«موڭكە ءتاڭريين-دۇر يەكە موعۇل ۇلۇسۇن دالايى حانۋ جارلىق. ەل بولعا ەرگۇن-دۇر، كورباسۇ بۇسراتۇگۇي، ايۋدۋعاي!» مۇحتار ماعاۋين بۇل جازۋدى:
«ماڭگى ءتاڭىرىنىڭ كۇشىمەن ەكە موڭعول ۇلىسى دالاي حانىنىڭ جارلىعى. ەل بولعان جۇرت، كورىڭدەر، باس ۇرىڭدار، ايدىنىڭدار!» دەپ اۋدارعان. ءوزى تۇسىنبەگەن سوزدەردى تۇسپالداي سالعان ماسەلەن:
«ءدۇر – بەكەمدەگىش جۇرناق،
ەكە – ۇلىقتاۋشى جۇرناق
ەرگۇن – ەرگەن، ەرگەن – ادام، حالىق، جۇرت
كورباسۇ – كورىڭدەر»، - دەيدى. بۇل كونە موڭعول ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن كەتكەن قاتەلىك. شىڭعىسحان قۇرعان ۇلى موڭعول مەملەكەتى نايماننىڭ تايان حانىنىڭ حاتشىسى تاتاتۋنعانى قولعا تۇسىرگەن سوڭ ۇيعىر جازۋىن قولدانعانىن بىلەمىز. 1950 جىلدارى ورىستىڭ ىقپالىمەن كريليساعا كوشكەنگە دەيىن موڭعوليادا مەملەكەتتىك جازۋ رەتىندە قولدانىلدى.
بۇل جازۋدى موڭعولدار 1990 جىلعا دەيىن «ۇيعىرلىق جازۋ»، «كونە جازۋ» («ۋيگارجين بيچيگ»، «حۋۋچين بيچيگ») دەپ اتاپ كەلگەن، ءقازىر ۇلتتىق جازۋ دەپ اتاپ، مەكتەپتەردە قايتا ۇيرەتىلە باستادى. بۇعان دەيىن جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنتتەرگە ءپان رەتىندە كىردى. سوندىقتان موڭعوليادا بۇل جازۋدىڭ تاريحي ءۇردىسى ۇزىلگەن ەمەس. ءدال وسى ۇيعىر جازۋى بويىنشا «موڭكە ءتاڭريين-دۇر» دەگەندەگى «ءدۇر» ءسوزى بەكەمدەگىش جۇرناق ەمەس، بارىس-جاتىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋى. (موڭعول تىلىندە بارىس، جاتىس سەپتىكتەرى بىردەي. (وگوح-ورشيحىن تيين يالگال) ايىرماسى ءقازىر موڭعول تىلىندە بارىس-جاتىس سەپتىگىنىڭ جالعاۋى «دۋر»، «دۋر» ەمەس «د» بولىپ قىسقارىپ قالعان. «ماڭگى ءتاڭىردىڭ كۇشىندەگى (كۇشىمەن، قۇدىرەتىمەن سالتانات قۇرعان) دەگەن ماعىنا بەرەدى». ال «ەكە» – ۇلىقتاۋشى جۇرناق ەمەس، موڭعول تىلىندەگى «ۇلى» (ورىسش-ۆەليكي) دەگەن ءسوز. «دالاي»، «ەرگۇن»، «كوربەس-ۇ» سوزدەرى موڭعول تىلىندە ءقازىر دە قولدانىستا. (كەرىسىنشە قازاق تىلىندە قولدانىلمايدى). «دالاي» – شەكسىز (تەڭىزدەي تەلەگەي) دەگەن ماعىناداعى اتاق، دارەجە. (دالاي لاما – بۋددا ءدىنىنىڭ ءدىن باسى) «ەرگۇن-دۋر» – حالىققا، «كوربەسۇ» – قازاق تىلىندەگى كورىڭدەر ەمەس، موڭعول تىلىندەگى «حۇرۆەەس» – تيۋ، جەتۋ (ءمور باسىلعان حات قولىڭىنا تيسە) دەگەن ءسوز. سول سياقتى «ايۋدۋعاي» ءسوزى دە موڭعول تىلىندە ايح-قورقۋ، ايتۋگاي، ايحتۋن-قورقىڭدار دەگەن ماعىنا بەرەدى. جالپى موردەگى 14 ءسوز قازىرگى موڭعول تىلىندە تولىقتاي قولدانىستاعى سوزدەر. ويتسە شىڭعىسحاننىڭ مورىندە جازىلعان سوزدەر قازاق تىلىندە دەۋگە دالەل بولا المايدى. ال موڭعول ءتىلى مەن قازاق ءتىلى تۋىستاس ءتىل بولعانىمەن ءبىر ءتىل ەمەستىگىن عالىمدار الدە قاشان دالەلدەگەن.
بوداۋحان توقان ۇلى
6alash ۇسىنادى
