موڭعوليانىڭ ۇكىمەتباسشىسى مارشال حورلووگيين چويبالسان مەن شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ باسقولباسشىسى وسپان باتىردىڭ كەلىسىمىنە قاتىسۋشىلاردىڭ اقىرى.
1943-1944 جىلى باتىس شەكارادا بولعان وقيعالارعا قاتىسقان، شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ باسقولباسشىسى وسپان باتىر ىلسامۇلىمەن مارشال چويبالساننىڭ كەزدەسۋىندە تىكەلەي مىندەت اتقارعان تۇلعالار ماردەن ماڭعۇل ۇلى جانە قامقاش يسا ۇلى. وسى كەزدەسۋدى تىكەلەي باقىلاۋىندا ۇستاعان امەريكانىڭ ديپلوماتى دۋگلاس ماككەرناندار ەدى.
وسپان باتىر 1951 جىلى 4-ايدىڭ 29-ى؛
ماڭعۇل ۇلى ماردەن 1951 جىلى 4-ايدىڭ 29-ى؛
دۋگلاس ماكەرنان 1950 جىلى 4-ايدىڭ 29-ى كۇندەرى شەيىت بولعان!
ماردەن (ماردان) 1911-1951.04.29
سۋرەتتە: ماردەن ماڭعۇل ۇلى مەن جۇبايى نۇرجامال اقىلباي قىزى
عۇمىرناماسىنان:
ماردەن ماڭعۇل ۇلى 1911 جىلى ءور التاي جەرىندە تۋعان. ماردەننىڭ بەس جاسىندا شەشەسى نۇرقا قىزى مۇكاريا 1916 جىلى قىستا دۇنيەدەن وتەدى. ماردەن اسقان زەرەك، العىر ويلى ازامات اقىن جاندى بولىپ وسەدى.
كوزىم جاسى التايدىڭ بۇلاعىنداي،
جەتىم قالدىم سەركەشتىڭ لاعىنداي.
بەس جاسىمدا شەشەمنەن ايىراتىن،
كوز جاسىمدى كورمەگەن قۇدايىمدى–اي! دەپ جىرعا قوسقان دەيدى.
ماردەننىڭ رۋى ون ەكى كەرەيدىڭ ىشىندە جانتەكەي – اتانتاي. سامەنبەت - اتانتاي – اقجىگىتتىڭ كەنجەسى ماڭعۇلدىڭ كەنجە بالاسى.
اتانتايدان – اقجىگىت (1760 – 1863) كەنجە. اقجىگىتتەن ماڭعۇل كەنجە. ماڭعۇلدان ماردەن كەنجە. اقجىگىت شامامەن 1863 جىلى 103 جاسىندا دۇنيەدەن كوشىپتى.
اقجىگىتتىڭ 6 ۇلىنىڭ ءبۇتىن بولىگىنىڭ بۇگىنگى تارالۋى. اقجىگىتتەن بەكەناي، بەك، مومىن، مۇكەن، ەلەن، ماڭعۇل (1825-1915) بابامىز. ماڭعۇل ەكى ايەل العان. ماڭعۇل اتامنىڭ بايبىشەسى شەرۋشى كوبەگەن قىزى بارشادان ەكى-ۇش قىزدارى بولعان، ۇلكەن قىزى – ايگىلى تۇياق ۇلى بۇركىتباي باتىردىڭ ۇلى شەشەسى. ەكىنشى قىزى – جادىك «قارا» وسپاننىڭ اۋىلىندا قىلىش دەگەنگە بارعان. كەنجە قىزى ءرابيزا ماڭعۇل قىزى (1903 ج.ءو.)مولقى قوشاق داكىباي ۇلى بايپاققا باردى. (بۇل دەرەك 1988 جىلى 86 جاسىندا دەلۇۇندە دۇنيەدەن وتكەن بايپاق ۇلى سولاقايدان الىنعان ەدى. سولاقاي مارقۇم شەشەسى ءرابيزادان 3 جاسىندا قالعان).
ماڭعۇلدىڭ كىشى ايەلى مولقى – قايىپ - نۇرقا قىزى مۇكاريانى 70-كە قاراعان شاعىندا ايتتىردى دەيدى. وسى مۇكاريا اپامنان ادىرحان، قايدار، ماردەن تۋادى. اتانتايدىڭ قاراشاڭىراعى ماڭعۇلدىڭ كەنجە بالاسى ماردەندە ەدى. قازىرگى قايدار ۇلى تىلەيحان وتىرعان قاراشاڭىراق. بۇل اسا كيەلى ۇيا، ۇلى شاڭىراق. ماڭعۇل بابامنىڭ كىندىگىنەن ادىرحان (1890-1965)، قايدار (1900-1973)، ماردەن (1911 – 1951). قىزى: مۇلگىسىن. مولقى - ماشان كوپجاساردىڭ بالاسىنا ايتتىرعان. ماڭعۇل 1825 ج. ءور التايدا دۇنيەگە كەلگەن. كوپ جاساپ 1915 جىلى ماردەننىڭ 4 جاسىندا 90 جاسىندا شۇار-نىڭ بوگدا دەگەن جەرىندە دۇنيە سالعان دەيدى. «جا لاما ايداعان» (1914) كەزدە ءشۇي ارقىلى موڭعوليادان التاي جەرىنە قايتا وتكەن سەكىلدى. ادىرحاننىڭ بايبىشەسى مولقى كوپجاسار قىزى ءزاليمان. بالاسى: باتاي (1923 – 1965). قايدار اتامنىڭ بايبىشەسى ماعىريپا شەگىرتكە قىزى (1916 -1989).
