كودەك مارالباي ۇلى

كودەك(ءابدىراحىم) مارالباي ۇلى (1888، الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانى سارىباستاۋ اۋىلى – 1937، شىڭجاڭ ولكەسى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى تەكەس اۋدانى “مىس” مەكەنى) – اقىن. اۋىل يمامى مۇقاي مولدادان وقىپ ساۋاتىن اشقان. 1916 ج. قارقارا كوتەرىلىسىندە ساربازدار قاتارىندا ءجۇرىپ، “ون التىنشى جىل تۋرالى” داستانىن شىعاردى. 1918–20 ج. قىزىل اسكەرلەر جاعىندا ازامات سوعىسىنا قاتىستى. حيۋا، قوقان قالالارىن شابۋىلداعاندا ەكى رەت اۋىر جاراقات الىپ، اسكەري كوميسسيانىڭ شەشىمىمەن اۋىلىنا قايتارىلادى.

قايتار جولدا جامبىلمەن جۇزدەسەدى. 1920–32 ج. قوسشى وداعىندا، بولىستىق كوميتەتتە حاتشى بولىپ قىزمەت اتقارادى. ازامات سوعىسى كەزىندە وتكەرگەن وقيعالارى نەگىزىندە “باستان كەشكەندەر” اتتى داستان جازادى. “شەتەل تىڭشىسى” دەگەن جالامەن سوڭىنا تۇسكەن شولاق بەلسەندىلەردىڭ زاردابىنان جات ولكەگە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولادى. شىعارمالارى شىڭجاڭداعى جاستار باسپاسىنان شىققان “كودەك” (1984، 1988) “قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسى” (1993) جيناقتارىندا، مەرزىمدى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جاريالانعان.

كودەك شىعارمالارىنداعى الەۋمەتتىك سارىن

كودەك مارالباي ۇلى 1888 جىلى الماتى وبلىسىنىڭ بۇگىنگى رايىمبەك اۋدانىنا قاراستى شالكودە دەگەن جەردە دۇنيە ەسىگىن اشتى. كودەك بالا كەزىندە ءتۇرلى سەبەپتەردىڭ سالدارىنان مەكتەپ بەتىن كورمەگەن. تەك «ون ءۇش جاسقا كەلگەندە ءوز جاماعايىنى مۇقايدان «ءالىپبيدى» ۇيرەنىپ، ساۋاتىن اشقان. وسىدان كەيىن ول بۇرىنعىدان دا كوزى اشىلىپ، ەل ىشىندەگى ەرتەدەن كەلە جاتقان قيسسا- داستانداردى، ونەگەلى جازبا كىتاپتاردى وقىپ، كوڭىل سارايى ونان ارى اشىلا تۇسەدى. ءوز الدىنا ولەڭ قۇراپ جازاتىن بولادى».

كودەك ەسەيە كەلە، قوعام دەرتىن، تاعدىر تاۋقىمەتىن كوپ تارتتى. كودەك باسىنان كەشكەن وسى اششى- تۇششى تاعدىرلار ونىڭ دارىندى اقىن بولىپ جەتىلۋىنىڭ تاعى ءبىر نەگىزى، قوعامدىق قاينارى ەدى.

1916 جىلى جەتىسۋ جەرىندەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى (قارقارا كوتەرىلىسى) پاتشالىق رەسەيدىڭ قاندى قىرعىنىنا ۇشىراپ، وعان قاتىسۋشىلار قۋدالانا باستاعاندا، وسى كوتەرىلىستىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن كودەك تە اۋا كوشكەن بوسقىن ەلمەن بىرگە جۇڭگو اسىپ كەتەدى.

