الدە قاشان تاريح قويناۋىندا شاڭ باسىپ قالعان بابالار ءىزىن قايتا تاۋىپ، ەسكى سۇرلەۋدىڭ ۇزىك-ۇزىك جولدارىن قايتا جالعاپ سۋىرتپاقتاپ وتىرساق، نەبىر اسىل تەكتى بابالارىمىزدىڭ اسقاق تۇلعاسىن ەرىكسىز كوز الدىمىزعا ەلەستەتەمىز. ەلەستەتەمىز دە، ءوزىمىزدى سول تەكتى بابانىڭ قانىنان جاراتىلعان ۇرپاق ەكەنىمىزدى ويلاعاندا، بويىمىزدى ءبىر عالامات ماقتانىش كۇش كەرنەيدى. وسى ءبىر كيەلى رۋح كۇشى جانىڭدى قالىقتاتىپ اۋەلگى ورنىنان ءبىر كوتەرىپ تاستاعانداي ءبىر قۇدرەتتى كۇي كەشەسىڭ. بۇل، ءسىرا، قانداي قۇدىرەتتى كۇشى؟! مۇمكىن، ارۋاق، مۇمكىن، سول قانىڭداعى باعزىدان ۇزىلمەي جەتكەن تەكتىلىك جۇقاناسى شىعار. بۇرىنعىلار ايتاتىن "ارۋاقتى ەر"، "تەكتى اتانىڭ ۇرپاعى" دەيتىن ۇعىمدار، ءسىرا، وسى شىعار!
اۋىلدا مەنىڭ نۇرعازي دەيتىن اكە دوسىم بولدى (اكەمنىڭ قۇرداسى، قازىبەك ىشىندە اجەكە). وتە ساۋاتتى ءبىلىمدى ادام ەدى. اڭگىمەسى مەن سوزىنە قۇلاق اسقاندىعىمنان شىعار، مەنىمەن رۋحاني جاقىن دوس بولدى. ءوزى ساۋدا كووپەراتيۆىندە ساتۋشى بولاتىن. قولى بوساي قالسا بولدى، دۇكەنىن تۇتاتىپ، ەسكىدەن كەلە جاتقان سابا كورىگىن گۇپىلدەتە باسىپ-باسىپ قويىپ، بۋىنشاق-تۇيىنشەگىن جايىپ سالىپ زەرگەرلىكپەن اينالىساتىن. ىستەگەن ىسىنە اقى دامەتپەيتىن. قىز-كەلىندەرگە القا، بىلەزىك، وڭىرشە، تۇيرەۋىش سياقتى ءبىز كورمەگەن، ءتىپتى، اتىن دا ەستىپ بىلمەگەن اشەكەي بۇيىمدارىن جاساپ، اقىسىز، قۇنسىز سىيلاپ وتىراتىن. ايتۋىنشا، بۇل ونەر اتا باباسىنان جالعاسقان. جەتىنشى اتاسى قازىبەك سامەنبەت ۇلى دارقان ۇستا، شلىڭگىر زەرگەر، اعاشتان ءتۇيىن تۇيەتىن ايتۋلى شەبەر بولعان. جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىندا ەرلىگىمەن قوسا، وسى شەبەرلىگىمەن دە ەلگە ايگىلى بولعان. قارۋ -جاراق، ساۋىت-سايماننان باستاپ، باكى-پىشاق، استاۋ-تەگەنەگە دەيىن جاساعان جانە وسى زاتتاردىڭ قالدىعى قىتايداعى ۇرپاقتارىندا اتى شۋلى مادەنيەت ءزور توڭكەرىسىنە دەيىن قۇندى جادىگەر رەتىندە بابانىڭ كوزىندەي بولىپ ساقتالىپ كەلگەن. "ءتورت كونەنى" جوعالتۋ دەيتىن سولاقاي ۇراننىڭ تۇسىندا كوپتەگەن جادىگەرلەر وتقا جاعىلىپ كەتكەن. شاما كەلەتىن كىشىگىرىم نارسەسىن اندا-مۇندا جاسىرىپ ساقتاپ قالعان ەكەن. "مىناۋ كەمپىراۋىز تىستەۋىك پەن مىنا كۇمىس قاقتايتىن بالعا سول قازىبەك بابامنان كەلە جاتقان مۇرا. اعام نۇرسادىق التىن ۇستايتىن ۇستا ەدى، ول كىسى قاباس زاڭگىنىڭ شاكىرتى، قاباس دانزىننىڭ شاكىرتى، ول تۇگەنشەنىڭ شاكىرتى"، - دەپ ءبىز ەستىمەگەن اتتارمەن قازىبەك بابامىزعا ءبىراق جالعايتىن.
