ءشاۋ اپاش ۇلى 1765-جىلى قازىرگى قازاقىستاننىڭ كوكبەك وڭىرىندە دۇنيەگە كەلگەن.
ءشاۋدىڭ بالالىق شاعى اباق كەرەيدىڭ ىرگەسى بۇتىندەلىپ، ءىسى ىلگەرى باسىپ تولىقسىعان تۇسىنا تۋرا كەلەدى. بۇل جانىبەك باتىردىڭ ەلگە يە بولىپ تۇرعان كەزى ەدى.
شاۋ ازامات بولىپ، ات جالىن تارتىپ مىنگەن كەزىندە اباق كەرەي ەرتىستىڭ ەكى جاعىن ورلەي كەلىپ اتا مەكەندەرىنە قونىستانا باستاعان. كەيىن كەلە ەلدىڭ شەتى ەرەنقابىرعا، باركول، قوبدا، بايانولگەيگە دەيىن ىرگە تەپكەن. بۇل كەرەيدىڭ بايىرعى مەكەنىنىڭ ءبىر پۇشپاعى عانا ەدى. ءبىر مەزگىل وسى جەردى مەكەن ەتە قالعان قالماقتار كەرەيگە «كەلەعوي» دەپ قۇشاعىن جايماعان. سوعىستان جاۋراپ كەلگەن اباق كەرەي مىناداي ءتورت ءتۇرلى جولمەن قالماقتاردان جەرىن قايتارىپ الا باستايدى. ءبىرىنشى: اق بىلەكتىڭ كۇشى، اق نايزانىڭ ۇشىمەن ؛ ەكىنشى: سۇيەكتى جىبىتەر جۇيەلى سوزىمەن: ءۇشىنشى: باستەسىپ بايقاسىپ كورۋمەن ؛ ءتورتىنشى: تارتۋ-تارالعىمەن.
كوش بۋىرشىن وزەننەن ءوتىپ شىعىپ، سايىر تاۋىن بوكتەرلەي ورلەپ ءبىر ءشيلى وزەككە كەلگەندە قالماقتىڭ جەرلىك بيلەۋشىسى (موشقاسى) كوپ جىگىتپەن كولدەلەڭدەي توسادى. اۋەلدە ەكى جاقتا قىلىشتارىن جارقىلداتىپ، نايزالارىن كوككە سەرمەپ ايبات كورسەتەدى. قالماقتىڭ بيلەۋشىسى:
– سويلەسەتىن كىم بار؟ -دەيدى. بۇل جاقتان شاۋ شىعادى. قالماق بيلەۋشىسى:
– جەردى جاپىرىپ، ەلدى باستىرىپ، توسكە ورلەيتىن كىم ەدىڭدەر؟ -دەيدى. شاۋ:
– التايدا اتامنىڭ باسى قالعان،
انامنىڭ كوز جاسى تامعان.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
سوعىسام دەسەڭ قولىڭدى سايلا،
شىعىسام دەسەڭ جولىڭدى سايلا.
كەرەيدىڭ قولى ارتتا كەلەدى،
قونىستى بوساتىپ، مالىڭدى ايدا. -دەيدى. سوزدەرى ايباتتى، جىگىتتەرى قايراتتى توپتان جاسقانعان قالماق بيلەۋشىسى ساسقالاقتاپ قالىپ، كوشتەگى ءبىر تۇيەنىڭ ۇستىندەگى قازاندى نۇسقاپ:
– بەس ءجۇز جىل جەر وشاعىڭدى كۇزەتتىم اقىسىنا اناۋ قازانىڭدى بەرسەڭ كوشەمىن،-دەيدى. بۇل سوزگە شاۋ دە توقتاپ قازانىن بەرىپتى. قالماقتار دا سيىرىلا جۇرت بوساتىپتى. كەيىن ەل شاۋدەن «قازانىڭىزدى نەگە بەردىڭىز؟ »-دەگەندە «قازان مەنىڭ مۇلكىم، جەر حالىقتىڭ مۇلكى ؛ قازان تابىلار، جەر تابىلماس» دەگەن ەكەن.