ەل باسىنا تونگەن وسى ءبىر تراگەديالى اۋىر ءحالدى اقىن ءوزىنىڭ «16-جىل تۋرالى» داستانىندا بەينەلەيدى. 1917 جىلى كەڭەس وكىمەتى ورناپ، اق پاتشا اۋدارىلىپتى. ەل ەس جيىپ، تەڭدىككە قولى جەتىپتى دەپ ەستىپ، ەلەڭدەپ قوپاڭداعان ءبىر ءبولىم بوسقىن جۇرت قايتادان كوشكەندە، سولارمەن بىرگە توپ باسىندا كودەك تە كەلەدى. اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى بولىپ ىستەيدى. بۇل مەزگىلدەردە اقىن كەدەيدىڭ كەڭەسىن جىرلاپ، «مۇعالىمدەرگە»، «كەڭەس» قاتارلى ولەڭدەرىن جازسا، تاعى ءبىر جاقتان شاش ال دەسە، باس الاتىن سولاقاي اسىرا سىلتەۋشىلەردى شەنەپ ولەڭ شىعارادى.

30-جىلدارعا كەلگەندە اسىرە سولشىلدىق كۇشەيىپ، ەلدىڭ باس كوتەرەرلەرىن قۋعىن-سۇرگىنگە سالۋ، اتىپ-شابۋ، كامپەسكىلەۋ اسقىنا تۇسەدى. وسى قاتاردا اقىن كودەك تە «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى شىقتى» دەپ ايدار تاعىلىپ، سىبىرگە سۇرگىنگە ايداتپاق بولعاندا، تۋعان جەرىنەن بوي تاسالاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولادى. 

ءسويتىپ، ول تاعى دا جۇڭگو شەكاراسىنان جاسىرىنىپ ءوتىپ، ءۇي ىشىمەن ىلە وبلىسى موڭعۇلكۇرە اۋدانىنىڭ اقدالا اۋىلىنا تۇراقتايدى. ول تۋرالى اقىن:

بۇل جاققا جانىمدى الىپ ءوتىپ كەتتىم،

ورىستىڭ ىلىنگەن سوڭ جالاسىنا-اي.

ويلادىم امانىمدا كەتەيىن دەپ،

تۋرا كەلمەي تۇرعاندا جازاسىنا-اي.

شوشاڭداپ اقىرىندا قاشىپ تىندىق،

مال-جاندى قاراقشىعا توناتىپ-اي.

كەلدىك تە اتتاۋىندا تۇرىپ قالدىق،

نە كۇي بار جايلى قونىس شولاتىنداي،- دەپ تولعايدى.

كودەكتىڭ وسىدان كەيىنگى ءومىرى دە ونشا ءماز بولمايدى. ويتكەنى بۇنداعى ادىلەتسىز وكىمەتتىڭ وزبىر ساياساتى «قاشقىن-بوسقىن» ەلدى دە ەداۋىر اۋرە-سارساڭعا تۇسىرەدى. الايدا قۇبىلمالى زاماننىڭ قىرى مەن سىرىن، ءداۋىر اۋقىمىن ساراپتاي بىلگەن ءور مىنەزدى، وجەت اقىن قىتىمىر قىسپاققا مويىنسۇنباي بارىنشا شيراپ، وتتى جىرلارىن سەلدەتەدى. تۇتاس ىلە ءوڭىرىن — ىلە-تەكەس، قاس–كۇنىستى ارالاپ اقىندىعىن ۇشتاي تۇسەدى. «بۇل زامان»، «كەڭ تەكەس»، «ساسان اۋىلىنا بارعاندا»، «جاۋاپ حات»، «تۇرعىن ەلدى ارالاۋ» قاتارلى الۋان تاقىرىپتى تولعاۋلار جازىپ، ونداعى حالىقتىڭ ايانىشتى ءحالىن، ازاپتى تىرشىلىگىن جىرىنا ارقاۋ ەتەدى. ولاردى ويانۋعا، باس كوتەرۋگە شاقىرادى. وسى ارقىلى ءوزىنىڭ شىنشىل دا سىنشىل رەاليست اقىن ەكەندىگىن ايگىلەيدى.