بالالارى: دالەلحان، الەيحان، تىلەيحان. قىزدارى: تاكەناي، قۇپاي (مەرھابا)، كۇنىشاي، كۇناي. دالەلحاننان ەرجان. الەيحاننان كۇنتۋعان، نۇرتۋعان، ايتۋعان. تىلەيحاننان نۇرلان، نۇرمۇحان، ەرلان، بەكجان.
ماردەننىڭ بايبىشەسى: رۋى مولقى ماشان ءاسىم قىزى زىليقا (شاكىم). كىشى ايەلى: رۋى شەرۋشى - اقىلباي قىزى نۇرجامال (1917-2002.03.11). قىزدارى: بۇلبۇل، توناي.
ماردەن ماڭعۇل ۇلى تۋرالى كوپ ادام بىلمەيدى، بىلەتىندەرى ومىردەن وتكەن. ارميا گەنەرالى باتىن دورجنىڭ «ەح ورنىحوو ءتولوو سوحيولوح ءزۇرح»(1981) دەگەن كىتابىندا بىرنەشە جەردە اتقارعان مىندەتى باعالانىپ، اتى اتالادى. موڭعوليانىڭ قورعانىس ءمينيسترى، قارۋلى كۇشتەردىڭ ەڭ جوعارعى لاۋازىم يەسى جۇرگەن تۇلعانىڭ ءبىر سويلەمىنىڭ ءوزى التىنعا بەرگىسىز قۇندى. ارميا گەنەرالى، كەزىندە باتىس شەكارادا اسا ماڭىزدى مىندەت اتقارعان تاريحي كۋاگەر باتىن دورجنىڭ بۇركەنشىك اتى «ماجيگ». باتىس شەكارا قورعاۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى جۇرگەن تۇلعانىڭ شەكارا تاريحىنا قاتىستى تاريحي جازبالارىندا كوپ جاعدايلار جازىلماي دا قالۋى مۇمكىن. الايدا 1940 جىلدان باستاپ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراستى شەكارالىق جانە ىشكى قورعانىس ورنىنا قاراستى حوۆد ايماقتىق ءبولىمىنىڭ وكىلى شەكارا وفيسەرى كاپيتان ماردەن ماڭعۇل ۇلى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر قالدى. دەرەك قانداي ءبىر تاريحشىنىڭ، كوركەم تۋىندىنىڭ ارقاۋىنان ەمەس موڭعوليانىڭ قاھارمانى (ۋلسىن بااتار)، قورعانىس ءمينيسترى ارميا گەنەرالىنىڭ ءوزىنىڭ كىتابىندا، ءوز قولىمەن جازىلىپ وتىر. تايعا تاڭبا باسقانداي.
موڭعوليانىڭ ۇكىمەتباسشىسى مارشال حورلووگيين چويبالساننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ باسقولباسشىسى وسپان باتىرمەن كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرعان كەزدە تۇڭعىش رەت باسىن ولىمگە تىگىپ بارعان ەكى تۇلعا: ماردەن ماڭعۇل ۇلى، قامقاش يسا ۇلى دەيدى. بۇل باتىن دورجنىڭ ءوز ءسوزى. قامقاش يسا ۇلىنىڭ ەسىمى قامبار-جاقىپ، بۇركەنشىك ەسىمى - «تاۋىق».
ماردەن ماڭعۇل ۇلىنىڭ باتىس شەكاراداعى قىزمەتى – موڭعولدىڭ باتىسىندا سول كەزدەگى گەنەرال باتىن دورج، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە قاراستى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ورنىنىڭ باستىعى پولكوۆنيك بۇتەمجيين ءدۇينحورجاۆ (بۇركەنشىك اتى جامبا)، ەنحبيلەگتيين گەرەلچۋلۋۋن، (بۇركەنشىك اتى دەمبرەل)، باتجارگالىن دۇگەر (حاساگ تولگوي)، بااتارىن چۋلۋۋنداي، باتبايارىن دۇگەرلەرمەن بىرگە مىندەت اتقارۋىمەن جالعاستى. كەزىندە ولاردىڭ تۇگەلى ماردەن (ماردان) – مەن ەتەنە تانىس، ۇزەڭگىلەس دوس بولعان. ماردەن ورىسشا دا اجەپتاۋىر بىلەتىن ەدى دەيدى. ول، وسى تاريحي جولىندا: شەكارا قىزمەتىنە كەڭەسشىلىك ەتكەن كسرو گەنەرالدارى ف.س. پوپوۆ (بۇركەنشىك اتى پەتروۆ)، پ.پ.پاحوموۆ، ۆ.ف.ارتمانوۆ قاتارلى جانە كەڭەستىك اسكەري بارلاۋشى تۇلعالارمەن دە بىرگە مىندەت اتقاردى.
