات ەتكەن «اقجۇرەك» كوممۋنيستەردىڭ «ادال» پيعىلىن اكىندىك پوفوسپەن انىك اڭعارادى:

«.بىردەي، - دەپ. - ۇلكەن-كىشى، باي مەن كەدەي»،

سىرتتارى ءتىپتى جاقسى، ءىشى جىلىم...

... بۇل كۇندە ورگى ەلدەن حابارىم جوق،

مۇنداعى ەلدە بولماي تۇر تيتتەي تىنىم

بارادى «ماسا» كەۋلەپ وي مەن قىردى،

بۇل ءسوزدىڭ جالعانى جوق ناعىز شىنىم».

بۇل جىلدار تاڭجارىقتىڭ ازاماتتىق كوزقاراستارىنىڭ تولىسىپ، ەلدىك، ۇلتتىك ماسەلەلەرگە بارىنشا دەن كويعان شاعى بولدى. وسى ساپارىندا قارقارانىڭ قويدىم اتتى اقىن قىزىمەن ايتىسىپ، قازاق ايتىس ونەرىندەگى تاماشا ۇلگىلەردىڭ ءبىرىن جاسادى. ەل جاقسىلارىمەن دە تانىسىپ، سىرلاسادى. الايدا كۇبىلىڭكى زامان كەسىرى كەسەك مىنەزدى، ۇلتشىل ءتۇلعانىڭ مۇندا تۇراقتاپ تۇرۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. 1925 جىلى قاراشا ايىندا باياعى سەتىككوگىمەن تۋعان جەرىنە كايتىپ ورالادى. قوسار اتىنا تەندەپ ەكى قورجىن كىتاپ الا قايتادى. ءوز اۋىلىنا ورالگان تاڭجارىق ەندى جاتپاي-تۇرماي ەلدى ونەر-بىلىمگە شاقىرىپ، اعارتۋ جولىنا باستايدى. تەكەس، مۇڭعۇلكۇرە، شاپشال، قۇلجا، قورعاس، ءسۇيدىڭ، نىلقى وڭىرلەرىن تۇگەل ارالاپ، ۇلتشىلدىق يدەيالارىن تاراتادى، وزىنە كوپتەگەن سەنىمدى سەرىكتەر تابادى. بۇدان سەسكەنگەن كىتاي بيلىگى مەن ەل ءىشىنىڭ جاندايشاپتارى «تاڭجارىق ەل ىشىندە كەرى ۇگىت تاراتىپ ءجۇر» دەگەن جالامەن 1926 جىلدىڭ كۇزىندە ونى تۇرمسگە قاماتادى. اكىلشى ازاماتىنىڭ تاس تۇرمەگە قامالعانىنا قابىرعاسى قايىسقان ەل-جۇرتى جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلىقتارىنا «ازاماتىمىزدى بوسات، بولماسا تارتىپ اكەتەمىز» دەپ تالاپ كويىپ، تاباندىلىعىمەن اباقتىدان شىعارىپ الادى. تۇرمەدەن شىققاننان كەيىن ءساليقان اتتى قىزبەن ۇيلەنىپ، ۇل سۇيەدى. ۇلىنا ىرىمداپ ابىلاي ۇرپاعى ءۋاليحاننىڭ اتىن بەرەدى. الايدا تۇڭعىش جارى ءساليحان وسى تۇمسا تۋىتتان كەيىن كوپ جاساي الماي دۇنيە سالادى.

1935 جىلى ناۋرىز ايىندا قۇلجا كالاسىندا «قازاك-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىشىماسى» قۇرىلادى. ۇيىمنىڭ جەتەكشىسى