كودەك مارالباي ۇلى 1937 جىلى ناۋقاسقا شالدىعىپ، كوپ ۇزاماي حالىق اراسىندا جۇرگەن ءبىر ەمشىنىڭ الماسپەن قاتە ەمدەۋىنىڭ سالدارىنان تەكەستىڭ مىس دەگەن جەرىندە 49 جاسىندا جارىق دۇنيەمەن قوشتاستى.

كودەك شىعارمالارى ءوز زامانىندا، ودان كەيىنگى جىلداردا دا ەشقانداي باسىلىم كورمەدى. كوبىرەك ەل كوكەيىندە جاتتالىپ قالدى. ونىڭ حالىق جۇرەگىنەن جول تابۋىنىڭ باستى سەبەبى دە اقىندىق قۋاتى مەن سول قۋاتتى تۋدىرعان ومىرشەڭ جىرلارىنىڭ بولعاندىعى ەدى. حالىق اراسىندا بوياۋى وشكىندەمەي، تازا كۇيىندە ساقتالىپ كەلگەندىكتەن، اقىننىڭ ءبىر ءبولىم مۇرالارى ءبىر ىزگە ءتۇسىپ جيناقتالىپ، 80-جىلداردىڭ باسىندا عانا باسپا بەتىن كورە باستادى. بۇل يگىلىكتى جۇمىستى اتقارعان اقىننىڭ ءوز ۇلى ايتۋعان مەن بەلگىلى اقىن باسپاگەر ءتالىپباي قابايەۆتىڭ ەڭبەگىن ايرىقشا ايتۋعا بولادى. مىنە، وسى كىسىلەردىڭ جيناقتاۋى ارقىلى 1984 جىلى قىتايداعى شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى جانىنان «كودەك» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. سونان 1988 جىلعا كەلگەندە بۇل كىتاپ اقىننىڭ كەيىن تابىلعان ءبىرقاتار ولەڭ، تولعاۋلارىمەن تولىقتىرىلىپ، ەكىنشى رەت قايتا باسىلدى. وسىدان كەيىندە تابىلعان ءبىرقاتار تۋىندىلارى باسپا بەتىندە جاريالاندى.

كودەكتىڭ بالا كەزىندەگى ولەڭدەرى كوبىندە تىق ەتپە، ءازىل-وسپاق نەگىزىندەگى ءبىر-بىر شۋماقتان اسپايتىن قىسقا، ءبىراق نىساناعا ءدال تيەتىن قاعىتپا، ۇرما ولەڭدەر بولىپ كەلەدى. ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، باليعاتقا تولا باستاعاندا ولەڭدەرىنىڭ بەت-باعدارى الەۋمەتتىك-ازاماتتىق تاقىرىپقا ويىسادى.

«قايىنعا بارعاندا»، «بۇقاراعا بارىپ قايتقاندا» اتتى داستاندار مەن بىرنەشە كەڭ تىنىستى، ماقامدى تولعاۋلار جازادى.

كەزىندە ءا.تويعانبەك ۇلىنىڭ «كودەك ولەڭدەرى — ءوز ءداۋىرىنىڭ ايناسى. اقىن ولەڭدەرىنىڭ وقىپ وتىرعانىمىزدا ءار جىك، ءار تاپ، جاي بۇقارانى دا، ءتىپتى ءوزىن دە كورۋگە بولادى. زامانا دا، ەل باسىنان كەشكەن كۇندەر دە مەن مۇندالاپ شۇبىرىپ ءوتىپ جاتادى. ءارقايسىسىن ءدال تارازىلاپ، وزىندىك باعاسىن، كەلبەتىنە شاقتى، جاراسىمدى قالپاعىن كيگىزە، شاپانىن جابا بىلگەن» — دەپ جازعانىنداي، كودەك ولەڭدەرىندە ءوزى جاساعان ءداۋىردىڭ قوعامدىق ءبىتىمى ايقىن بەدەرلەندى. اقىن زاماننىڭ سىر- سيپاتىنا ۇڭىلە وتىرىپ، وعان ءوزىنىڭ تۇرعى-تانىمدارىن، بايلامىن بايىپتاپ ايتۋدى ءداستۇر تۇتىپ، زامانا سىرى، قورلىق پەن زورلىق كورىپ، ازىپ-توزعان ەل جايى، حالىقتىڭ مۇڭ-نالاسى مەن ىزا-كەگى، ارمان-مۇراتىنىڭ ايناسى ىسپەتتى كوركەم تۋىندىلار جازدى.