ول كەزدە جاستىقتىڭ اسەرىمەن كوپ سوزىنە ءمان دە بەرمەيتىنبىز. ايتۋىنشا بابامىز قازىبەك ابىلاي حانعا التىننان ءمور جۇزىك سوعىپ سىيعا تارتقان ەكەن. ابىلاي حان وسى جۇزىكتى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تاستاماعان دەسەدى. بۇل اڭىز دەرەك قازىبەك ۇرپاقتارىنا ماقتانىش بولعان.
قازىبەك سامەنبەت ۇلىنىڭ ۇرپاقتارى دەرلىكتەي قحر-دىڭ التاي، ەرەنقابىرعا، باركول، قۇمىل وڭىرلەرى مەن موڭعوليانىڭ بايانولگەي ايماعىندا تۇرادى. شىعىس قازاقستاننىڭ اياكوز وڭىرىندە بىرەر اتانىڭ ۇرپاعى بار. گەرمانيا، يتاليا، تۇركيادا ءبىراز ۇرپاقتارى تۇرادى. وتانىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن وتانعا قايتقان ۇلى كوشتىڭ لەگىندە ءبىراز ۇرپاقتارى بايىرعى بابالارى كۇل توككەن اتا قونىسقا ىرگە تەۋىپ ۇلگىردى. تاۋەلسىز ەلدىڭ اياسىندا ەش قاقپايسىز، ەمىن-ەركىن، ءوسىپ-ونىپ جاتىر. قازىر ولاردىڭ جالپى سانى شامامەن مىڭ تۇتىنگە جاقىن دەپ شامالايمىز.
قىتايدا جاڭا وكىمەت ورناعانعا دەيىن قازىبەك ۇرپاقتارىندا باي، داۋلەتتى ادامدار وتە كوپ بولعان. 19-عاسىردا التايدا ۇلكەن باپاڭ (قۇنياز) مەن كىشى باپاڭ (قىيلىباي) اۋىلى كوشكەندە ءبىر جۇما ەل كوشپەيدى ەكەن. قوسىلعان مالىمىز تابىلماي كەتەدى دەپ. ەكى باپاڭنىڭ جىلقىسى سۋعا تۇسكەندە بىلەزىك وزەنى تارتىلىپ قالادى دەگەن اڭىز بولعان. وسى بايلىقتىڭ كەلۋ قاينارىن ۇرپاق جالعاعان قول ونەرشىلىكپەن بايلانىستىرادى.
قازىبەكتىڭ ۇرپاقتارىنان ەركەك كىندىكتىسىندە تەمىر سوقپايتىن، اعاش جونبايتىن ادام ىلىۋدە ءبىر بولعان.
مەن ەس بىلگەن كەزدە قىستاقتىڭ (دا ءدۇي) شەبەرحاناسىندا ءتورت قازاق ءبىر جۇڭگو جۇمىس ىستەيتىن. كەيىن ويلاسىم سول ءتورت قازاقتىڭ تورتەۋى دە قازىبەك ۇرپاقتارى ەكەن. كاۋكەر (مەنىڭ اكەم، نادىرەكە) نۇرعازي (اجەكە) اقاي (شانشەكە) كورىمباي (شانشەكە) وسىدان-اق ۇرپاق جالعاعان ونەردىڭ تامىرىنىڭ تەرەڭدىگىن اڭعارىۋعا بولادى. ءقازىردىڭ وزىندە بۇكىل قىتايعا تانىلعان موري اۋدانىنداعى ۇلتتىق بۇيىم وندىرەتىن شەبەرلەردىڭ دەنى قازىبەك ۇرپاقتارى.