وسپان باتتىرعا ەكى-ۇش مارتە رەسمي حات جەتكىزگەن يسا ۇلى قامقاشتىڭ شەكارا وڭىرىندەگى قاۋىپسىزدىگىنە جاۋاپتى ماردەن ماڭعۇل ۇلى ەكەنىن بۇگىن جەرىنە جەتكىزە ايتپاي كەلدى. شەكارا وفيسەرى ماردەن تۋرالى محر-دىڭ قاھارمانى ارميا گەنەرالى باتىن دورجنىڭ – «ەح ورنى ءتولوو سوحيلوح ءزۇرح» (1981 جىل. 188 ب.) تاريحي ەڭبەگىنە ناقتى دەرەكتەرتىك نەگىزدە ەنگىزىلۋى – وسى تۇلعانىڭ وتە ماڭىزدى مىندەت اتقارۋىن ايعاقتاسا كەرەك. وسى كىتاپتىڭ 83ء-شى بەتىندە: – «وسپانمەن كەزدەسىپ بايلانىس جاساۋدى وكىمەت بىزگە تاپسىردى. بۇل ءىس ارەكەتتى قولما-قول ۇيىمداستىرۋدى ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى پولكوۆنيك بۇتەمجيين ءدۇينحورجاۆ جاۋاپتاندى...». «...وسپانعا نەشەمە مارتە ەلشى جىبەرىپ ەدىك ءبارى دە ءساتسىز بولدى. وسپان باستابىندا بىزگە سەنە قويمادى.ءبىزدىڭ وكىمەت ونىمەن ەكى جاقتى كەلىسىم جاساۋعا مۇددەلى ەدى. ءبىز دە العان بەتتەن قايتپادىق. اقىرى ازاماتتاردىڭ تىڭعىلىقتى ارەكەتتەرىنىڭ ناتيجەسىندە وسپانمەن كەلىسىمگە كەلۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. بۇرىنعى جىبەرگەن ەلشىلەرىمىز جاعدايدى تولىق قانىمداۋعا مۇرشاسى جەتپەدى. وسپانعا جاعدايدى دۇرىس تۇسىندىرە دە الماعان. ءبىز جان-جاقتى سويلەسۋ ارقىلى بايان-ولگيي ايماعىنىڭ دەلۇۇن سۇمىنى تۇرعىنى يسا ۇلى قامقاشتى تاڭداپ 1943 جىلى 9-ايدىڭ 7ء-سى كۇنى جەتەك اتپەن ونى شاعانعولداعى وسپاننىڭ قوسىنىنا اتتاندىردىق...» بۇل وقيعا تۋرالى جازىلعان تاريحي ەڭبەكتەردىڭ ىشىندە پولكوۆنيك بۇتەمجيين ءدۇينحورجاۆ تۋرالى ءبىر دەرەكتە:
1940ء-وود ونووس شينجاانى حياتاد بۋس ۇندەستنيي دوتور گوميندانى حياتادىن دارلالىگ ەسەرگۇۇسسەن ەرح ءچولوونيي حودولگوون ءورنوج بايسان بولوۆچ يح ۇندەستنيي بودلوگو، ۋلس ءتور، ەديين زاسگيين شاحالت حاۆچيلتااس بولج، بنماۋ-ىن بارۋۋن حيليين چاناداد وسپانى تولگويلسون زيەۆسەگت بۇلەگ كازاحىن ارد ءتۇمنيي تەمسليين ارگا باريلد شيلجين، ماناي ۋلسىن بارۋۋن حيلد حالدان ءسومورچ ۋداا داراا حيليين بۋدليان ءودووح ياۆدال 1943 ونووس يحەەحەن يديەۆجسەن يۋم.
ەدگەەر ءنوحسول بايدلااس ۇندەسلەن شينجاانى حياتاد بۋس ۇندەستنيي ەرح ءچولوونيي حودولگوونييگ نارييۆچلان سۋدلاح، تەدنيي تولگويلوگچتوي حولبوو توگتووح، دەەرەم تونۋۋل حييح، حيل ءزورچيح ياۆدلىگ زوگسووح نوحسولييگ ءبۇردۇۇلج زوحيون بايگۋۋلاح اجلىگ ب.ءدۇينحورجاۆ حاريۋساج، 1943 ونى 10 دۋگاار سارد حوۆدىن حيازگاارت وچيج 3 cap اجيللاسان باينا.
1943 جىلى 30-شى ماۋسىمدا مارشال ح.چويبالساننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا سول كەزدەگى ىشكى ىستەر ءمينيسترى ب.شاگدارجاۆ وسپانمەن بايلانىس جاساۋعا پولكوۆنيك ب.ءدۇينحورجاۆ جانە كسرو وكىلى بارلاۋشى پ.پ.پاحوموۆتاردى جىبەردى. سونىمەن 1943 جىلى 10 ايدا پ.پ.پاحوموۆ، بايان-وگييدەگى كەڭەسشى وڭعاربايەۆ، ىشكى ىستەر ءبولىمنىڭ وكىلى ماردەن قاتارلى قۇزىرەتتى توپ وسپان جانە ونىڭ كومەكشىلەرىمەن العاشقى كەزدەسۋ وتكىزدى.
وسى ەكى دەرەككە قاراعاندا 1943 جىلى 9-ايدىڭ 7ء-سى كۇنگى يسا ۇلى قامقاشتىڭ وسپانعا بارۋى، 1943 جىلى 10 ايداعى تۇعڭشىش كەزدەسۋلەردىڭ ءبارى دەلۇۇندىك ەكى ازامات يسا ۇلى قامقاش پەن ماڭعۇل ۇلى ماردەننىڭ تۋرا قاتىسۋىمەن وتكەندىگى دالەلدەنىپ وتىر.