كودەكتىڭ شىنشىل دا مۇڭشىل ءارى كوپشىل اقىن بولاتىنى — سوناۋ رەسەي پاتشالىعى مەن قىتايدىڭ سول كەزدەگى زورلىقشىل ساياساتى مەن ەلدىڭ باسىنا تونگەن اۋىر دا مۇشكىل حالىن بۇكپەسىز كورسەتۋمەن بىرگە، بارشا حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاي ءبىلۋى. ول استە جەكە باسىنىڭ كۇيىن شەرتكەن اقىن ەمەس. مىسالى، «البان تاريحى» دەگەن تولعاۋدا:

قازىرگى پاتشانىڭ زامانىنىڭ،

توعايداي ورتەڭ شالعان ءارى كەتكەن.

وردالى جىلانداي بوپ شاعىپ وتىر،

حالىققا قىسىمى مەن ءزابىرى وتكەن…

قاراعان پاتشاعا ەلدى كورسەڭ،

توعايداي ورتەڭ شالعان ءارى كەتكەن.

قىرشاڭقى قىزىل شۇناق ات سياقتى،

سىمپيىپ قۇيرىعى مەن جالى كەتكەن،- دەپ «حالىققا قىسىمى مەن ءزابىرى وتكەن» پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ قياناتىن تانىپ، ەڭسەسى تۇسكەن قالىڭ قاۋىمنىڭ اۋىر ءحالىن ءدال بەينەلەسە، اقىندىق بيىگى مەن ازاماتتىق بولمىسىن تانىتار ۇلاعاتتى تۋىندىسى «16-جىل تۋرالى» داستانىندا:

اق پاتشا ادىلەتتەن تايعاننان سوڭ، سوعىسقا بالا بەر دەپ قىلدى ءپارمان. ولسەك تە بۇعان بالا بەرمەلى دەپ، قىرىلدى قاراقولدا وڭشەڭ باعلان. باسشىدان اقىل تابار ايىرىلعان سوڭ، ساندالىپ، بۇقارادان كەتتى ءدارمان… بۇعىمەن قاتار جاتقان البانىم-اي، قۇلاشتاپ تاتىراڭعا سالعانىڭ-اي.

وش، مەركە، قايناتپاتۇز، كەڭ قارقارا

قۇلازىپ بەكەر بوسقا قالعانىڭ-اي.

قىرىلدى قاراقولدىڭ تۇرمەسىندە

كەمەڭگەر جۇرت باستاعان ساڭلاعىم-اي.

باسشىدان اقىل تابار ايىرىلعان سوڭ،

الباننىڭ بەكەر بوسقا ساندالۋى-اي.

بىر-بىردەن ءار مالىگە توزىپ كەتتىك،

شىدايىن ءقايتىپ مۇنى ارمان قىلماي.

اتقىلاپ كەز كەلگەنىن قىرعاننان سوڭ،

شىداماي قاشىپ كەتتىك زاردابىنا-اي،- دەپ ادىلەتسىز وكىمەتتىڭ قىسىمىنان بوسقىن بولىپ اۋا كوشكەن ەلدىڭ تارتقان تاۋقىمەتى مەن شەككەن ازابىن ەتجۇرەگى ەزىلە وتىرىپ تولعايدى.