«بۇل ءىستى ماقسۇت قۇرعان باسىندا العاش،

قاي قازاق ماكسۇت ايتسا كىرمسي قالماس». -دەپ اقىن ولەڭگە قوسقان شىعىس تۇركىستان قازاقتارى اراسىنداعى اسا ءىرى ساياسي تۇلعا ماقسۇت ساسان ۇلى ەدى. تاڭجارىق وسى ۇيىمنىڭ بەلدى ۇيىمداستىرۋشىسى قاتارىندا ادەبيەت، مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ ىستەرىنە جاۋاپتى بولادى. ال، ۇيىمنىڭ حاتشىسى الاشوردا كايراتكەرى سەيىتجان جايناقوۆ بولاتىن. ۇيشىمانىڭ باسشىلىعىندا قازاق اۋىلدارىندا جاپپاي اۋىلدىق مەكتەپتەر، اۋدان ورتالىقتارىندا ورتالاۋ مەكتەپتەر اشادى. سول مەكتەپتەرگە ۇستازدار دايىنداۋ ءۇشىن قۇلجا قالاسىندا تاڭجارىق ءوزى باس بولىپ مۇعالىمدەر دايىنداۋ كۋرسىن كولعا الادى. وسى كۋرسكا وقۋعا كەلگەن ورىسشا ساۋاتتى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى نۇسقاسىنداعى قازاق جازۋىن جاقسى بىلەتىن ءباتي اتتى كەلىنشەكپەن ءدام-تۇزى جاراسىپ، ومىرىندە ەكىنشى رەت نەكەلى بولادى. «ايقاپ» پەن «قازاق» باسىلىمدارىن الدىرىم قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش جەكەمەنشىك باسپاحاناسىن ساتىپ الۋعا ءوزى باس بولىپ جۇڭگو كازاكتارى اتىنان «قازاق» گازەتىنە 600 سوم كومەك بەرگەن ماقسۇت ءتايجى باستاعان قازاق زيالىلارى ەندىگى جەردە ۇلت تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءباسپاسوزسىز جۇزەگە اسپايتىنىن انىق ءتۇسىندى. وسى ماقساتپەن تاڭجارىك جولدى ۇلى 1935 جىلى جۇڭگو قازاقتارىنىڭ تۇڭعىش ءباسپاسوزى - «ىلە وزەنىن» شىعارۋدى ۇيىمداستىردى ءارى العاشكى تەاتر قويىلىمى بەيىمبەتتىڭ «شۇعا» پەساسىن ساحنالايدى. گازەتتىڭ ءبىرىنشى نومىرىنە:

«قالىڭ ەل، قازاق ەندى اش كوزىڭدى،

وقىپ كور گازەتىڭدى - ءوز ءسوزىڭدى.

ادىلەت، شىندىق جولىن ۇيرەتەدى،

اشادى اششى شايداي اڭ سەزىمدى.

ايناداي جارقىراتىپ كورسەتەدى،

ءمىن بار ما، كولىڭا الىپ، كور ءوزىڭدى» - دەپ ءوز جۇرتىن ويانۋعا شاقىرعان «وقىپ كور گازەتىمدى» اتتى ولەڭىن جاريالايدى.

1940 جىلى اقپاننىڭ ەكىنشى جۇلدىزىنا دەيىن گازەتتىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىن اتقارادى.

حالىقتىڭ وي-ساناسىنىن ءوسىپ، ساياسي بەلسەندىلىگىنىن كۇن ساناپ ارتا باستاعاندىگىنان قاتتى كاۋىپتەنگەن جۇڭگو ۇكىمەتى «قازاق-قىرعىز ۇيشىماسىنىڭ» كوسەمى ماقسۇت باستاعان 70 ادامدى «الاشوردا ۇلتشىلدارىمەن ءتىل بىرىكتىرگەن، ۇكىمەتكە قارسى ۇيىم قۇرعان» دەگەن ايىپپەن ءبىر تۇندە تۇتقىنداپ، ەل ىشىندە «تازالاۋ» جۇرگىزەدى. مۇنداي باسسىزدىق پەن ادىلتەتسىزدىككە ارى توزبەگەن اقىن «ەلدىڭ قامىن ەسكەرۋدى» تالاپ ەتىپ، جۇڭگو بيلىگىنىڭ جەرگىلىكتى ۇلىكتارىنا حات-ارىز جولدايدى. تاڭجارىقتىڭ بۇل ءادىل تالابىن ەسكەرگەنى بىلاي تۇرسىن، سىنىقتان سىلتاۋ ىزدەگەن زالىم اكىمدەر 1940 جىلى ەكىنشى اقپاندا ونى دا تۇتقىندايدى. تۇرمەدە ءتورت جىل كورگەن جان توزگىسىز ازاپتاۋ مەن قيناۋلارى اق الماستاي اكىن رۋحىن مۇكالتا المادى. كەرىسىنشە، شيرىقكان اقىن ءوز شىعارماشىلىعىنداعى ەڭ ايتۋلى تۋىندىلارىن ءدال وسى تۇرمە قاپاسىندا وتىرىپ جازدى. اقىننىڭ تاس تۇرمەنى جارىپ شىققان جىرلارى ءوزى شەكسىز سۇيگەن الاشىنىڭ بايتاق دالاسىن ارالاپ كەتىپ جاتتى. ەل تىزگىنىن ۇستاعان يگى جاقسىلاردىڭ بىرىنەن كەيىن ءبىرى ۇستالىپ، ايدالىپ كەتۋى قازاقتاردىڭ ىشتە قايناپ جاتقان ىزا مەن كەگىن ودان بەتەر ورشىتە تۇسەدى. مۇنى تىنىشتاندىرماق بولعان قىتايدىڭ زالىم ۇكىمەتى ءبىرقاتار ساياسي تۇلعالاردى بوساتۋ ارقىلى جاقسىسىن جاۋعا بەرىپ وتىرا المايتىن ءور مىنەزدى قازاقتىڭ ۋاقىتشا بولسا دا كوڭىلىن تاپقىسى كەلەدى. وسىلايشا سول قايراتكەرلەر كاتارىندا 1944 جىلى تاڭجارىقتا تۇرمەدەن بوساپ شىعادى. ءبىراق ومىردەگى ەڭ ۇلى ماقسۇتى ۇلت بوستاندىعىنا قىزمەت ەتۋ بولعان اقىن تۇرمەدەن بوساپ شىعىسىمەن ءۇرىمجى قالاسىنداعى قازاق زيالىلارى مەن جاستارىنان قۇرىلعان قۇپيا ۇيىمىنىڭ ىستەرىنە بەلسەنە كىرىسەدى. بۇل ۇيىمنىڭ مىندەتى 1945 جىلى 1 مامىر كۇنى كوتەرىلىس جاساپ، ءۇرىمجىنىڭ شىعىس قاقپاسى داۋانچىڭدى بەكىتىپ، باتىس جاقتا شىعىس تۇركىستان ساربازدارىمەن توعىسۋ بولاتىن. ءبىراق ۇيىمدى جانسىزدار اشكەرەلەپ كويىپ، تاڭجارىق كايتادان تۇتقىندالادى.