* * *
ورتا ءجۇزدىڭ اعا سولتانى قۇنانباي اباق كەرەيگە اماندى سىلتاۋراتىپ، ات كەۋدەسىمەن سوققان ورىس ناشاليگىن ولتىرىپ ورلەي قاشىپ كەلگەن اقساق قيان، تابىلدى دەيتىن جىگىتتەردىڭ ءىزىن قۋىپ كەلگەن جولىندا ؛ اباق كەرەي قۇنانبايدى اسا ۇلكەن قۇرمەتپەن قارسى الىپ، اباق كەرەيدىڭ ەلدىگى مەن بىرلىگىن ايگىلەيدى. سوندا قۇنانباي:
– ەلدىڭ شەتىندە، جاۋدىڭ وتىندە جۇرگەن كەرەيدىڭ اتا مەكەن التايعا قايتا كەلىپ قونىستانعالى دا كوپ بولمادى، كەرەگەلەرىڭ بۇتىندەلىپ، ىرگەلەرىڭ كومىلدى مە؟ -دەپ اماندىق سۇراعاندا، كەرەي بيلەرىنىڭ ءتور باسىندا وتىرعان شاۋ جىراۋ:
– ءبىزدىڭ كەرەي كەم بولماعان ەشكىمنەن،
مومىن ەلگە ءبىر قۇدايىم دەس بەرگەن.
كەزدەرىندە تىزەلىدەن كۇش كورگەن،
جازىقسىز ەل بىلەكتىدەن مۇش كورگەن،
باراق باتىر* ءبىر عاجايىپ ءتۇس كورگەن.
مۇز توبەلى قارت التايدىڭ شىڭىنان،
كەرەي بابا ءۇنى ءۇزىلىپ ەستىلگەن.
«جاۋشىلىقتا التايدان اۋعان ەل،
اتا مەكەن التايىڭا كوش» دەگەن.
قايتا شاپقان قالماقتارمەن سوعىسىپ،
كەرەي ەلى ات ۇستىنەن تۇسپەگەن.
ارمان قىلىپ اتا-بابام التايدى،
باتىر جاكەم* باراق ءسوزىن ەسكەرگەن.
اتا مەكەن التايىمدا اباق ەل،
باقىت تاۋىپ، بۇل كۇندەرى «ۋۇش! » دەگەن،-دەپ ەل جايىن وتتى جىرمەن بايانداپتى.
اباق كەرەيدى اجى بيلەگەن كەزدە اڭقاۋ ەلدىڭ كۇتكەن ۇمىتىنەن شىعىپ ەلگە پانا بولعاننىڭ ورىنىنا تىزەسىن باتىرىپ، جەلكەسىنە جەلقوم سالادى. كەرەيدىڭ ادامىن مالداي، مالىن اڭداي كورىپ جانىن جارالايدى، كۇشتى مەن كۇشتىنىڭ ورتاسىنداعى بارىمتا-سىرىمتادا جاي حالىق سولاردىڭ قول شوقپارىنا اينالىپ، بەيبىت تىرلىگى بەرىش مۇڭعا اينالادى. سىنشى ەلدىڭ اۋىزىنا «قارا باۋىر تورە» دەيتىن ناقىل ىلىنەدى.
شاۋ جىراۋ اباق كەريدە توبە بي بولىپ تۇرعان كەزىندە:
– توبە دەگەنىڭ تومار بولدى،
تورە دەگەنىڭ وجار بولدى.
قالحاسىنا قارا تارتىپ،
قالماعىنا بۇرا تارتىپ،
قاراشا ەلدى تونار بولدى.