بۇل كەز زەرتتەۋشى د.ءماسىمحان ۇلىنىڭ سوزىمەن ايتساق: «قىتايعا بارعان «قاشقىن-بوسقىندى» بىلاي قويىپ، ونداعى جەرگىلىكتى اعايىنداردىڭ دا جەتىسىپ وتىرماعانى بەلگىلى بولاتىن. ياعني، ول كەز قىتايدىڭ جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەرى مەن ولاردىڭ قازاق قولشوقپارلارى حالىقتى قاناۋ مەن وتارشىلدىق ەزگىنى ەڭ ءبىر اسقىندىرىپ تۇرعان كەزى ەدى» . سول ءبىر ناۋبەت جىلدارداعى حالىقتىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، كۇيزەلىستى كۇي كەشىپ وتىرعان جاداعاي تۇرمىسىن اقىن «كەڭ تەكەس» اتتى تولعاۋىندا:

مەنشىكتى جەر مەن سۋدىڭ يەسى بار،

كەدەي مەن كەمباعالعا جەر جەتپەگەن.

قىسى-جاز، كۇندىز-تۇنى تىنىم الماي،

ءومىرى بارادى ءوتىپ بەينەتپەنەن...

كۇيى اۋعان ناشار بايعۇس تولىپ جاتىر،

كەتىپتى ەسەڭگىرەپ شىعىنمەنەن.

كۇن قاقتى قاراشالار كوپ-اق ەكەن،

جىلقىنىڭ جاۋىرىنداي شىبىن جەگەن،- دەپ مەيلىنشە شىنايى سۋرەتتەيدى. قىتايداعى ادىلەتسىز ۇكىمەت قاشىپ بارعان جۇرتتىڭ دا تۇرمىسىن ەداۋىر تۇرالاتىپ، ولاردى ابدەن تيتىقتاتقانى بەلگىلى. مۇنى دا اقىن جاسىرماي ايتادى:

ءۇيى جوق قاشىپ كەلگەن قاشقىن بايعۇس، قىستاعى شىدامادى بوراسىنعا-اي.

جەر قازىپ، سۋىر قۇساپ كىرىپ العان، جاپاسى ءۇش سيىردىڭ قوراسىنداي.

زورلىق-زومبىلىقتان قاشىپ-پىسىپ بارعان ەلدىڭ ءحالى وسىنداي. اۋەلى كوپ نارسەدەن شەكتەلىپ تە، شەتتەلىپ تە، قولىنداعى بارىن تالاتىپ تا كۇن كەشەدى. «ءتىپتى جەرگىلىكتى وكىمەتكە ارقا سۇيەگەن پاراقور پىسىقايلار اۋعان ەلدى ولجالاپ قالۋدى ماقسات ەتەدى.

تالاۋدان ءتاۋىر اتىڭ امان كەلسە،

سۇراتىپ مانساپتىلار الاتىن-اي.

قولىنان سۇراعانعا بەرمەي قويساڭ،

الاتىن شابارمانعا ساباتىپ-اي.

«باسقا تۇسسە باسپاقشىل» دەمەكشى، مۇنداي استامشىلىققا دا، جوقشىلىققا دا شىدايدى. جابىرقاپ ءجۇرىپ جانىن باعىپ، كۇنىن كورەدى. سوندىقتان دا اقىن:

جۇرگەندە مۇرتقا وكپەلەپ، ساقال شىقتى،

مۇنىسى جاقسىلىق پا، سۇمدىق ەندى.