1943 ونى 6 دۋگاار سارىن 30-ند مارشال ح.چويبالسان، ديايا-نى سايد ب.شاگدارجاۆ نار ي.وسپانتاي حولبوو توگتووحوور ب.ءدۇينحورجاۆ، پ.پ.پاحاموۆ نارىگ بارۋۋن حيلد توميلوحدوو وگسون زااۆارت: «شينجاانى نۋتاگت اجيللاح ءنوحسول بولولسووگ سۋدلاح، تاگنۋۋلچدىگ سۋۋرشۋۋلاح، حاسگيين بوسوگچيدتوي حولبوو توگتووح» ۇۇرگييگ حۇلەەلگەسەن بوگوود ءۇۇنيي داگۋۋ تاگنۋۋلىن شۋگاماار حەد حەدەن ۋدااگيين سۋدالگاا ياۆۋۋلج، اۆسان مەدەە سەلت زەرەگت تۋلگۋۋرلان شييدۆەر گارگاج، وسپانتاي بيە حولبوو بارج، ءزوۆلوح پ.پ.پاحوموۆ، بايان-ولگيي ايمگيين دوتوودىگ حامگاالاح حەلتسيين سۋرگاگچ ونگوربايەۆ، تولوولوگچ مانگىل وۆوگتوي مارداان نارىن بۇرەلدەحۇۇنتەيگەەر 10 دۋگاار سارىن سۇۇلچەەر وسپان، ءتۇۇنيي زاريم شادار حۇمۇۇستەي انحنى ۋۋلزالتىگ حييج امجسان باينا.
تەدەنتەي نەگ بيش ۋداا ۋۋلزاج حاريلسان ويلگولسسونوور ال ال تالداا ايۋۋل زانال ۋچرۋۋلاحگۇي بايحىن حامت ماناي تالااس تەدەند بولولسووتوي تۋسلامج دەمجلەگ ۇزۇۇلەح زەرگييگ تۋسگاسان توۆچ حەلەلسەەر بايگۋۋلج، گارىن ۇسەگ زۋرسان بوگوود ۇۇنەەس حويش بارۋۋن حيليين بايدال حارسانگۋي تايۆان بولج، شينجاانى نۋتاگت امدارچ بايسان حەدەن زۋۋن ءحۇن ام، مال، حورونگو ءبۇحيي تورگۋۋد ايل ورحييگ تەدنيي سانال حۇسەلتيين ۇندسەن دەەر نۇۇلگەن يرۇۇلەح اجيل امجيلتتاي بولجەە.
وسىدان ارتىق قانداي باعا، بۇدان وزگەشە نەندەي ءبىر دالەلدىڭ بولۋى مۇمكىن؟!. ماردەن (ماردان) مەن قامقاشتىڭ باتىرلىعىن ارميا گەنەرالى باتىن دورج، ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ ورنىنىڭ باستىعى، پولكوۆنيك بۇتەمجيين ءدۇينحورجاۆ (ب.ءدۇينحورجاۆ 1944 جىلى گەنەرال مايور، ىشكى ىستەر ءمينيسترى 1949-1951 بولعان) قاتارلى تۇلعالار قاتار بۇلتارتپاس دەرەكتەرمەن دالەلدەپ وتىر.
ماردەن ماڭعۇل ۇلى 1944 جىلى ناۋرىزدىڭ 5-6 جاڭاسىندا باتىس شەكارا حوۆدانىڭ بۇلعىن سۇمىنىنداعى – «الاگتولگوي»، «مايحان حار»-دا وتكەن ءۇش ەلدىڭ ياعني شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسقولباسشىسى ءىسلام ۇلى وسپان باتىرمەن كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرعان كەزدە تاريحي مىندەت اقارعان اسكەري ماماندار العى قاتىرىندا ءجۇردى.
وسپان باتىرمەن مارشال چويبالساننىڭ كەزدەسۋىنە كەلگەن گەنەرالدار كەزدەسۋدىڭ ماڭىزىن وتە جوعارى باعالاعان. ماردەن وسىلاردىڭ بارلىعىن كورگەن، قازاقتارعا ءتىلماش بولعان تۇلعا.
تاريحي «الاگتولگوي» كەزدەسۋىنە قاتىسقان تۇلعالاردىڭ ءبىرسىپىراسى تومەندەگىدەي:
وسپان باتىرمەن كەزدەسۋگە كەلگەن كسرو وكىلدەرى:
ي.ا.يۆانوۆ – موڭعول ەلىندەگى كسرو ەلشىسى، كگب گەنەرال پولكوۆنيگى. م.پ.كوۆاليەۆ – بايكال-اسكەري وكرۋگىنىڭ كومانديرى، گەنەرال پولكوۆنيك.
ي.گ. رۋبين (يوسيف گريگوريەۆيچ) – اسكەري ءمينيسترىنىڭ كەڭەسشىسى، كگب گەنەرالى. لامپانگ – نكۆد-بارلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى، گەنەرال مايور. ۆ.ۆ.گريدەنيەۆ (ۆياچەسلاۆ ۆاسيليەۆيچ)– ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ كەڭەسشىسى، گەنەرال مايور. ف.س.پوپوۆ – ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارىنىڭ كەڭەسشىسى، گەنەرال مايور.
بايان-ولگيي جانە حوۆدا ايماقتارىنان:
شىمشىر ۇلى نوعاي – ايماقتىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، شەكاراشىلارعا كومەكتەسۋشى توپ باستىعى. ورىن ۇلى حالحاباي – ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ باستىعى. وڭعاربايەۆ جاعىپار – ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ كەڭەسشىسى، كازاقستان ازاماتى. توقتاعان ۇلى ىبىراي – سىبىزعىشى بازارقۇل – قوتىراق ايتقۇل-ەلەش ۇلى توقتاعاننىڭ بالاسى. (1869-1957). ماڭعىل ۇلى ماردەن – (شەكارا وفيسەرى).
شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باسقولباسشىسى وسپان باتىرمەن كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرۋعا تىكەلەي مىندەت اتقارعان اسكەريلىكتەر جونىندە ارميا گەنەرالى باتىن دورج: – «كۇردەلى كەزەڭدە كەزدەسۋدىڭ ءساتتى بولۋىنا پولكوۆنيك ب.ءدۇينحورجاۆ، مايور د.سامپيل، پود پولكوۆنيك س. لامجاۆ. ە. گەرەلچۋلۋۋن، كاپيتان س. ۋرتناسان، م. مارداندار ەرەكشە مىندەت اتقاردى...» (ب.دورج ەح ورنىحوو ءتولوو سوحيلوح ءزۇرح» 1981 ون.84 بب.)
(...داينى ءحۇند ۇەتەي داۆحسان ماناي ۋلسىن بارۋۋن حيل دەەر بيي بولسون زيەۆسەگت تۇرەمگييلليين ايۋۋلىگ نەگ حەسەگ حۋگاسااند چ گەسەن زوگسووج چادسان دالايستاي ءۇيل اجيللاگااگ ءۇر دۇنتەي حەرەگجۇۇلەحەد حۋرانداا ب.ءدۇينحورجاۆ، حوشۋۋچ د.سامپيل، دەد حۋرانداا س. لامجاۆ، ە. گەرەلچۋلۋۋن، احماد س. ۋرتناسان، م. ماردان نار يحەەحەن ۇۇرەگ گۇيسەتگەسەن بيلەە...) (ب.دورج ەح ورنىحوو ءتولوو سوحيلوح ءزۇرح» 1981 ون.84 بب.)
باتىن دورج سەكسەنىنشى جىلدارعا دەيىن ماردەننىڭ جۇبايى نۇرجامال اپامەن حابارلاسىپ، حال جايىنان حاباردار بولعانىن اپامىز ءوزى ايتقان ەدى. ماردەننىڭ اتىنا 1951 جىلى قاڭتاردىڭ 26-سى كۇنى ب.ءدۇينحورجاۆ گەنەرالدان كەلگەن حات ساقتاۋلى تۇر. مۇندا: «ءسىزدىڭ ءمينيستردىڭ اتىنا جازعان حاتىڭىز قولداۋ تاپتى، تانىستىرىلدى...» دەگەن سويلەممەن اياقتالعان.
سۋرەتتە: مارشال حورلووگيين چويبالسان،وسپان باتىر ءىسلام ۇلىنىڭ ارتقى جاعىندا ا.ي.يۆانوۆ، ي.گ. رۋبين جانە ءتىلماش وفيسەر ماردەن ماڭعۇل ۇلى. (بۇل كەسكىن چ. رادناانىڭ جەكە پاراقشاسىنان الىندى)
ارميا گەنەرالى باتىن دورج (ماجيگ)
«1940-1948 وند گومينداان، وسپانى زۇگەەس بارۋۋن با بارۋۋن ءومنود حيلەەر ماناي ۋلساد حالدان ءسومورچ ۋلماار تۇرەمگييلەلەە ورگوجۇۇلەن تەلەحەەر زەحەج بايسان ۇەد «ماجيگ» گەدەگ نۋۋس نەرتەيگەەر بارۋۋن حيلد وچيج بايلداانى اجيللاگااگ ۋديردسان. حيليين ساگيين بايدالد توحيرۋۋلان شييدەمگيي، شۋۋرحاي اجيللاسنى ءدۇند داينى بايدالد حۇرگەحگۇيگەەر مونگول ۋلسىن حيل حيازگاارىن ايۋۋلگۇي بايدلىگ حانگاج چادسان بوگوود تەر اجيللاگاا ن گەنەرال باتىن دورجيين ستراتەگيين مەدرەمج، ۋديردان زوحيون بايگۋۋلاح اۆيااس چادۆارىن سار حۇرەەگ تود حارۋۋلسان. تەربەەر 1943-1944 ونۋۋداد وسپانتاي مارشال ح.چويبالسانگ حوۆد ايمگيين بۋلگان سۋمىن الاگتولگويد، بۋلگان گولىن مايحان تولگويد، ءووروو بيەچلەن حەد حەدەن ۋداا ۋۋلزۋۋلج حاريلسان نايرامدالتاي بايح ءنوحسول بۇردۇۇلسەن...»
1940 جىلى شەكارا جانە ىشكى اسكەرى ءىس باسقارۋ ورنىنىڭ باستىعى، ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ اسكەري ءىسى بويىنشا ورىنباسرى گەنەرال باتىن دورج (1940 وند حيليين با دوتوودىن سەرگيين حەگ-ىن دارگا، ديايانى سەرگيين حەرگييگ ەرحلەسەن ورلوگچ سايد)
موڭعوليانىڭ ىشكى ىستەر ءمينيسترى بۇتەمجيين ءدۇينحورجاۆ
بۇتەمجيين ءدۇينحورجاۆ 1913 جىلى بۇرىنعى سەسەن حان ايماعى حۋرس ۆانگيين حوشۋۋ، قازىرگى ءسۇحبااتار ايماعى ەردەنەساگاان سۇمىن ولەكسىندە تۋعان.