ەسكى اڭىز دەرەكتەرگە قاراعاندا 18-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن سىر بويىنىڭ سەكسەۋىل جىڭعىلى مەن قوپالى قامىسىن كىستاۋ ەتىپ، سارىارقانىڭ سۋلى دا، شۇرايلى كىندىك ورتاسى بولعان كەرەي كولىنەن (قورعالجىن) باستاپ، كوگىلدىر كوكشەگە دەيىن كوسىلە جايلاپ ەشكىمگە ەسە بەرمەي شالقىپ جۇرگەن اباق كەرەي ەلى "اقتابان شۇبىرىندىدا " كۇتپەگەن جاۋگەرشىلىكتەن ويسىراي جەڭىلەدى. ادام جاعىنان دا، مال جاعىنان دا كوپ شىعىنعا ۇشىرىيدى. ەسكى اۋىز دەرەكتەرىنە نەگىزدەلگەندە سامەنبەت بابامىزدا وسى جولعى تۇتقيىل كەلگەن جاۋدان قاپىدا قازا بولعان دەگەن اڭىز بار. بۇل 1723-جىلدىڭ مامىر، ماۋسىم ايلارى بولسا كەرەك.
كۇتپەگەن جاۋدان ەسەڭگىرەپ قالعان ەل ەتەك- جەڭىن جيناپ ارەڭ ۇلگىرىپ، تاباندارى ءتىلىنىپ اپپاق بولىپ، جاياۋ شۇبىرىپ، سىردى بارىپ پانالايدى. قاشىپ سىرعا بارعانىمەن سىردىڭ جاز بويعى قاپىرىق ىستىعى مەن شىبىن-شىركەيىنە شىدامايدى. سارىارقانىڭ سامالدى سالقىن توسكەيىن قانشا ساعىنعانىمەن، جوڭعاردىڭ ارىندى ايباتىنان سەسكەنەدى. ارادا ءبىراز جىلدار سالىپ كىشى ءجۇز ەلىن جاعالاپ جاز جايلاۋىن مۇعالجار تاۋلارىنىڭ توعايلى جىلعالارىندا وتكىزەدى.
قازىبەك بابامىزدىڭ جاس جىگىت شاعى ەكەن ور وزەنىنىڭ بەدەرلى قاراعاشىنان استاۋ-تەگەنە، ساپتىاياق، كەلى-كەلساپ ويىپ مالعا اۋىستىرادى. كيگىز ءۇيدىڭ بوساعا، ماڭدايشا، تابالدىرىعىن ەسىگىمەن قوسا ويۋ-ورنەكپەن اشەكەيلەپ جاساپ، ءبىر اتقا نەمەسە قۇلىندى بيەگە ايىرباستايتىن كورىنەدى. وسى قول ونەر مەن ەرىنبەي ەتكەن ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا قايتادان جىلقى ءبىتىپ ءۇيىر سالعان. ەسكى كوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، بابامىزعا ىلعي دا كوك شۇبار جىلقى بىتكەن ەكەن. وسى جىلقىنىڭ تۇقىمى 1951-جالعى جۇڭگو كومۋنيستەرىنىڭ كۇشتەپ كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزىنە دەيىن كەلىپ، ۇكىمەتكە تاپسىرىلعان.
قازىبەك بابامىزدىڭ داۋلەتى - بالاسى ناۋەتايدىڭ (اجەكە) تۇسىندا ءتىپتى دە دۇركىرەپ ءوسىپ، اباق كەرەي ىشىندەگى ەڭ باي شاڭىراققا اينالعان ەكەن. "ناۋەتاي مالىمنىڭ قۇتى" دەپ، ناۋەتايدى ەرەكشە جاقسى كورەتىن كورىنەدى.
