زامان اعىمىنا، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن بەرگى شيرەك عاسىردا حالقىمىزدىڭ كوپشىلىگى كوركەم ادەبيەتتەن گورى تاريحقا ايرىقشا بەت بۇردى. ۇلتىمىزدى ۇلىقتاۋدىڭ باستى جولى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا تۋعان حالقىنىڭ وتكەن تاريحىن ءسىڭىرۋ ەكەندىگىندە دە داۋ جوق. الايدا «ءوز قۇمالاعىمىزدى تورتتەن قويىپ»، ۇلتتىق تاريحىمىزعا جاناما بايلانىسى بار دەرەكتەردىڭ بارلىعىن ناعىز ۇلتتىق قۇندىلىعىمىز رەتىندە بۇرمالاپ كورسەتۋ تاريحىمىزعا وپا بەرمەيتىنى انىق.
ماسەلەن دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن عالىمدارى سوڭعى بەس-التى عاسىر اۋقىمىندا ءتۇپ تۇقيانىنا دەيىن زەرتتەپ، قورتىندىسىن الەم مويىنداعان شىڭعىس حانعا قاتىستى تاريحي شىندىقتى ءبىزدىڭ اۋەسقوي تاريحشىلارىمىز بەن تاريحتىڭ «سابيلىك دەرتىنە» شالدىققان عالىمسىماقتارىمىز نەگىزسىز بۇرمالاپ، شىڭعىس حاننىڭ تەگى موڭعول ەمەس، قازاق، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» موڭعول تىلىندە ەمەس، قازاق تىلىندە جازىلعان دەپ دالەلدەۋگە تىرىسىپ، قاراپايم حالىقتىڭ باسىن اينالدىرىپ ءجۇر.
شىڭعىس حاننىڭ تاريحىن زەرتەۋدە الەم عالىمدارى نەگىزگە الاتىن بىرەگەي دەرەك كوزدەرىنىڭ ءبىرى – «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» ەكەنىندە داۋ جوق. ويتكەنى بۇل كىتاپتى – شىڭعىسحان ءوزىنىڭ كوزى تىرىسىندە ارنايى تاپسىرمامەن باستاپ جازدىرعان. ءارى زەرتتەۋى الەمدىك دەڭگەيدە ەجىكتەلگەن، مويىندالعان تاريحي مۇرا. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» شىڭعىس حان زامانىندا موڭعولداردىڭ مەملەكەتتىك جازۋ رەتىندە قولدانىلعان كونە ۇيعىر جازۋىنداعى ءتۇپ نۇسقاسى بىزگە جەتپەگەن. ءبىزدىڭ داۋىرگە جۇڭگو يەروگليفمەن جازىلعان ءتۇپنۇسقا تىلدەگى باسقاشا ايتقاندا شىڭعىس حان سويلەگەن تىلدەگى (قانداي ءتىل ەكەنىن ماقالا سوڭىندا ءوزىڭىز پايىمدارسىز) نۇسقاسى (ءماتىنىنى) جەتكەن.
دالىرەك ايتساق؛ «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» جۇڭگو يەروگليفمەن جازىلعان ءتۇپنۇسقا تىلدەگى نۇسقاسى قىتايدىڭ مين ديناستيناسىنىڭ ءۇشىنشى يمپەراتورى يۋنلە زامانىندا (1402-1425) پاتشا مۇراعاتىنا الىنعان. نۇسقانىڭ 12 جانە 15 داپتەرلىك ەكى ءماتىنى بولعان. الەم عالىمدارى وسى ماتىندەرگە ترانسليتەرەسيا، ترانسكريپسيا جاساپ جاڭعىرتۋ، تۇسىنىكتەمە بەرۋ ارقىلى بىزگە جەتكىزدى. اۋەلگى كەزەكتە ترانسكريپسيادان جۇڭگو تىلىنە اۋدارىلدى.
جوعارداعى فوتو «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» جۇڭگو يەروگليفىمەن جازىلعان نۇسقاسىنىڭ ءبىرىنشى بەتى.
- كىتاپتىڭ اتاۋى مەن باسقى تاقىرىبى.
- ءتۇپنۇسقا تىلدە جۇڭگو يەروگليفىمەن تاڭبالانعان قۇجاتتىڭ ىشكى تاقىرىبى 4 جول ءماتىن جانە ونىڭ قىتايشا سوزبە-سوز اۋدارماسى.
- ءتورت جول ءماتىننىڭ ماعىنالىق اۋدارماسى.
1 سيفرىمەن كورسەتىلگەن قاتاردىڭ باسىنداعى ۇلكەن شريفتمەن جازىلعان 5 يەروگليفپەن جۇڭگو تىلىندە «juan-chao mi-shi» (يۋان ديناستياسىنىڭ قۇپيا تاريحى) دەپ جازىلعان. وسى جازبانىڭ استىنداعى جىڭىشكە، ۇساق ءشريفتىلى جازۋ – يەروگليفپەن جازىلعان ترانسليتەراسيا (ءتۇپنۇسقاسى) (تل)
ترانسليتەراسيادا (تل): «مانگ-ھۋو-لۋن نيۋ-چا توۋو-چا-ا-ان» دەپ جازىلعان. ونىڭ ترانسكريپسياسى (جاڭعىرتپاسى) (تك) «مونعول-ۋن نيعۋچا تو(ب) چان ترانسكريپسيانى قازاقشا اۋدارساق: موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى دەگەن ۇعىم بەرەدى.