1930 جىلدان ەردەنەساگاان ۋۋلىن حوشۋۋنى ءمور باسقارۋ ورنىندا بىتىكشى، بايانساگاان، حۋلستاي سۇمىندىق اكىشىلىكتە حاتشى، 1934 جىلى اسكەر قاتارىنا الىنعان. بۇتەمجيين ءدۇينحورجاۆ 1936-1949 جىلدارى ىىم-دە قاۋىپتەن ساقتاۋ بولىمىندە باسشى،ورىنباسار، 1949-1951 جىلدارى ىشكى ىستەر ءمينيسترى، گەنەرال مايور.
ماڭعۇل ۇلى ماردەنگە بەرىلگەن ەلدىك سەنىمدەر
ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ «قۇرمەت بەلگىسىنىڭ» كۋالىگى
1934 جىلى 9-ايدىڭ 16-سى كۇنى محر-دىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قىزمەتكەرى ماردانعا بەرىلگەن «قۇرمەتتى چەكيست» كۋالىگى №171 ساندى ءتوس بەلگىمەن بەرىلدى. ءىىم ءمينيسترى گەنەرال مايور.... (قولى)
دوتوود ياۆدلىن ياامنى (ديايا) حۇندەت تەمدگيين ۇنەملەح
1934 ونى 9-ر سارىن 16-نى ءودور بۇگد نايرامداح مونگول ارد ۋلسىن دوتوود ياۆدلىن ياامنى تۇشمەلەەر 1934 ونى 9-ر سارىن 16 -نى ءودور ءنوحور ماردانى اجلىن امجيلت، زۇتگەلييگ ۇنەلەن سايشااج تۋس ياامنى «حۇندەت چەكيست» 171 نومەرتوي تەمدگەەر شاگناۆ. دوتوود ياۆدلىن ياامنى سايد حوشۋۋچ گەنەرال.... چەكيست بول مونگول اردىن حۋۆسگالت حۋۆسگالت نامىن ۇنەنچ حوۆگۇۇن، ەح ورنوو ساحين حامگاالاگچ بوگوود يامار ساگ ۇەد حەنەەس چ ءيلۇۇ حول سونسوح با دايسنىگ بۋت نيرگەحەد ۇرگەلجيين بەلەن ءحۇن بايح حەرەگتەي. (چويبالسان)
ماڭعۇل ۇلى ماردەنگە بەرىلگەن محر اسكەر مينيسترلىگىنەن بەرىلگەن محر-دىڭ دايارلىقتاعى سارداردىڭ كۋالىگى. №18929
بۇگد نايرامداح مونگول ارد ۋلسىن سەرگيين ياۆدلىن ياام
مونگول ارد ۋلسىن بەلتگەل سەرەگ ەرچۇۇديين حادگالاح باتلاح ديەۆتەر
ەنەحۇۇ باتلاح ديەۆترييگ حادگالسان ەرچۇۇديين ۇۇرەگ ن:
بنماۋ-ىن ولون تۇمەن اردىن ەرح ءچولووت بايدالد حالدان دوۆتولج ەۆدەن ۋستگاحىگ ورولدوگچ گادااد ، دوتوودىن ەلديەۆ ەسەرگۇۇ دايسنۋۋدىگ ۋستگاج، ەرح ءچولووت بايدلاا ءۇۇرد ماندۋۋلاح حەرەگت حەزەەد بيەە بەلحەن بارج، زاسگيين گازرااس دۋۋداحىن ءومنو يامار چ ساادگۇي يرج گۇيسەتگيەۆەەس زوحينو... گەح مەت ۇۇرگييگ ن بيچجەە...
ماڭعۇل ۇلى ماردەنگە «جاپونيانى جەڭگەنى ءۇشىن» بەرىلگەن مەدال
ءنومىرى №36407
محر مەملەكەتتىك كىشى حۋرالى باسقارمالارىنىڭ قاۋلىسى
1945 جىلى قاراشانىڭ 29-ى
بۇگد نايرامداح مونگول ارد ۋلس
ياپونىگ يالسنى ءتولوو مەدال
ياپونىگ يالسنى ءتولوو №36407
ياپونى يمپەرياليستىن ەسرەگ بايلدااند ورولسسون ۇنەملەح مونگولىن مارداان
بۇگد نايرامداح مونگول ارد ۋلسىن باگا حۋرلىن تەرگۇۇلەگچديين 1945 ونى 11 دۇگەەر سارىن 29-نيي ءودريين توگتوول ءوسوور ياپونىگ «يالسنى ءتولوو مەدالاار» شاگناۆ.
ب.ن.م.ا.ۋ. باگا حۋرلىن تەرگۇۇلەگچديين ءومنووس مەدالىگ گاردۋۋلان وگوۆ. 1946 ون 12 دۋگاار سارىن 31 نيي ءودور.
حوۆد وتريادىن دارگا حۋشۋۋچ
(مەدالىگ وگسون ءحۇنيي البان تۋشاال با نەر) تامگا
ماڭعۇل ۇلى ماردەنگە بەرىلگەن جەڭىستىڭ 25 جىلدىق مەدالى
(1921-1946 جىل)
ءنومىرى №15826
محر مەملەكەتتىك كىشى حۋرالى باسقارمالارىنىڭ قاۋلىسى
1946 جىلى تامىزدىڭ 07 كۇنگى №63 –ءشى قاۋلىسى
بۇگد نايرامداح مونگول ارد ۋلس
25 جيليين وين مەدال 1946 ون
1921-1946 ونى ب.ن.م.ا.ۋ. 25 جيليين وين مەدال №15826
ۇنەملەح
تۋسگاار توگتنوسون مونگول ۋلسىگ بايگۋۋلاح با بەحجۇۇلەح حەرەگت بااتارلاگاار ءحودولمورولسون ۋچراا مانگولىن مارداان ب.ن.م.ا.ۋ.ىن باگا حۋرلىن تەرگۇۇلەگچديين 1946 ونى 8دۋگاار سارىن 07-نيي ءودريين 63 دۇگەەر حۋرلىن توگتوولوور ب.ن.م.ا.ۋ.ىن 25 جيليين وين حۇندەت مەديالار شاگناۆ.