وسىدان 1946 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن ءۇرىمجى اباقتاسىندا قاماۋدا بولىپ، تاعى دا تەرگەۋ مەن ازاپتاۋدىڭ تالقىسىنا وتەدى.

1946 جىلى جۇڭگو ۇكىمەتى مەن شىعىس تۇركىستان بيلىگى اراسىنداعى «ون ءبىر تارماقتى بىتىمگە» ساي اباقتىدان بوساتىلعان ساياسي قايراتكەرلەر قاتارىندا تاڭجارىق تا ەركىندىككە شىعىپ، تامىزدا ىلەگە ورالادى. اقىن تۋعان توپىراعىنا ازاپتاۋدان امان قالعان باسىن عانا ەمەس، تۇرمەنىڭ شيكى نانىنىڭ اراسىنا تىعىپ ساقتاعان تاعدىرلى تۋىندىلارىن دا الا كەلەدى. ەلىنە امان-ەسەن ورالعان تاڭدارىق جولدى ۇلى تۇرمە تالقىسىنان زاقىمدانعان دەنساۋلىعىنا قاراماستان، تاعى دا الاش ءىسى ءۇشىن اتقا قونادى. شىعىس تۇركىستان ۇلتتىق ۇكىمەتى ونى ءوز ءوتىنىشى بويىنشا تۋعان جەرى كۇنەس اۋدانىنىڭ جەر-سۋ مەكەمەسىنىڭ باسشىلىعىنا تاعايىندايدى. وسى قىزمەتتە ءجۇرىپ 1947 جىلى 6 تامىزدا تۇتقيىلدان قايتىس بولادى. ەل اراسىندا «اقىن ءولىمى ءوز اجالىنان بولمادى» دەيتىن ءتۇرلى جورامالدار بار.

ولسەك تە ولمەس ءبىزدىڭ اتاعىمىز،

بەلگىلى ىستەپ تۇسكەن شاتاعىمىز.

الىستان التىن ساۋلە ءبىر كۇلىمدەر،

بولعانمەن ءقازىر تۇنەك جاتاعىمىز.

الاتىن قۇندى قۋىپ يەمىز بار،

ءبىز دە ەلمىز شوبەرەلى، اتالىمىز. – دەپ جىرلاعان اقىن ءوز بولاشاعىن بولجاپ كەتكەندەي اسەر قالدىرادى. عاسىرلىق تويىنىڭ قازاق جانە جۇڭگو مەملەكەتتەرىندە بيىك دەڭگەيدە اتاپ ءوتىلۋى قازاق دەيتىن قارا ورمان قالىڭ جۇرتى، اتقا قونار التى الاشى امان تۇرعاندا اقىن تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ رۋحى دا ەلىمەن بىرگە ماڭگى جاساي بەرەتىندىگىنىڭ انىق دالەلى.

wikipedia.org الىندى

6alash ۇسىندى