ەل بولماي وسى بويدان كەتەر مە ەكەن،

قولىنا تيمەي تىزگىن، شىلبىرى ەندى؟!- دەپ ەلىنىڭ ەرتەڭىن ويلاپ قابىرعاسى قايىسادى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قورلىق-زورلىعىنان قاشىپ، قىتايدى پانالاپ كەلگەندەگى كورگەن كۇنى مىناۋ بولعاندا، بۇتىندىگى ءبولىنىپ، تورعايداي توزعان ەل قايتادان باسى قوسىلىپ، ءوز تىزگىنىنە ءوزى يە بولا الا ما دەگەنگە ءوزىنىڭ كۇدىك-كۇمانىن دا جاسىرمايدى. اۋعان ەلدىڭ اۋىر تۇرمىسىن كوزىمەن كورىپ، ءوزى دە باسىنان كەشىرگەن اقىننىڭ جانى جاي تاپپاي كۇيزەلەدى. الايدا تالاي قۇقايدى باسىنان وتكەرگەن اڭعارلى اقىننىڭ پايىمداۋىنشا، كەر زاماننىڭ كەرەعارلىعى مەن زۇلىمدىعىنا ىلىگىپ، «شىقپا جانىم شىقپامەن» تىرشىلىك ەتىپ جاتا بەرسە، بوداندىقتىڭ ماڭگىلىك ق ۇلى بولىپ، ءومىرى وكسۋمەن وتە بەرەدى. سوندىقتان:

وڭايلىقشا بۇل ازاپ ارىلمايدى،

نوسەر بۇرشاق الماسا سەل بول كەلگەن،- دەيدى. تەك ەتەك-جەڭىن جيناپ سەرپىلگەندە، بەل شەشىپ، بىلەك سىبانىپ باس كوتەرگەندە عانا ازاپتى ومىردەن ارىلىپ، ەركىندىك، تەڭدىككە قولى جەتەتىندىگىن ايتىپ، جاتپاي-تۇرماي ناسيحاتتايدى.

كودەك اقىن قانداي تاقىرىپقا كەلسە دە، باياعى ءوزىنىڭ شىنشىلدىعىنان تايماعان. وكتەمدىك پەن كەلەڭسىزدىككە كەكتەنىپ، ونى سىناعان، ەلىم دەپ ەڭىرەگەن تۇستارى كوپ. «كوزدەن جاس، كوڭىلدەن شەر كەتپەگەن» ەلدىڭ كۇيى مەن جان ازابىن جەتە ءتۇسىنىپ، زامان مىنەزىن ايىپتاۋدى باستى نىساناعا اينالدىرعان.

«كودەك اقىننىڭ تاعى ءبىر قىرى — سىن-سىقاققا بەيىمدىلىگىندە.

ول سىن سەمسەرىن قۋلاردىڭ سۇم- سۇرقيالىعىنا، زورلىقشىلاردىڭ اسقاق استامشىلىعىنا قارسى سىلتەيدى» . ادىلەتسىز وكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى قول شوقپارلارى — اۋىلداعى ەل باسقارعان اتقامىنەرلەردىڭ جاعىمسىز مىنەز-قۇلىق، بەينە- پورترەت، ىس-ارەكەتتەرىن ۋىتتى تىلىمەن تۇيرەيدى. ماسەلەن، «ساسان اۋىلىنا بارعاندا» اتتى تولعاۋىندا «بولعانمەن سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن» ساسان اۋىلىنىڭ سىر-سيپاتىن وزەك ەتە وتىرىپ، سول كەزدەگى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن ايشىقتى بەينەلەيدى. وسى اۋىلداعى مانساپ پەن بايلىققا ماستانعان «ازۋلى، اتى شۋلى» ەل بيلەۋشىلەردى بىر-بىرلەپ تانىستىرىپ، ولاردىڭ جاعىمسىز وبرازىن جاسايدى.

داۋلەتى اتاسىنان ۇزىلمەگەن،

شۇبار ءتوس، شىنشىر بالاق شونجارىڭ ءجۇر.

السىزگە اكىرەڭدەپ، بايعا شۇلعىپ،

ازۋلى، اتى شۋلى شومبالىڭ ءجۇر.

سەمىرگەن جۋان قارىن نۇكەجاندى،

ءبىر جىلقى ارەڭ تارتىپ، زورعا الىپ ءجۇر…

بىر-ەكى شابارمانىن مەن دە كوردىم،

ەلىنەن جۇيرىكپەنەن جورعا الىپ ءجۇر.

بىرەۋدىڭ پالەن اتىن اكەل دەسە،

ەرىكسىز ۇرادى ەكەن شالمانى ءبىر.