وسى فوتو كوشىرمەدەگى 2 سيفرىمەن كورسەتىلگەن جولدا قۇجاتتىڭ ىشكى تاقىرىبى (تل): چى-ەنگ-كى-سى حا-حان-نە حۋ-جا-عۋر-ەر دەپ جازىلعان.ونىڭ ترانسكريپسياسىن عالىمدار چىڭگىس حاعان-ۋ حۋجاعۋر دەپ جاڭعىرتقان. ترانسكريپسياداعى سوزدەردى قازاقشاعا اۋدارساق: 1 سيفرىمەن كورسەتىلگەن جولىنداعى مونعول-ۋن – موڭعولدىڭ، نيعۋچا (قازىرگى موڭعول تىلىندە «نۋۋس» ) – قۇپيا (جاسىرىن) تو(ب) چان (قازىرگى موڭعول تىلىندە «توۆچ» ) – قىسقاشا ءتۇيىن، قىسقاشا پايىم. ال قازاق تىلىندەگى بۇعان ۇقساس «توپشىلاۋ» ءسوزى – بولجاۋ، تۇسپالداۋ دەگەن ماعىنا بەرەدى. (مەنىڭ توپشىلاۋىم بويىنشا)
2 سيفرىمەن كورسەتىلگەن جولىنداعى جازۋدىڭ ترانكريپسياسى چىڭگىس حاعان-ۋ حۋجاعۋر تىركەسىنەن بىزگە تۇسىنىكسىز «حۋجاعۋر» ءسوزى كونە موڭعول تىلىندە «ءتۇبى»، «تەگى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. قازىرگى موڭعول تىلىندە «يازعۋۋر»، (قازىرگى موڭعول تىلىندە حۋجاعۋر ءسوزىنىڭ ح دىبىسى ءتۇسىپ قالىپ «يازعۋۋر» دەپ ايتادى ). قازاقشا بالاماسى – «ءتۇبى»، «تەگى».
«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» باتىستىق وركەنيەت الەمىنە العاش رەت 1866 جىلى جۇڭگو ماتىنىنەن اۋدارىپ، پاللاديي كافاروۆ جەتكىزدى. وسى اۋدارما ارقىلى بۇل جازبانىڭ جالپى اتاۋى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى»، ىشكى تاقىرىبى «شىڭعىس حاعاننىڭ تۇپ-تەگى» دەپ جازىلعان دەگەن قورتىندىنى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىمەن» اينالىسقان بارلىق عالىمدار ءبىر اۋىزدان مويىنداعان.
ەندى وسى ىشكى تاقىرىپتان كەيىن بەرىلگەن 4 جول ءماتىندى ترانسكليپسياسىنان ساراپقا سالايىق.
1-جول: «دەرە تەڭىرى-ەچە-جايلاعاتۋ تورىكسىن بورتە چينو اجۋعۋ».
وسى زامانعى موڭعول تىلىندە «دەەرەە تەنگريين تاالالاار ءتورسون (ايتىلۋى «ءتورسىن») ءبورت چونو اجگۋۋ». قازاقشاسى: جوعارىداعى ءتاڭىردىڭ شاپاعاتىمەن جارالعان بورتە ءبورى ەدى.
2-جول: «گەرگەي-ىنە كۋا-اي مارال اجي-اي. تەڭگىس كەتۇلجي يرەبە» وسى زامانعى موڭعول تىلىندە: «گەرگيي ن گۋا-مارال اجگۋۋ. تەنگيس گاتالج (ايتىلۋى «عاتىلج») يرجەە». قازاقشاسى «ايەلى حۋا مارال ەدى.تەڭىز كەشىپ كەلدى».
3-جول: «ونان مورەن-ۇ تەرگۇن-ە بۋرحان حالدۋن-ە نۋنتۋقلاجي». وسى زامانعى موڭعول تىلىندە: «ونون ءمورونيي (ايتىلۋى «ءمورىني») تەرگۇۇن بۋرحان حالدۋند نۋتاگلاجەە». قازاقشاسى: «ونون وزەنىنىڭ باسىنداعى بۋرحان حالدۋندى مەكەندەدى».
4-جول: «تورىكسىن باتىچي حان اجۋعۋ». وسى زامانعى موڭعول تىلىندە «تەند ءتورسون باتىچى اجگۋۋ» قازاقشاسى: «سوندا تۋعان باتاچى حان ەدى».
پاتشا پاراساتتى وقىرمان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» قانداي تىلدە جازىلعانىن ءوزى پايىمداسىن.
بوداۋحان توقان ۇلى
6alash ۇسىنادى