ەنە مەدالييگ ب.ن.م.ا.ۋ-ىن باگا حۋرلىن تەرگۇۇلەگچديين ءومنووس 1946 ونى 8 دۋگاار سارىن –نى ءودور گاردۋۋلان وگسون
دوتوود ياامنى سايد حۋشۋۋچ گەنەرال
(مەدالىگ وگسون ءحۇنيي البان تۋشاال با نەر ) تامگا
ماڭعۇل ۇلى ماردەن 1951 جىلى ءساۋىردىڭ 29 كۇنى بۇلعىن سۇمىنىنان 90 شاقىرىم تومەنگى توشانتىدا 40 جاسقا شىعار شاعىندا قايتىس بولعان، بەيىتى توشانتى سايىندا.
يسا ۇلى قامقاش (1885 – 1965.01.25)
شىڭجاڭ التاي ولكەسى كوكتوعايدا دۇنيەگە كەلگەن. رۋى – مولقى ماشان، ايتۋعان – قوجاكەلدى. ناعاشى جاعىنان اتاقتى بازارقۇل ىبىراي باتىردىڭ جيەنى. قامقاشتىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى قامبار جاقىپ. بۇركەنشىك اتى – تاۋىق. شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باس قولباسشىسى وسپان باتىر ىسلامۇلىمەن جانە مارشال حورلووگيين چويبالساندارمەن «الاتوبە»، «شاتىرتاس» رەسمي كەزدەسۋلەرىن (1944 جىلدىڭ 5-6 ناۋرىزى) ۇيىمداستىرعان. قامقاشتىڭ بەيىتى – دەلۇۇن سۇمىنىنداعى ءوز مەكەنى «قامقاشتىڭ قاراتوبەسىندە».
...قامقاش يسا ۇلى التاي ولكەسى ءوندورقارا دەگەن جەردە 1885 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. اكەسىنىڭ اتى ءمانىباي ۇلى يسا. يسا ءتورت ايەل العان. بايبىشەسى: بازارقۇل رۋىنان ىبىراي باتىردىڭ قىزى (قامقاشتىڭ شەشەسى). ەكىنشى ايەلى ءامينا. ءۇشىنشى ايەلى يتەلى بايباتىردىڭ قىزى ءجامىش – جاس اپاڭ. ءمانىباي ۇلى يسا 1914 جىلى دۇنيەدەن وتكەن. بەيىتى ۋلااگچين – حويچۋلۋۋن دەگەن جەردە. قامقاشتىڭ بايبىشەسى – بايبولسىن قىزى ساپاق. كىشى ايەلى بوتاعارا رۋىنان تىلەۋبەردى قىزى جىماي. بايبىشە ساپاقتان؛ توعا (1926.07.08)، ۇپان (1929.03.05)، شوباي (1932.04.03)، ءاش – ءنۇرشاريپا (1934.03.06)، بۇكىش – نۇريقا (1935.04.03)، ماسا، قاپۋران (1940.08.28)، بۇراتاي. تىلەۋبەردى قىزى جىمايدان؛ جىلقىباي، ءانۋار (1950.08.16)، كۇليمان (1954.11.07)، ليمان (1957.01.10)، ءتاتۋ (1960.07.05). قامقاش ءوزى 1965 جىلى 1 ايدىڭ 25 كۇنى تاڭعى ساعات ون جارىمدا دەلۇۇندەگى ءوز ۇيىندە نەمەرە ءىنىسى قۇداباي كوكباس ۇلىنىڭ قاسىندا وتىرىپ، 80 جاسىندا كوكىرەك اۋرۋىنان دۇنيەدەن ءوتتى. قاراقاس مىرسەيىت ۇلى مايتاق مولدا جانازا شىعاردى. ي.قامقاشتىڭ زيراتى دەلۇۇننەن بۇركىتكە قارايعى 36 شاقىرىم جەردەگى قاراتوبەنىڭ ۇستىرتىندە.