ىرىس-قۇت سوياتۇعىن كەرەك بولسا،

ىلىنگەن قوي-سيىرعا قارماعى ءجۇر.

بىرەۋدىڭ قورا-جايىن بىلاي الىپ،

اركىمگە تيگەن ەكەن زاردابى ءبىر.

«السىزگە اكىرەڭدەۋدى ادەتكە اينالدىرعان شىنجىر بالاق، شۇبار ءتوس» جۋان جۇدىرىقتاردىڭ سيقى وسى. ولار قارا حالىققا اياۋشىلىق ەتۋ دەگەندى بىلمەيدى. ىستەيتىنى زورلىق پەن قاستىق، ويلايتىنى بايۋدىڭ، پارا الۋدىڭ امال-ايلاسىن جاساۋ. ءتىپتى وسىلاردىڭ بۇيرىق-جارلىقتارىن ورىندايتىن، شاش ال دەسە، باس الاتىن شابارمانداردىڭ حالىققا جاسايتىن ىلاڭى، اۋرە-سارساڭى دا از ەمەس. ولار — جۇرگەن جەرلەرىندە شۋ-شۇرقان شىعارىپ جۇرەتىن قىڭىر-قيسىق جىرىندىلار.

بىرەۋدىڭ استىنداعى اتى، قوراداعى قويى، باسىنداعى ءۇيى، قاپتاعى تارىسى — ءبارى اكىرەڭدەگەن اكىمدەردىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا. جۇرتتىڭ ىزا-كەگىن قايناتاتىن بۇلارعا اقىننىڭ اششى مىسقىل، وتكىر سىن سەمسەرىن تۇيرەيتىنى سوندىقتان.

ۇلىقتان ماقسۇت مىعىم جولىقتى دەپ،

ەلىنىڭ ءبارى جىلاپ، زار قاعىپ ءجۇر.

تاباندى باي كىسىدەي ماڭىزدى ەمەس،

سەكىلدى جەمىر سيىر جالمانىپ ءجۇر.

ەلىن زار جىلاتقان قارا جۇرەك، ارانىن اشقان تويىمسىز ۇلىقتىڭ سيىقسىز كەيپىن «جەمىر سيىرداي جالمانىپ ءجۇر» دەپ اششى اجۋامەن كەلەكە ەتەدى. ەندى بىردە:

ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءجونىن ايتار بولساڭ،

قاقباسقا قامشىمەنەن سالعالى ءجۇر.

شالاعاي، شاتىناعان مىنەزى بار،

ءىشىڭدى اشۋلانسا، جارعالى ءجۇر،- دەپ «شاتىناعان مىنەزى بار»، قوقاڭداعان زالىمداردىڭ، قاتىگەز قيتۇرقىلىعىن مىنەيدى. مۇنداي اشكەرەلەۋ مەن مىنەپ شەنەۋ «كەڭ تەكەس» اتتى تولعاۋىندا دا قوماقتى ورىن الادى. مىسالى:

زامانىن بۇ دۇتىڭنىڭ كورىپ ەدىك،

ەڭبەگىن بۇقارانىڭ سىڭىرمەگەن.

شابارمان شەرىكتەرى جۇرگەنىندە،

جىلقىدا ات قالدى ما مىنىلمەگەن.

جارلىنىڭ جالعىز اتىن ءمىنىپ الىپ،

ارقاسى جاۋىر بولىپ ىرىڭدەگەن.

ءبىر اۋىز ءسوز قايىرىپ جاۋاپ ايتساڭ،

ءىلىندىڭ ءبىر پالەگە قىرىن كەلگەن.

ناشارعا وتە-موتە قىرىن كەلىپ،

كىم قالدى ول ۋاقىتتا سۇرىنبەگەن؟

توڭقايتىپ دۇرە باسىپ كەتۋشى ەدى،

بيەنىڭ قۇيرىعىنداي قۇلىن جەگەن.

