اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ ءانى "قىسمەت"
ورىنداعان: ۇارحان قاھارمان قىزى
اسەت نايمانباي ۇلى (1867-1922) - قازاقتىڭ سۋىرىپسالما اقىنى، انشى-كومپوزيتورى. قارقارالى ۋەزىنىڭ تەمىرشى بولىسىنىڭ 8ء-شى اۋىلىندا، قازىرگى قاراعاندى وبلىسى اقتوعاي اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. اسەتتىڭ اكە-شەشەسى كەدەي، شارۋا ادامدار بولعان. ول زەينوللا يمامنىڭ مەدرەسەسىندە وقىپ، ارابشا جەتىك بىلگەن. اتا-اناسىنان ەرتە جەتىم قالىپ، جوقشىلىقتىڭ زاردابىن تارتقان. ايتىسقا تۇسكەن كەزىندە اقىندار سونى تىلگە تيەك ەتكەن. الايدا ناعىز بايلىق ونەر مەن بىلىمدە دەپ انىعان اسەت نايمانباي ۇلى ەشكىمگە قارا سوزدەن دەس بەرمەگەن. ونىڭ دۇنيەتانىمى، وي تەرەڭدىگى اسىرەسە ايتىس جانرىندا كەڭىرەك تانىلعان. اسەت 14-15 جاسىندا ساۋىق كەشتەردە، جيىن - تويلاردا حالىقتىڭ سۇراۋىمەن كوڭىل كوتەرۋ رەتىندە ءان ايتىپ ولەڭ شىعارعان. اسەت ءانشى - اقىن ءوز جانىنان ولەڭ شىعارىپ ايتۋىمەن قاتار، ءوز ولەڭدەرىنە ءان دە شىعارا بىلگەن اقىن. اسەت شىعارعان اندەر، ونىڭ ولەڭدەرى ءتارىزدى حالىققا كەڭ تاراپ، حالىق جۇرەگىنەن جىلى ورىن تاۋىپ، ەل اراسىندا كوپتەپ ساقتالعان. مىسالى، ايگىلى اقىن-قىز ىرىسجانمەن ايتىسقاندا اسەت ون سەگىزدە عانا ەكەن، سوعان قاراماستان قىزدىڭ ايتقان نەبىر قيىن جۇمباقتارىن قينالماي، قولما-قول شەشىپ بەرەدى. بۇدان اقىننىڭ ءبىلىمدى، زەردەلى ەكەندىگى ايقىن اڭعارىلادى. ءسويتىپ، اسەت پەن ىرىسجاننىڭ ايتىسى-كوركەمدىگى، ءسوز قولدانۋ شەبەرلىگى جونىنەن ءبىرجان مەن سارا ايتىسىنان كەيىنگى وزىق تۋىندى بولىپ تابىلادى. اسەت نايمانباي ۇلى - نەگىزىنەن ايتىس اقىنى. ول ىرىسجاننان باسقا ءارىپ، باقتىباي، كارىباي، قالي، سامەت اقىندارىمەن جانە ماليكە قىزبەن ايتىسقان. اسەتتىڭ «ساليحا-سامەن»، «اعاش ات»، «پەريزات»، «ءۇش جەتىم قىز»، «نۇرعىمان-ناعىم»، «مالىك-داراي»، «ءجامساپ»، «كەشۋباي» اتتى قيسسا داستاندارى بار. ول ا.س.پۋشكيننىڭ «ەۆگەنيي ونەگين» رومانىن ەركىن اۋدارىپ، ونى ءوزى قيسسا ەتىپ جىرلاعان. اسەت مۇرالارىنىڭ ىشىندە حالىققا كەڭىرەك تاراعانى ونىڭ اندەرى. ول ءبىرجان سال، اقان سەرىدەن داۋىرلەگەن ارقا ءانىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، سەمەي، تارباعاتاي، التايعا دەيىن جەتكىزىپ، دامىتا ءتۇستى. جاس كەزىندەگى اندەرىندە («كىشى ارداق»، «ۇلكەن ارداق»، «قاراكوز»، «ماقپال») پسيحولوگيالىق تەرەڭدىكپەن ادامنىڭ جان دۇنيەسىن قوزعايتىن نازىك ليريكالى اقان اندەرىنىڭ اسەرى بايقالادى. بۇل ونىڭ قالىپتاسۋ، وزىنە ءتان تارماقتارىنىڭ مۋزىكالىق-سينتاكسيستىك ەرەكشەلىكتەرى اسەت اندەرىنە دە ءتان. «ءىنجۋ-مارجان» ءانى (كەيدە «اسەتتىڭ ءانى»دەپ تە اتالادى) ءوز ءستيلىن ايقىنداي تۇسكەن تۋىندى. سونداي-اق «ىرعاقتى»، «اققاراگەر»، «قاراكوز»، «مايدا قوڭىر»، «جالعان-اي»، «سىرماق ۇيكەر»، تاعى باسقا اندەرىنىڭ اۆتورى. 1916 جىلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە جازالاۋشى وتريادتتاردان دۇرلىگە قاشقان ەلمەن بىرگە اسەت قىتايعا ءوتىپ كەتەدى. وكتيابر ريەۆوليۋسياسى جونىندەگى حاباردى ول قۋانا قارسى الادى، جات جەردە ءجۇرىپ وتانىن اڭساعان. اسەت نايمانباي ۇلى 1923 جىلى قۇلجا قالاسىندا قايتىس بولادى. 1910 جىلى ق. حاليدي اسەت نايمانبايۇلىنان بىرنەشە سالت ولەڭدەرىن جازىپ الىپ، جاريالاعان. كەڭەس داۋىرىندە اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ ولەڭىن العاش س.سەيفۋللين (1925) باستىرعان. 1936 جىلى ب.ىسقاقوۆتىڭ اقىننىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ارنايى ماقالاسى تۇڭعىش رەت جاريالانىپ، اسەت نايمانباي ۇلىنىڭ شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعى 1968 جىلى ب.ادامبايەۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن باسىلدى. بۇل جيناققا اقىننىڭ 34 ولەڭى (ءانىن قوسا)، 4 ايتىس-قاعىسى، 4 داستان-قيسساسى جاريالانسا، 1988 جىلى نۇرجەكەيەۆتىڭ قۇراستىرعان «اسەت» اتتى جيناعىنا 29 ءان ءماتىنى، 71 ولەڭى، 10 ايتىس-قاعىسى، 8 قيسسا-داستانى ەنگىزىلگەن.
دەرەك كوزى: قازاقستان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى 1 توم
6alash ۇسىندى