18-عاسىردىڭ ورتا شەنىنە كەلگەندە جوڭعار حاندىعى ىشكى-سىرتقى تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى ىدىراپ جويىلا باستايدى. قونىستىڭ تارلىعى جانە رۋلار اراسىنداعى الاكوزدىكتەن قاجىعان اباق كەرەي ەلى جانىبەك باتىردىڭ باستاۋىمەن باعزى تۇركىلەردەن بەرى اتا قونىسى بولعان التاي جوتاسىنا قاراي كوش باسىن ءبىر جولاتا بۇرادى. ارعى تەگى وزدەرىمەن تەكتەس بولعانىمەن كەيىن جوڭعار اتانىپ، ءۇش عاسىر وزدەرىنە جاۋ بولعان قارا قالماقتان قالعان اتا جۇرتىنا ىرگەسىن كومىپ كۇلىن توگە باستايدى.
جوڭعار حاندىعىنىڭ قۇلاۋىنا ۇلكەن كۇش شىعارعان شىعىستاعى الىپ يمپەريا شيڭ حاندىعىمەن قازاق حاندىعى اراسىنداعى 1757 جىلعى شەكارا كەلىسىمى ورناعان سوڭ، قازاقتىڭ باي، اۋقاتتى ادامدارى ابىلاي حاننىڭ ارنايى ۇرىقساتىمەن قىتايدىڭ سول كەزدەگى باتىس وڭىردەگى اكىمشىلىك ورتالىعى بولعان ءۇرىمجى قالاسىنا جىلقىلارىن اپارىپ ساۋدالاپ، تورعىن-تورقا، جىبەك-ماتالارىنا، تاعى باسقا تۇرمىستىق زاتتارعا ايىرباستاي باستايدى. وسى قاتاردا قازىبەك بابامىز كەرۋەن باسى بولعان. قازاق جىگىتتەرى 1757-جىلى شىلدە تامىز ايلارىندا نەشە مىڭ جىلقى ايداپ اپارىپ ساتقانى تۋرالى دەرەك سول كەزدەگى ءۇرىمجى ساۋدا ەستەلىكتەرىندە اي-كۇنىمەن انىق جازىلعان ەكەن (قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى. شينجاڭ حالىق باسپاسى، 524-بەتكە قاراڭىز). دەمەك، بۇدان قازىبەك بابامىزدىڭ مىڭعىرتىپ جىلقى ايداعان باي بولعانىن كورۋىمىزگە بولادى.
قازىبەك بابامىزدىڭ قولىنان شىققان ارادا التى-جەتى ۇرپاق جالعاپ بۇگىنگە جەتكەن قۇندى جادىگەر شيراتپالى كۇمىس بىلەزىك قازىر نۇر-سۇلتان قالاسىندا تۇراتىن ۇرپاعى
التىنبەك قۇمىرزاق ۇلىنىڭ قولىندا تۇر. بۇل جادىگەردى ولار بابامىزدىڭ كوزىندەي كورىپ ساقتاپ وتىر.
كوپتەگەن ۇستالىق قۇرال سايماندارى قىتايدا تۇراتىن ۇرپاقتارىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى.
بۇگىندە سەرىكنۇر ءابدىراقىمان ۇلىنىڭ ۇيىندە ساقتالعان. بولەكشە شەبەرلىك پەن اشەكەي ورنەكتە بەزەندىرىلگەن تالاي ءداۋىردىڭ كۋاسى، تالاي داۋپەرىم باقسىلاردىڭ سەرىگى بولعان قارا قوبىزدى دا (نارقوبىز) قازىبەك بابامىزدىڭ قولىنان شىققان دەگەن اڭىز دەرەك بار.
ايتا بەرسەك بابامىزدىڭ اسىل ونەرىن ايگىلەيتىن وسىنداي تاريحي مۇرالار كوپتەپ كەزدەسەدى.
وسىنىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ ايتىۋداعى ءبىزدىڭ نەگەزگى ماقساتىمىز بۇگىندە وشكىندەپ، ءۇزىلىپ بارا جاتقان بابالار ءىزىن قايتا جالعاپ، بۇگىنگى مىناۋ جاھاندانۋ داۋىرىندە سولعىنداپ، سۇيىلىپ بارا جاتقان بويىمىزداعى ۇلتتىق رۋقىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋ بولىپ تابىلادى.
اسقات كاۋكەر ۇلى
6الاش ۇسىندى