بىزدەن ۇسىنىس
شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسنىڭ باسقولباسشىسى وسپان باتىر ءىسلام ۇلى 1951 جىلى 4ء-شى ايدىڭ 29-ى كۇنى ۇرىمجىدە اتىلدى. سول كۇنى تۇندە موڭعوليانىڭ بايان-ولگيي ايماعىنىڭ بۇلعىن سۇمىنى توشونت جەرىندە مەكەندەپ وتىرعان ماردەن (ماردان) ماڭعۇل ۇلى 40 جاسىندا قايتىس بولادى. ومىرىندە بىردە ءبىر اۋىرماعان اسكەري شىمىر جىگىتتىڭ سوڭعى دەمى وسىلاي بىتكەن. نۇرجامال اقىلباي قىزىنىڭ ايتۋىنشا تۇندە ەت اسىپ، جىلىك شاعىپ مايىن ءبولىپ جەپ وتىرىپ ساپ-ساۋ ۇيىقتاعان ماردەن تاڭەرتەڭ سەزىكتى جاعدايدا كوز جۇمعان. نە بولعانى بۇگىنگە دەيىن جۇمباق كۇيىندە قالدى. كەلەر 2021 جىلى شەكارىشى، قۇمەتتى چەكيست ماردەن ماڭع ۇلىنىڭ تۋعانىنا 110 جىل تولادى. موڭعوليانىڭ پرەزيدەنتى حالمتااگيين باتتۋلگانىڭ اتىنا حالىق اتىنان رەسمي حات جولداۋ ارقىلى (مونگول ۋلسىن الدارت حيلچين، حۇندەت چەكيست ءتۇۇحت ءحۇمۇۇن دوموگت تاگنۋۋلچيد گەنەرال بۇتەمجيين ءدۇينحورجاۆ، احماد مانگالىن مارداان، احماد حيلچين يساگيين حامحااش نارت مونگول ۋلسىن تۋسگاار توگتول، حيل حامگاالاح ۇيلسەد ورۋۋلسان داۆتاگداشگۇي گاۆياات ءۇيلس، ءنور يح حۋۆ نەمرييگ ۇنەلەن مونگول ۋلسىن بااتار سول نەحەن ولگۋۋلاح سانال ورۋۋلنا) موڭعولدىڭ قۇرمەتتى شەكاراشىلارى ماڭعۇل ۇلى ماردەن، يسا ۇلى قامقاشتارعا موڭعول ەلىنىڭ قاھارمان اتاعىن بەرگىزۋگە ۇسىنىس ەتەمىز.
ماڭعۇل ۇلى ماردەننىڭ جۇبايى اقىلباي قىزى نۇرجامالدىڭ التىن زەرلى، كۇمىستەگەن، سوم التىننان تەبىنگىسىن ادىپتەگەن ەرتۇرمانى: ءور التايداعى ايگىلى مۇقاش ۇلى سۇلەيمەن زەرگەرگە ءبىر ءۇيىر جىلقى، ءجۇز قوي، ەلۋ ساۋىن سيىر، ون تۇيەنىڭ قۇنىمەن جاساتىپتى دەگەن اڭىز قالعان جادىگەر. ەر-تۇرمان: ماردەن قىزى تونايدىڭ قورعاۋىندا.
دۋگلاس ماكەرنان (Douglas Mackiernan)
(1913.04.25-1950.04.29)
اقش – تىڭ اۋە كۇشتەرىنىڭ قۇپيا قىزمەتكەرى، بارلاۋشى. مەكسيكادا ومىرگە كەلگەن، امەريكادا وقىپ، وسكەن اسكەري ايتۋلى تۇلعا، ەرەن بارلاۋشى.
(Cryptographer. CIA Central Intelligence Agency)
دۇنيەجۇزىلىك ءىى قاندىسوعىس جىلدارىندا ياعني 1944-1947 ج.ج قىتايدا ارنايى تاپسىرما ورىنداۋشى ءھام اككى بارلاۋشى. ماكەرنان 1947 جىلدان ۇرىمجىدەگى اقش كونسۋلىنىڭ باسشىلىعىندا بولعان كەزىندە – بەيداۋشان وقيعاسى نەمەسە بايتىكتەگى وسپان باتىر ءىسلام ۇلى باسقارعان ۇلت-ازاتشىلارمەن بايلانىس جاساۋمەن بىرگە – وسپاننىڭ قاسىندا ءبىر ايعا جۋىق بىرگە ءجۇردى دەگەن دەرەك بار. وسپان باتىرعا بايلانىس قۇرالى جانە قيساپسىز التىن-كۇمىس قاراجاتىنان دا نەسىبە قالدىرعان. قىسقاسى شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسى اقش تاراپىنان قولداۋ تاپقانى تاريحي اقيقات بولىپ وتىر.
ول، 1949 جىلى تامىزدىڭ 29 كۇنى كسرو تاراپتارىنان قازاق جەرىندە سىنالتىلعان اتوم سىناعى، ونىڭ زاردابى، بارىسى تۋرالى اسا ماڭىزدى اقپاراتتاردى باقىلاپ – سرۋ-عا (ورتالىق باقىلاۋ باسقارماسى) جەتىزىپ تۇرعان.
ماكەرنان ۇرىمجدەن (ديحۋا) تيبەت شەكاراسى ارقىلى ءۇندىستان، كاشميرگە قاراي بوسقان قازاقتارمەن بىرگە ەجەلگى تۇرفان ويپاتى تاكلا-ماكان ءشولى ارقىلى ساپار شەككەن. وسى ازاپتى جولىندا – تيبەت شەكارا شەبىندە 1950 جىلى ءساۋىردىڭ 29-ى كۇنى 37 جاسىندا وققا ۇشقان.
اقش تاراپى 1950 جىلى ماكەرناننىڭ وتباسىنا ارنايى جاردەماقى بەلگىلەپ، جايلى پاتەر سىيلاعان.
دۋگلاس ماكەرناننىڭ بارلاۋ قىزمەتىنە قاتىستى اقپاراتتار اقش-تىڭ وبا تاراپىنان 2002 جىلى جۇرتقا جاريا ەتىلگەن.
ماكەرنان ولگەننەن تۋرا ءبىر جىلدان كەيىن شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ باسقولباسشىسى وسپان باتىر 1951 جىلى ءساۋىردىڭ 29-ى كۇنى ۇرىمجىدە اتىلدى.
سۇراعان راحمەت ۇلى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديتاتى
madeniportal.kz
6alash ۇسىنادى