تونى جىرتىق توزعان ەلىم،
توڭدا قالىپ توڭار بولدى.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ەرتەڭى بۇلىڭعىر ەلدى ويلايىق،
اباق كەرەيدىڭ وزىنەن بي سايلايىق. -دەگەن. شاۋدىڭ دەگەنى كوپ تىلەگىنىڭ جارشىسى بولىپ، ەلدى بىرلىككە كەلتىرەدى. اباق كەرەيدىڭ اقىلدىلارى اقىلداسا كەلىپ، اباق كەرەيدەن ءتورت بي سايلاۋ بەكىمىنە كەلەدى ءارى ىقتىرماعا جەل توقتايدى، شاۋ جىراۋعا ەل توقتايدى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى شاۋ بولسىن دەگەن ۇسىنىس بەرەدى. شاۋ جىراۋ «جاسىم ەگدە تاتتى، باسىم جەرگە تارتتى. بي بولمايىن، بي تۇسەتىن ءۇي بولايىن، ءبيدى قارتتار سايلاسىن، بيلىكتى جاستار السىن» دەپ ءوز باسىنان ونەگە كورسەتىپ، قاتارلاس بيلەردى دە جاستارعا جول بەرۋگە كوندىرەدى. 1836-جىلعى ءتورت ءبيدى سايلاۋ ۇلى جيىنىندا اباق كەرەي اقىلگوي قارتى، «ەجەلگى سارتابان جۇيرىگى» شاۋگە ۇلكەن قۇرمەتپەن «اباققا وزىنەن بي سايلايىق دەپ ءسىز ايتتىڭىز، دۇنيە تورتكە توقتايدى، اباقتىڭ ءبيى دە تورتەۋ بولسىن دەپ تە ءسىز ايتتىڭىز، ەندى سايلانعان ءتورت بيگە باتاڭىزدى بەرىڭىز! »،-دەپ باتا سۇرايدى. سوندا شاۋ كۇمىس ساقالىن كۇننىڭ التىن ساۋلەسىمەن جارقىلداتىپ، قولىن بيىك كوتەرىپ، التايدىڭ اقيىعىنىڭ پىشتاعىنداي تۇنىق داۋىسپەن:
– وتىردىڭ جاڭا تۇلەككە،
جەتكىزە كور تىلەككە.
تاۋپيىق بەرىپ قۇدايىم،
عادىلدىق سالسىن جۇرەككە.
بالۋاندىق قالدى بۇرىنعى،
سەنەتىن ەمەس بىلەككە.
ەندىگى جول جىڭىشكە،
ەڭكەيە شاپپا ەڭىسكە.
كوتەرگەنىڭ اۋىر جۇك،
جۇرتىڭنان ال تاۋىرلىك.
ادىلدىك كەرەك ۇلىققا،
راقىم كەرەك ناشارعا.
ۇلىعى ءادىل بوپ تۇرسا،
بەرەكە جۇرتتان قاشاما.
عادىلدىق سەبەپ بولادى،
عۇمىرىڭ ۇزىن جاساۋعا.
وتىردىڭ ۇلكەن ورىنعا،
قارىشتاي بەر قورىنبا.
شۇكىرشىلىك بۇل كۇنگە،
جۇرتىڭ تۇگەل قولىڭدا.
قىلمىستىعا جازا كوپ،
شاريعاتتىڭ جولىندا.
ەكى داۋگەر ءبىر كەلسە،
باي كىسىگە بۇرىلما.
اداسپاي جۇرسەڭ جولىڭنان،
كەز بولاسىڭ قىزىرعا.
الاسا مەن بيىكتى،
ابايلا اش پەن ارىقتى.
قۇداي بەرگەن وزىڭە،
وتىز مىڭ ءۇي حالىقتى.
ەندىگى ءۇمىت سەندەردە،
جاۋىڭنان قورقىپ تەڭسەلمە.
تۇلكىلىك قىلعان زالىمدى،
بۇركىتشە ۇستەپ شەڭگەلدە.
ايقاسقان تەڭدەس شەنەنى،
كەتە بەر جۇلىپ وڭگەردە.
حالقىڭنىڭ وبال-سۋابى،
اتقا مىنگەن سەندەردە.
حالقىڭنىڭ بول قورعانى،
جۇرتىڭا ارنا وردانى.
ناپسىگە تارتپاي ءبولىپ بەر،
قولىڭا كەلگەن ولجانى.
بۇل حالىقتىڭ تىلەگى،
سەندەر دەپ سوعات جۇرەگى.
ەلباسىنا كۇن تۋسا،
بول قورعاۋشى تىرەگى.
مۇنى ايتقان قارت اعاڭ،
ەجەلگى جۇيرىك سار تابان.
قارتايىپ ءتۇستىم تۇعىردان،
جاسىمدا شاۋىپ شارشاعان! *-دەپ باتا بەرەدى. شاۋ سودان كەيىن دە ءتورت ءبيدىڭ الدىنداعى اعاسى، اقىل ايتار داناسى بولعان.