جانىڭدى ۇرعان سايىن شىعاراتىن،

بۇزاۋ ءتىس قامشىسىمەن جۇمىر كەلگەن.

قۇيرىقتان قان ارالاس سۋ شىعاتىن،

بەكىتىپ توقتاتپاساڭ تىعىنمەنەن.

ك..نە كوسەۋ تاڭبا باسىلعان كوپ،

جىگىتتەر، ۇمىتتىڭ با شىنىمەنەن؟

ويلارىنا كەلگەنىن ىستەپ، بارلىق اقىل-ايلاسىن قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن جۇمسايتىن زورلىقشىل جۋانداردىڭ حالىقتى قان قاقساتىپ، ابدەن ىعىر ەتكەن وسپادارلىعى مەن راقىمسىز جاۋىز كەسپىرىن ۋىتتى ساتيرالىق سەرپىنمەن اشادى.

دەمەك، تالدانعان ولەڭدەردە «اقىرعان مانساپتىنىڭ دا، اسقان وزبىر بايلاردىڭ دا وبرازى بار، زورلىق-زومبىلىعى بار، الداپ-ارباۋى بار. ال كەدەي قاۋىمنىڭ قاسىرەتكە تولعان ايانىشتى ءومىرى بار. اقىننىڭ ولارعا بولعان ىستىق اياۋشىلىق سەزىمى بار».

كودەكتىڭ كوتەرگەن كوكەيكەستى تاقىرىبىنىڭ ەندىگى ءبىرى — نەكە ەركىندىگى تۋرالى. اقىننىڭ بۇل تاقىرىپتا 1904 جىلى جازعان «قايىنعا بارعاندا» اتتى شاعىن داستانى بار. شىعارمادا بۇرىنعى قازاق قوعامىنىڭ ادەت-سالتى بويىنشا ءسابي بالاعا بويجەتكەن قىزدى اتاستىرۋى سىندى تەڭسىز نەكە زاڭىن اشكەرەلەيدى جانە مىنەيدى. سول تۇستا جاستاردىڭ وزدەرىندە ەرىك بولمادى. جاس كەزدەرىندە-اق بىرەۋگە اتاستىرۋ، كەيدە قىزداردى قالىڭ مال الىپ، ۇناتپاعان ادامدارىنا قوساتىن كەلەڭسىز ادەتتەر دە بولعان. ءوز تەڭدەرىنە قوسىلا الماي، تاعدىرى تالكەك بولعان جاستاردىڭ ءومىرى وكىنىشپەن اياقتالاتىن. ايەلدىڭ قوعامدىق ورنى تومەندەتىلىپ، ولاردى كەم سانايتىن. داستاندا، مىنە، وسىنداي تانىم-تۇسىنىكتىڭ كولەڭكەلى كورىنىسى وزەك ءورىم ەتىلىپ، ەسكى جول-جوسىق سالدارىنان تۋىندايتىن نەكە تەڭسىزدىگى سىنالدى.

ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

• قابايەۆ ت. كودەك — دەموكرات اقىن // شىنجاڭ گازەتى. — 1999. — 17 تامىز.
• ءماسىمحان د. ساراپ. — استانا: ەلوردا، 2001. — 238 ب.
• تويعانبەك ۇلى ءا. ولەڭ قۇشاقتاپ وتكەن اقىن // شۇعىلا. — 1998. — № 4. — 60-ب.
• ءماسىمحان د. اسەت ءولدى، ال كودەك نەدەن ءولدى؟ // قازاق ادەبيەتى. — 2000. — 21 قاڭت.
• سەيىتجانوۆ ز. شىڭجاڭ قازاق ادەبيەتى. — الماتى: قازاق ءۋن-تى باسپاسى، 1999. — 185 ب.
• كودەك. شىعارمالارى. — ءۇرىمجى: شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى، 1988. — 142 ب.

اۆتوردىڭ ءاتى-جونى، تەگى: س.ىسقاق ۇلى

6alash ۇسىندى