ەلىم دەپ ەڭىرەگەن، جەرىم دەپ كۇڭىرەنگەن شاۋ جىراۋدىڭ ەڭبەگىن ەلى ەسىنە ساقتادى، اتىن ارداقتاپ جىرعا قوستى. اقىن اقىت ءۇلىمجى ۇلى «كەرەي بيلەرى» دەگەن ولەڭىندە:
– شاكەنباي قايدا، شاۋ قايدا؟
اقىل قايدا، مال قايدا؟
كەرەيگە ۇيتقى قۇت بولعان،
بەرەكەلى ءدان قايدا؟ *-دەسە ؛
«اباق كەرەي شەجىرەسى» دەگەن ولەڭىندە:
– كەرەيدىڭ وڭعاردى الدىن ءبىر قۇدايى،
التايدان تۋىپ جاڭا كۇن مەن ايى.
جەڭىلگەن جۇڭعار جاۋى قوبداعا اسىپ،
جوتكەلىپ سولتۇستىككە كەتكەن جايى.
سول سوعىس كەرەي ەلىن بىرىكتىردى،
الاستاپ اراداعى ىرىتكىنى.
تورە الىپ ابىلپەيىز بالاسىنان،
ەل بولدى ءوز الدىنا جىلىكتى، ءىرى.
ونان سوڭ ءتورت بي، تورە اتانىپتى،
گۇڭ تورە ەجەنحاننان حات الىپتى.
بايكۇيەك دەگەن جەردە بايگە شاۋىپ،
شاۋ دەگەن كارى بيدەن باتا الىپتى.
شاۋ دەگەن بوتاقارا كارى كىسى،
اۋىزىنان شىققان ءسوزى ءنارلى كىسى.
تار زاماندا شىعادى-اۋ مىڭنان بىرەۋ،
كەڭ زاماندا كىسىنىڭ ءبارى كىسى.
شاۋ ايتقان: ەل بولماسپىز پارشالانىپ،
قاراماي ۇلى حانعا ارقالانىپ.
بولماسا ارا دۇسپان تىنشىتپايدى،
بارىمتا-سىرىمتاسى قايتالانىپ.
سونى ۇعىپ ون ەكى اباق كەرەي ەلى،
التايعا جايعان ەكەن كەرەگەنى.
قابىلداپ ەجەنحاننىڭ بيلىك زاڭىن،
تۇتىنعان شاۋدىڭ ءسوزىن ونەگەلى*،-دەيدى.
ال، اقىن ارعىنبەك اپاشباي ۇلى:
– جانتەكەيدە شاۋ دەگەن بي بار ەكەن،
ءدانىشپان، ءوزى جۇيرىك ءدىلمار ەكەن.
اق جۇرەك جۇرتتى بىردەي كورەتۇعىن،
حالقىنا قۇداي دەگەن ءدىندار ەكەن.
قاي جەردە ۇلىق كەڭەس تىلەۋ بولسا،
باتاگوي حالىق سۇيگەن ءبىر كارى ەكەن، *-دەيدى.
اسقار تاتاناي ۇلى دا «جانىبەك باتىر جانە اباق كەرەي» دەگەن ماقالاسىندا:
– اباق كەرەي ءتورت بي سايلاعاندا بيلىك باسىنا شىعىپ كەرەيدى باسقارعان تاريحقا بەلگىلى شاۋ جىراۋ، *-دەپ شاۋدى زەرتتەۋىمىزدەگى تۇعىرلى تىياناق، سۇيەنەر دالەل بولاتىن قۇنى جوعارى دەرەكتەر جازادى. اسىرەسە، اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ شاۋدى قيىن كۇندە مىڭنان شىققان بىرگە بالاپ، ءتورت بيلىك ەل باسقارۋ قۇرلىمى «تۇتىنعان شاۋدىڭ ءسوزىن ونەگەلى» دەۋى قاداعالاپ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
شاۋ 1850-جىلى كۇزدە 85 جاس مۇشەلىندە بۋىرشىننىڭ شۇڭقىر دەگەن جەرىندە قايتىس بولىپ، قاراكەمەردىڭ شۇڭقىر وزەنىنە قاراي سالمالاعان جاعالاۋعا جەرلەنەدى.
«شاۋدىڭ زيراتى اق تاس پەن كوك، كوك شۇبار تاستار ارالاسقان ۇيمە تاس زيرات» دەپ ايىلعان دەرەك بويىنشا 2010 جىلى سول جەردەن تابىلدى.
اقيقات قازەز ۇلى
6الاش ۇسىندى
